IPO 2A - Pedagogiek in Beeld
Hoofdstuk 9 Vaders en moeders als opvoeders van jongens en meisjes
Ondanks sterk verschuivende rolpatronen in de afgelopen eeuw, is in het
gezinsleven nog een duidelijk onderscheid tussen de seksen waar te nemen: moeders
zorgen meestal veel meer voor de kinderen dan vaders. Zowel moeders als vaders maken
ook op subtiele manier onderscheid in de manier waarop ze meisjes en jongens opvoeden.
De mate waarin moeders en vaders van elkaar verschillen in opvoedersrol en de mate
waarin zij onderscheid maken tussen meisjes en jongens is wel afhankelijk van de culturele
context.
Inleiding: vrouwen en mannen, meisjes en jongens
Geslachtsdifferentiatie van het embryo vindt al plaats vanaf de zevende week na de
bevruchting, en vanaf de puberteit ontwikkelen zich ook zichtbare verschillen in secundaire
geslachtskenmerken en niet waarneembare verschillen in de hormoonhuishouding. Echter,
volgens Janet Hyde (2014) zijn er wel verschillen tussen vrouwen en mannen, maar deze
zijn doorgaans niet zo groot, behalve op een handje vol gebieden. Sekseverschillen bij
kinderen zijn vergelijkbaar met die bij volwassenen: de meeste verschillen zijn klein, met
uitzondering van bijvoorbeeld fysiek ruw spel en ruimtelijk inzicht. Toch zien we in Nederland
in het dagelijks leven in gezinnen wel degelijk duidelijke sekseverschillen in rollen en
activiteiten.
Historische achtergronden
De maatschappelijke ontwikkelingen rond de betekenis van sekse van ouders en
kinderen zijn mede bepalend geweest voor het wetenschappelijk onderzoek naar vaders en
moeders en de opvoeding van jongens en meisjes.
Van afwezige tot betrokken vader
Lange tijd was de rol van vaders beperkt tot het overdragen van waarden en normen
en het zorgen voor brood op de plank. In de jaren ‘30 en ‘40 werd, onder invloed van de
toen nog heersende psychoanalytische theorie, gepropageerd dat de vader een belangrijke
rol heeft als sekse-rolmodel, vooral voor zonen. Deze hypothese moest na onderzoek echter
snel verlaten worden. Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog kwam onderzoek naar vaders
in de belangstelling te staan vanwege hun afwezigheid. De eerste onderzoeksresultaten
wezen erop dat kinderen die opgroeien zonder vader problemen hebben met psychosociale
ontwikkeling en schoolprestaties. Omdat echter veel jongens zonder vader zich volkomen
normaal ontwikkelden, was afwezigheid van vader hiervoor geen afdoende verklaring.
In de jaren ‘50 en ‘60 werd de vader vooral gezien als ondersteuner van moeder, wat kwam
door de naoorlogse ‘babyboom’. De verantwoordelijkheid van vaders was ‘ervoor te zorgen
dat moeder helemaal in haar taak van moeder op kon gaan’.
De jaren ‘70 werden gekenmerkt door een essentiële verandering in het schrijven over
vaders. Onder invloed van de in die tijd gangbare leerpsychologische theorieën werd er een
groter belang gehecht aan het toepassen van vaardigheden dan aan het voorleven van
gedrag. Mits de juiste principes en technieken toegepast worden kan iedereen opvoeden,
dus ook vaders.
In onderzoek richt men zich de laatste decennia steeds meer op de kwaliteit van de relatie
tussen vaders en hun kinderen en is de kwantiteit wat meer op de achtergrond komen te
staan. Ondanks de hierboven geschetste ontwikkelingen, is in Nederland het
kostwinnersmodel nooit geheel verdwenen.
Van seksespecifieke tot sekseneutrale opvoeding en weer terug?
