Samenvatting - Overzicht van de historische kritiek - UGent

Inleiding.......................................................................................................................................6
Casus: Vikingen.......................................................................................................................6
Van bron naar historisch narratief..........................................................................................7
Deel 1: De bron, bouwstof voor de kennis van het verleden......................................................7
1. De notie bron......................................................................................................................7
1.1. Bronnen: bewuste creaties?.........................................................................................8
1.2. De vormeigenschappen.............................................................................................12
1.2.1. Geschreven bronnen...........................................................................................12
1.2.2. Ongeschreven bronnen.......................................................................................13
2. Onderscheid tussen bron en historisch werk....................................................................14
3. Evolutie van de brontypes en hun complemenatriteit.....................................................15
3.1. Schrift en alfabet........................................................................................................15
3.2. De drukpers: schaalvergroting en uitdieping.............................................................15
3.3. Woord en beeld..........................................................................................................16
3.4. Mondelinge bronnen: orale overlevering, orale geschiedenis..................................17
4. Impact van communicatie- en informatietechnologie op de productie van bronnen......18
4.1. Snelheid en kwaliteit van de overdracht....................................................................18
4.1.1. Eerste fase: te voet, voor het gebruik van het paard..........................................18
4.1.2. Tweede fase: gebruik van het paard...................................................................18
4.1.3. Derde fase: mechanische media.........................................................................19
4.2. Functies van de communicatiemedia........................................................................19
4.3. Impact van de communicatie in de huidige samenleving..........................................22
4.3.1. De wereld van de communicatie: a global village?.............................................23
4.3.2. Impact van de communicatiemedia....................................................................23
4.4. Kortsluitingen in de informatiestroom.......................................................................24
5. Stockeren en produceren van informatie.........................................................................25
5.1. Waarom bronnen bewaren?......................................................................................25
5.3. Toename van het bronnenbestand............................................................................26
5.4. Consulteerbaarheid van de bronnen.........................................................................27
5.5. Waar worden bronnen bewaard?..............................................................................27
5.6. De bewaarplaats is niet onschuldig...........................................................................28
5.7. Het uitgeven van historische bronnen.......................................................................29
Deel 2: De technische analyse van de bron..............................................................................29
1. De vele vormen van vervalsing.........................................................................................30
1.1. Totaal onbetwiste bronnen........................................................................................30


1

, 1.2. Intellectueel falsum....................................................................................................30
1.3. Materieel falsum........................................................................................................31
1.4. Pastiche......................................................................................................................32
2. Het ontmaskeren van de falsaris.......................................................................................33
3. De hulp- en partnerwetenschappen van de geschiedenis................................................36
3.1. Paleografie..................................................................................................................36
3.2. Diplomatiek...............................................................................................................37
3.3. Archeologie................................................................................................................38
3.3.1. Van antiquarische interesse tot wetenschap......................................................38
3.3.2. Prospectie............................................................................................................40
3.3.3. De opgravingen van de sites en de interpretatie van vondsten en bevindingen41
3.3.4. Datering van de gegevens...................................................................................42
3.4. Statistiek.....................................................................................................................42
3.4.1. Doel.....................................................................................................................42
3.4.2. Methode..............................................................................................................43
3.4.3. Kwantitatieve geschiedschrijving........................................................................44
3.5. Andere hulpwetenschappen en technieken  potentiële meerkeuzevragen!!!..........45
Deel 3: bronnen interpreteren en beoordelen: van bron naar feit..........................................45
1. Kritische diagnose van de individuele bron......................................................................45
1.1. Herstellings- of tekstkritiek........................................................................................46
1.1.1. Diverse vormen van teksttraditie........................................................................46
1.1.2. Techniek van de herstellingskritiek.....................................................................47
1.1.3. Kritiek op de methode-Lachmann.......................................................................48
1.1.4. Correctie en haar grenzen en toekomst..............................................................48
1.1.5. Kritisch apparaat: regest en voetnoten...............................................................49
1.2. Oorsprongskritiek.......................................................................................................49
1.3. Ontlenings- of oorspronkelijkheidskritiek..................................................................50
1.4. Interpretatiekritiek.....................................................................................................50
1.5. Gezagskritiek..............................................................................................................50
1.6. Bevoegdheidskritiek...................................................................................................51
1.6.1. Nauwkeurigheid van de waarneming.................................................................51
1.6.2. Begrijpen van de feiten.......................................................................................52
1.6.3. Psychologische factoren......................................................................................52
1.7. Rechtzinnigheidskritiek..............................................................................................52
1.7.1. Feiten verdraaien of verzwijgen..........................................................................53