In de eerste helft van de 20e eeuw waren er duidelijke verschillen tussen de manier
,IPO 2A - Pedagogiek in Beeld
waarop meisjes en jongens werden behandeld, thuis en op school. Meisjes werden vooral
opgevoed voor hun toekomstige taak als echtgenote en moeder. Tot 1957 werden
vrouwelijke ambtenaren na het huwelijk gedwongen met ontslag. Tot 1956 waren getrouwde
vrouwen zelfs handelingsonbekwaam. Ze konden daardoor geen zakelijke activiteiten
ontplooien zonder toestemming van hun man.
Vanaf de jaren ‘60-’70 werden onder invloed van het feminisme sommige aannames
over sekserollen in twijfel getrokken. In deze periode kwam ook het onderzoek naar de rol
van opvoeding bij verschillen tussen meisjes en jongens tot ontwikkeling. In plaats van aan
te nemen dat de biologische verschillen tussen de seksen onherroepelijk tot verschillen in
gedrag en vaardigheden leiden, werd kritisch gekeken naar de rol van de opvoeders.
Empirisch onderzoek: moeders en vaders, dochters en zonen
Het eerste grootschalige empirische onderzoek naar de opvoeding van meisjes en
jongens door vaders en moeders in Nederland is het project ‘Vaders en moeders: allebei
uniek’. In de periode 2010-2014 werden ongeveer 400 gezinnen met een inwonende
moeder en vader en twee jonge kinderen jaarlijks tweemaal thuis bezocht om gegevens te
verzamelen over de opvoeding en de ontwikkeling van de kinderen.
Opvoeding door moeders en vaders
Waarom besteden moeders meer tijd aan de opvoeding van kinderen dan vaders?
Vanuit evolutionair oogpunt investeren ouders meer in nakomelingen naarmate ze er al
meer in geïnvesteerd hebben, omdat de energie die daarmee gepaard is gegaan moet
leiden tot opbrengst. Moeders hebben al vanaf het begin substantieel meer in een kind
geïnvesteerd dan vaders, en zouden daarom mogelijk ook na de zwangerschap meer
investeren in de zorg. Ook het geven van borstvoeding leidt logischerwijs al snel tot meer
contact tussen moeder en baby. Deze omstandigheden in de eerste levensmaanden maken
dat moeders zeker in die periode vrijwel altijd de primaire verzorger zijn, waarmee de toon
gezet is voor de opvoeding van het kind.
Tot zover de kwantiteit, maar hoe zit het met de kwaliteit van de opvoeding? Volgens
‘Vaders en moeders: allebei uniek’ stemmen moeders hun gedrag en reacties meer af op de
signalen en behoeften van de kinderen en laten ze de kinderen meer ruimte om hun eigen
interesses te volgen tijdens het spel dan vaders. Daarnaast grijpen moeders eerder in als
het kind iets doet wat niet mag. Deze bevindingen komen overeen met de resultaten van
andere studies en hangen mogelijk samen met het verschil in tijdsinvestering tussen
vrouwen en mannen als het gaat om de opvoeding.
Vaders hebben iets minder dan moeders de rol van sensitieve ouder, maar vaders
hebben mogelijk een andere specifieke rol als opvoeders. Uit een meta-analyse blijkt
bijvoorbeeld dat vaders directiever en meer doelgericht zijn in de omgang met kinderen dan
moeders. Dit wijst mogelijk op de rol van vaders als stimulerende en uitdagende opvoeders.
Dit daagt kinderen uit hun grenzen te verleggen in de veilige aanwezigheid van vader en
wordt vaak gezien als belangrijke vaardigheid ter voorbereiding op uitdagingen buiten het
gezin. Dat vaders minder tijd besteden aan de opvoeding dan moeders maakt dus niet dat
ze minder belangrijk zijn voor de ontwikkeling van kinderen.
Opvoeding van meisjes en jongens
In 1991 verscheen een meta-analyse van Lytton en Romney waarin zij
concludeerden dat er eigenlijk maar heel weinig verschillen zijn in de opvoeding van meisjes
en jongens, behalve als het gaat om het aanmoedigen van sekse-stereotiep gedrag en om
, IPO 2A - Pedagogiek in Beeld
fysieke straffen. Er zijn echter aanwijzingen dat de opvoeding van meisjes en jongens vooral
op subtiele wijze verschilt in specifieke situaties.