2

, 1.7.2. Opzettelijke en onopzettelijke getuigenissen......................................................53
1.7.3. Ontmaskering van de verdraaiing.......................................................................53
2. Kritische juxtapositie van de bronnen...............................................................................53
2.1. Confrontatie van de getuigenissen............................................................................53
2.1.1. Mythe van de unanimiteit...................................................................................55
2.1.2. De meerdheid krijgt ongelijk; woord tegen woord: een onoplosbare patstelling?
.......................................................................................................................................55
2.1.2. Hard bewijs..........................................................................................................55
2.2. Redeneringen in het positieve...................................................................................56
2.2.1. Analogische inducties..........................................................................................56
2.2.2. Redeneringen met hypothesen...........................................................................56
2.2.3. Falsificatietechniek..............................................................................................58
2.2.4. Waarschijnlijkheidsredenering............................................................................59
2.2.5. Tegenfeitelijke redenering...................................................................................59
2.3. Redenering in het negatieve: het zwijgen van de bron..............................................59
3. De feiten: bouwstoffen voor de geschiedkundige............................................................60
3.1. Zijn feiten eenmalig of reccurent?.............................................................................60
3.2. Grote en banale feiten en hun kenbaarheid..............................................................61
3.3. Harde feiten en opinies..............................................................................................62
3.3.1. Van mentaliteitsgeschiedenis naar geschiedenis van de representatie.............62
3.3.2. Opinies, geruchten en legendes..........................................................................63
3.3.3. De spagaat van de eigentijdse geschiedenis.......................................................64
Deel IV: historisch onderzoek: van feit naar verklaring en verhaal..........................................66
1. Verklaren en beschrijven...................................................................................................66
1.1. De ongrijpbare oorzaak..............................................................................................66
1.2. De hermeneutiek: begrijpen en beschrijven..............................................................67
1.3. De zoektocht naar de wetten van de geschiedenis....................................................68
2.1. Opperwezen en heilspan............................................................................................69
2.2. Secularisering en staat...............................................................................................70
2.3. De christelijke wereldopvatting..................................................................................72
2.4. De ontwikkeling van de kritische zin..........................................................................72
2.5. Eurocentrisme en kosmopolitisme............................................................................74
3. Vaktechniek, professionalisering en atomisering.............................................................75
3.1. Een tijdperk van snelle maatschappelijke veranderingen..........................................75
3.2. Van verlichting naar romantiek..................................................................................75
3.3. Ranke en het positivisme-historisme.........................................................................76
3

, 3.4. De methodenstreit.....................................................................................................77
4. Structuur en actie, collectief en individu, harmonie en conflict: in dialoog met de sociale
wetenschappen.....................................................................................................................78
4.1. Marx: productieverhoudingen en klasse...................................................................79
4.2. Durkheim: gemeenschap en collectief bewustzijn....................................................84
4.3. Max Weber.................................................................................................................85
4.4. Elias en het civilisatieproces.......................................................................................86
5. Geschiedschrijving en sociale wetenschappen sinds de annales-school..........................86
5.1. Het ontstaan van de annales school..........................................................................86
5.2. De pioniersgeneraties van de annales-school (1925-1945).......................................87
5.3. De tweede generatie: structuralisme en kwantitatieve economische geschiedenis.88
5.4. De opkomst van de mentaliteitsgeschiedenis, historische antropologie en
microstoria........................................................................................................................90
5.5. Ecologische geschiedenis...........................................................................................93
6. Oude en nieuwe discussies, verdere theoretische ontwikkelingen..................................94
6.1. Elites en volk, evoluties en revoluties, staagsvorming en legitimiteit.......................94
6.2. Enkele recentere sociologische theorieën.................................................................97
6.3. Godsdienst als factor..................................................................................................97
6.4. Racisme......................................................................................................................98
6.5. Wetenschap en techniek............................................................................................99
6.6. Evaluatie: feiten of theorie?.......................................................................................99
7. Geschiedenis, taal, gender en de postmoderniteit.........................................................100
7.1. De semiotiek: langue en parole...............................................................................100
7.2. Van structuralisme naar deconstructie en poststructuralisme................................101
7.3. De historische semantiek en de Begriffsgeschichte.................................................101
7.4. Discours als sociale realiteit.....................................................................................102
7.5. De postmoderniteit als het einde van de ‘grote verhalen’......................................103
7.6. Feminisme en gender...............................................................................................105
7.7. Narrativisme en epistemisch relativisme of kritisch-realisme.................................106
Deel V: herinneren en oordelen..............................................................................................106
1. Natiestaat en verbeelde gemeenschap...........................................................................107
2. Collectief, sociaal, communicatief en cultureel geheugen..............................................109
3. De historicus als kind van zijn tijd, als maatschappelijke en moralistische commentator
.............................................................................................................................................110
4. De historicus in dienst van de macht of als subversief...................................................111
5. Mondialiseren en dekoloniseren....................................................................................112

4

, 6. De historicus als rechter..................................................................................................113
7. Is objectiviteit mogelijk?.................................................................................................114




5

,Inleiding
Woord vooraf p. 11-20 nog samenvatten
Casus: Vikingen
Er bestaan veel mythes over de Vikingen, bijv. over hun helmen. Men weet al heel lang dat hun
hermen geen 2 hoorns hadden, toch blijven ze zo voorgesteld worden.
Hoe kom je te weten hoe het echt zat? Hoe overbrug je het spanningsveld tussen fictie en realiteit 
door bronnenkritiek: studie van archeologische bronnen.
Je hebt 2 soorten bronnen:
- Overleveringen: neergeschreven, mythes, legendes. Het zijn mondelinge of geschreven
getuigenissen die een eenvoudige of complexe gebeurtenis beschrijven of van commentaar
voorzien. Vaak tot onderzoeksdomein geschiedenis gerekend.
- Overblijfselen: archeologische resten die kunnen aangetroffen worden (bijv. houten pijlers of
het patroon van verkleuringen in de bodem die ze na hun wegrotten hebben achtergelaten)
Vaak tot onderzoeksdomein van archeologie gerekend.
Archeologie & geschiedenis laten zich beiden als historische wetenschap met het verleden in en
hebben er baat bij overblijfselen en overleveringen met elkaar te combineren.
We weten heel weinig over de Vikingen, want er is weinig van aangetroffen bij ons.
Contemporaine bronnen/overleveringen = wat historici uit die tijd zelf erover schrijven  is eigen
aan de periode.
 Geschriften die van Vikingen zelf uitgaan zijn voornamelijk gevonden in IJsland. De
teksten die gevonden zijn zijn van 300 jaar later, het gaat dus vooral om mythen en die
zijn minder historisch correct.
De grootste bezigheid van de Vikingen was binnenvaren in steden via grote rivieren en alles
plunderen wat ze tegenkwamen. De Friesen overheerste in die tijd de handel. Deze handelsplaatsen
waren voor de Noormannen aanlokkelijke prooi.
Bijna alle schriftelijke getuigennissen komen van clerice van het Europese vasteland (bepaalde groep
gelovigen). Ze waren uiterst beknopt en een stereotiep discours. Bijv. ferro et igne vastare.
Annalen = Met annalen wordt een vorm van geschiedschrijving bedoeld waarbij gebeurtenissen
summier en op strikt chronologische wijze jaar voor jaar worden beschreven. boeken opgesteld in
abdijen.
 Bijv. Annales Fuldenses (Frankische Annalen uit de abdij van Fulda, Duitsland), 835:
‘Nordmanni Dorestadum vastaverunt’; 836: ‘Andwerpam civitatem incendunt’
 De noormannen vernietigen door de stad.
 Annales Vedastini (Annalen van de abdij van Saint-Vaast in Atrecht, nu Frankrijk), 879:
‘Nortmanni incendiis et devastionibus inhiantes’
Ze waren bijna allemaal in het Latijn, behalve The Anglo-Saxon Chronicle.
 In de zomer van 897: leger verzameld door koning Alfred  gaf het bevel om boten te
bouwen om te weerstaan aan de Noormannen.
Monumentale overblijfselen: oprichting van forten in Brugge en elders (castella recens facta)
Brugge: De eerste keer dat de naam ‘Brugge’ vermeld werd is in het jaar 851 op een inventaris van
het Sint-Baafs. Hierin stond dat de noormannen een gouden kruis zijn verloren in Brugge, maar ze
hebben die nooit gevonden na opgravingen te doen in Brugge. De monninken van het Sint Baafs