In het onderzoek ‘Vaders en moeder: allebei uniek’ werden vrijwel geen verschillen
gevonden in de wijze waarop meisjes en jongens worden behandeld door hun ouders als het
gaat om globale maten van opvoeding zoals sensitiviteit, intrusiviteit, en reacties op
ongehoorzaam gedrag. Bij nadere analyse bleek echter wel dat jongens meer dan meisjes
fysiek gedisciplineerd werden als zij vaders hadden met sterke stereotypen over sekse, en
meer fysieke disciplinering door vader voorspelde meer agressie bij kinderen.
Toekomst: sekse als belangrijke factor in het gezinsleven
Onderzoek tot nu toe heeft aangetoond dat de sekse van zowel de ouders als de
kinderen in een gezin van belang kan zijn voor het begrijpen van patronen van opvoeding en
ontwikkeling. Toch richt het meeste onderzoek op het gebied van de gezinspedagogiek zich
nog vooral op moeders en niet op vaders, en wordt sekse van het kind vaak weggezet als
covariaat in plaats van deze factor inhoudelijk te benaderen in analyses.
Voor het wetenschappelijk domein van de gezinspedagogiek zou het wenselijk zijn
als moeders en vaders altijd beiden worden betrokken bij onderzoek naar de opvoeding en
ontwikkeling van jongens en meisjes. Ook is meer onderzoek nodig naar de specifieke
situaties waarin meisjes en jongens verschillend worden opgevoed en in welke gezinnen dat
meer of minder het geval is.
Hoofdstuk 10 Opvoeding en nieuwe media
Inleiding: opvoeden in tijden van mediaovervloed
Opvoeden is nooit makkelijk geweest, maar toch lijkt opvoeden in de 21e eeuw nog
moeilijker geworden, althans als we afgaan op de ervaringen van ouders. Maar liefst 68
procent van de ouders vindt opvoeden moeilijker dan tien jaar geleden, vooral die van
pubers, en ongeveer 20 procent van de moeders en 15 procent van de vaders geeft aan
Hoofdstuk 9 Vaders en moeders als opvoeders van jongens en meisjes
Ondanks sterk verschuivende rolpatronen in de afgelopen eeuw, is in het
gezinsleven nog een duidelijk onderscheid tussen de seksen waar te nemen: moeders
zorgen meestal veel meer voor de kinderen dan vaders. Zowel moeders als vaders maken
ook op subtiele manier onderscheid in de manier waarop ze meisjes en jongens opvoeden.
De mate waarin moeders en vaders van elkaar verschillen in opvoedersrol en de mate
waarin zij onderscheid maken tussen meisjes en jongens is wel afhankelijk van de culturele
context.
Inleiding: vrouwen en mannen, meisjes en jongens
Geslachtsdifferentiatie van het embryo vindt al plaats vanaf de zevende week na de
bevruchting, en vanaf de puberteit ontwikkelen zich ook zichtbare verschillen in secundaire
geslachtskenmerken en niet waarneembare verschillen in de hormoonhuishouding. Echter,
volgens Janet Hyde (2014) zijn er wel verschillen tussen vrouwen en mannen, maar deze
zijn doorgaans niet zo groot, behalve op een handje vol gebieden. Sekseverschillen bij
kinderen zijn vergelijkbaar met die bij volwassenen: de meeste verschillen zijn klein, met
uitzondering van bijvoorbeeld fysiek ruw spel en ruimtelijk inzicht. Toch zien we in Nederland
in het dagelijks leven in gezinnen wel degelijk duidelijke sekseverschillen in rollen en
activiteiten.
Historische achtergronden
De maatschappelijke ontwikkelingen rond de betekenis van sekse van ouders en
kinderen zijn mede bepalend geweest voor het wetenschappelijk onderzoek naar vaders en
moeders en de opvoeding van jongens en meisjes.