6

,zouden die veilig verstopt hebben en teruggekeerd zijn naar Gent. ‘Gent’ afkomstig van Ganda =
samenleven.
Men probeert feiten te construeren vanuit overblijfselen.
Archeologische overblijfselen: muntschatten, wapens
 Archeologisch onderzoek naar Vikingschepen
Van bron naar historisch narratief




Paradigma: systemen om losse feiten met elkaar te verbinden, interpretatiekaders (bijv. sociaal
economische benadering van de geschiedenis  nadruk op demografie)
Er is een heel proces aan de gang tussen het overblijfsel en het eindproduct, een logisch
samenhangend verhaal  selectie van de feiten in chronologische volgorde.

Deel 1: De bron, bouwstof voor de kennis van het verleden
1. De notie bron
Bronnen zijn ofwel voorwerpen (artefacten) die ‘uit’ het verleden tot ons zijn gekomen, ofwel
getuigenissen ‘over’ het verleden.
Casus vikingen (vervolg)
Resten, sporen, overblijfselen (archeologie): bv. munten, wapens, schepen VS. overlevering
(schriftelijk of oraal): bv. middeleeuwse annalen die melding maken van de invallen van de Vikingen
De Vikinginvallen: van bron naar historisch feit
 Gebeurtenis  interpretatie van de gebeurtenis door een getuige of andere  neerslag
in bron  interpretatie van de bron door historicus  verklaring  weergave van de
gebeurtenis in een historisch narratief.
Wie de bron gemaakt heeft is belangrijk, in welke omstandigheden, welke boodschap willen ze
overbrengen  Context is nodig: hoe bouwden ze huizen, bakten ze potten, maakte ze wapens…
Monnik ging op een heel andere manier om met de werkelijkheid. Heeft een heel andere wereldvisie
dan ons vandaag. Je verplaatsen in andere personen, andere wereldbeelden, onze eigen visie bepaald
door onze afkomst, gender, sociale klassen… Dit zijn zaken die je in je achterhoofd moet houden bij
het interpreteren van bronnen.