Van afwezige tot betrokken vader
Lange tijd was de rol van vaders beperkt tot het overdragen van waarden en normen
en het zorgen voor brood op de plank. In de jaren ‘30 en ‘40 werd, onder invloed van de
toen nog heersende psychoanalytische theorie, gepropageerd dat de vader een belangrijke
rol heeft als sekse-rolmodel, vooral voor zonen. Deze hypothese moest na onderzoek echter
snel verlaten worden. Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog kwam onderzoek naar vaders
in de belangstelling te staan vanwege hun afwezigheid. De eerste onderzoeksresultaten
wezen erop dat kinderen die opgroeien zonder vader problemen hebben met psychosociale
ontwikkeling en schoolprestaties. Omdat echter veel jongens zonder vader zich volkomen
normaal ontwikkelden, was afwezigheid van vader hiervoor geen afdoende verklaring.
In de jaren ‘50 en ‘60 werd de vader vooral gezien als ondersteuner van moeder, wat kwam
door de naoorlogse ‘babyboom’. De verantwoordelijkheid van vaders was ‘ervoor te zorgen
dat moeder helemaal in haar taak van moeder op kon gaan’.
De jaren ‘70 werden gekenmerkt door een essentiële verandering in het schrijven over
vaders. Onder invloed van de in die tijd gangbare leerpsychologische theorieën werd er een
groter belang gehecht aan het toepassen van vaardigheden dan aan het voorleven van
gedrag. Mits de juiste principes en technieken toegepast worden kan iedereen opvoeden,
dus ook vaders.
In onderzoek richt men zich de laatste decennia steeds meer op de kwaliteit van de relatie
tussen vaders en hun kinderen en is de kwantiteit wat meer op de achtergrond komen te
staan. Ondanks de hierboven geschetste ontwikkelingen, is in Nederland het
kostwinnersmodel nooit geheel verdwenen.
Van seksespecifieke tot sekseneutrale opvoeding en weer terug?
In de eerste helft van de 20e eeuw waren er duidelijke verschillen tussen de manier
,IPO 2A - Pedagogiek in Beeld
waarop meisjes en jongens werden behandeld, thuis en op school. Meisjes werden vooral
opgevoed voor hun toekomstige taak als echtgenote en moeder. Tot 1957 werden
vrouwelijke ambtenaren na het huwelijk gedwongen met ontslag. Tot 1956 waren getrouwde
vrouwen zelfs handelingsonbekwaam. Ze konden daardoor geen zakelijke activiteiten
ontplooien zonder toestemming van hun man.
Vanaf de jaren ‘60-’70 werden onder invloed van het feminisme sommige aannames
over sekserollen in twijfel getrokken. In deze periode kwam ook het onderzoek naar de rol
van opvoeding bij verschillen tussen meisjes en jongens tot ontwikkeling. In plaats van aan
te nemen dat de biologische verschillen tussen de seksen onherroepelijk tot verschillen in
gedrag en vaardigheden leiden, werd kritisch gekeken naar de rol van de opvoeders.
Empirisch onderzoek: moeders en vaders, dochters en zonen
Het eerste grootschalige empirische onderzoek naar de opvoeding van meisjes en
jongens door vaders en moeders in Nederland is het project ‘Vaders en moeders: allebei
uniek’. In de periode 2010-2014 werden ongeveer 400 gezinnen met een inwonende
moeder en vader en twee jonge kinderen jaarlijks tweemaal thuis bezocht om gegevens te
verzamelen over de opvoeding en de ontwikkeling van de kinderen.
Opvoeding door moeders en vaders
Waarom besteden moeders meer tijd aan de opvoeding van kinderen dan vaders?
Vanuit evolutionair oogpunt investeren ouders meer in nakomelingen naarmate ze er al
meer in geïnvesteerd hebben, omdat de energie die daarmee gepaard is gegaan moet
leiden tot opbrengst. Moeders hebben al vanaf het begin substantieel meer in een kind
geïnvesteerd dan vaders, en zouden daarom mogelijk ook na de zwangerschap meer
investeren in de zorg. Ook het geven van borstvoeding leidt logischerwijs al snel tot meer
contact tussen moeder en baby. Deze omstandigheden in de eerste levensmaanden maken
dat moeders zeker in die periode vrijwel altijd de primaire verzorger zijn, waarmee de toon
gezet is voor de opvoeding van het kind.
Tot zover de kwantiteit, maar hoe zit het met de kwaliteit van de opvoeding? Volgens
‘Vaders en moeders: allebei uniek’ stemmen moeders hun gedrag en reacties meer af op de
signalen en behoeften van de kinderen en laten ze de kinderen meer ruimte om hun eigen
interesses te volgen tijdens het spel dan vaders. Daarnaast grijpen moeders eerder in als
het kind iets doet wat niet mag. Deze bevindingen komen overeen met de resultaten van
andere studies en hangen mogelijk samen met het verschil in tijdsinvestering tussen
vrouwen en mannen als het gaat om de opvoeding.
Vaders hebben iets minder dan moeders de rol van sensitieve ouder, maar vaders
hebben mogelijk een andere specifieke rol als opvoeders. Uit een meta-analyse blijkt
bijvoorbeeld dat vaders directiever en meer doelgericht zijn in de omgang met kinderen dan
moeders. Dit wijst mogelijk op de rol van vaders als stimulerende en uitdagende opvoeders.
Dit daagt kinderen uit hun grenzen te verleggen in de veilige aanwezigheid van vader en
wordt vaak gezien als belangrijke vaardigheid ter voorbereiding op uitdagingen buiten het
gezin. Dat vaders minder tijd besteden aan de opvoeding dan moeders maakt dus niet dat
ze minder belangrijk zijn voor de ontwikkeling van kinderen.
Opvoeding van meisjes en jongens
In 1991 verscheen een meta-analyse van Lytton en Romney waarin zij
concludeerden dat er eigenlijk maar heel weinig verschillen zijn in de opvoeding van meisjes
en jongens, behalve als het gaat om het aanmoedigen van sekse-stereotiep gedrag en om
, IPO 2A - Pedagogiek in Beeld
fysieke straffen. Er zijn echter aanwijzingen dat de opvoeding van meisjes en jongens vooral
op subtiele wijze verschilt in specifieke situaties.
In het onderzoek ‘Vaders en moeder: allebei uniek’ werden vrijwel geen verschillen
gevonden in de wijze waarop meisjes en jongens worden behandeld door hun ouders als het
gaat om globale maten van opvoeding zoals sensitiviteit, intrusiviteit, en reacties op
ongehoorzaam gedrag. Bij nadere analyse bleek echter wel dat jongens meer dan meisjes
fysiek gedisciplineerd werden als zij vaders hadden met sterke stereotypen over sekse, en
meer fysieke disciplinering door vader voorspelde meer agressie bij kinderen.
Toekomst: sekse als belangrijke factor in het gezinsleven
Onderzoek tot nu toe heeft aangetoond dat de sekse van zowel de ouders als de
kinderen in een gezin van belang kan zijn voor het begrijpen van patronen van opvoeding en
ontwikkeling. Toch richt het meeste onderzoek op het gebied van de gezinspedagogiek zich
nog vooral op moeders en niet op vaders, en wordt sekse van het kind vaak weggezet als
covariaat in plaats van deze factor inhoudelijk te benaderen in analyses.
Voor het wetenschappelijk domein van de gezinspedagogiek zou het wenselijk zijn
als moeders en vaders altijd beiden worden betrokken bij onderzoek naar de opvoeding en
ontwikkeling van jongens en meisjes. Ook is meer onderzoek nodig naar de specifieke
situaties waarin meisjes en jongens verschillend worden opgevoed en in welke gezinnen dat
meer of minder het geval is.
Hoofdstuk 10 Opvoeding en nieuwe media
Inleiding: opvoeden in tijden van mediaovervloed
Opvoeden is nooit makkelijk geweest, maar toch lijkt opvoeden in de 21e eeuw nog
moeilijker geworden, althans als we afgaan op de ervaringen van ouders. Maar liefst 68
procent van de ouders vindt opvoeden moeilijker dan tien jaar geleden, vooral die van
pubers, en ongeveer 20 procent van de moeders en 15 procent van de vaders geeft aan