7

,1.1. Bronnen: bewuste creaties?
Artefacten = objecten uit het dagelijkse leven vooraleer ze historische bronnen worden. Ze worden
bron door de blik van de archeoloog. Hetzelfde geldt voor geschreven getuigenissen en mondelinge
tradities.
Interpretatieproblemen kunnen veroorzaakt worden verstoringen in de context of in het geval van
een ‘secundaire depositie (een vondst bevindt zich niet meer op dezelfde plaats als oorspronkelijk het
geval was)’.
Typologie in functie van de intentie: artefacten, onbewust ontstaan, onthullen ‘onbewuste realiteit’
(bijv. scherven in een afvalput).
Onbewust tot stand gekomen bronnen zijn interessanter bijv. afvalkuil bij middeleeuwse abdij 
botresten bekijken, aardewerk biologisch determineren, wat aten ze… Dit geeft de werkelijkheid
beter weer dan een tekst, wat een bepaalde boodschap wilt overbrengen en een lezerspubliek voor
ogen heeft.
Casus: De Russische agressie tegen oekraïne – het bloedbad van Bucha
- De vraag naar oorzakelijkheid is één zaak, de vraag naar morele schuld en juridische
illegitimiteit nog een andere.
 Russisch regime op illegitieme manier binnen gedrongen en oorlogsmisdaden gesteld.
- Factor geopolitiek: lange termijn vs. korte termijn – oorzaken, structuren, feiten, personen
 Oorzaak: kijken naar geschiedenis  uiteenvallen van de Sovjet-Unie, Oekraïne dat
onafhankelijk werd, economische crisis, populaire Poetin aan de macht die opnieuw
macht wilt over ex-Sovjet landen, reactie van de NAVO-landen die Rusland militair
hebben omsingeld en die revoluties in Georgië hebben gesteund, Oekraïne heeft
Rusland onder druk gezet. Het is dus niet zomaar een kwestie van schuld maar deel van
een langere historie.
NAVO wilt Oekraïne lid maken, een reactie van Poetin is dan logisch.
- Ideologisch interpretatiekader, wetenschappelijk paradigma
- Wat zijn de feiten en hoe komen we dat te weten?
Belangrijke vragen:
 Hoe komt zo’n Wikipedia pagina tot stand?
 Wanneer is iets een ‘officieel feit’?
 Welke documenten kunnen we gebruiken?
 Welke getuigenissen zijn betrouwbaar? Wie heeft belang om te liegen?
 …
De bestorming van het stadje Bucha: Massamoord op Oekraïense burgers en krijgsgevangenen door
de Russische strijdkrachten tijdens de strijd om en bezetting van de stad Bucha als onderdeel van de
Russische invasie van Oekraïne. Foto's en videobeelden van het bloedbad doken op 1 april 2022 op
nadat de Russische troepen zich uit de stad hadden teruggetrokken.
 Oekraïne: honderden mensen vermoord, vastgebonden en mishandeld, jonge meisjes
verkracht,… beelden ervan verspreid en ooggetuigen bevestigen
 Rusland: beweert dat beelden vals zijn om hun zwart te maken, dat alles in scène is
gezet
 Waarheid aftoetsen door bijv. luchtbeelden, waarop je massagraven herkent.
 Op het begin spreekt iedereen elkaar tegen. Na de feiten volgen er
onderzoekscommissies en mensenrechtenorganisaties die zich bemoeien.
Factchecking: journalisten die historische kritiek in de praktijk brengen



8

,Ook juiste feiten kunnen geframed en gemanipuleerd worden.  bijv. Oekraïnse politiekers hebben
deze situatie gebruikt om sympathie te wekken.
Anne Morelli – De tien geboden van de oorlogspropaganda
1) Wij willen geen oorlog
2) Het andere kamp is de enige verantwoordelijke voor de oorlog
3) De vijandelijke leider lijkt op de duivel
4) Wij verdedigen een nobele zaak, geen particuliere belangen
5) De vijand begaat bewust wreedheden, wij onopzettelijke blunders
6) De vijand gebruikt illegale wapens
7) Wij lijden zeer weinig verliezen, de verliezen van de vijand zijn enorm
8) Kunstenaars en intellectuelen steunen onze zaak
9) Onze zaak is heilig
10) Wie aan onze propaganda twijfelt, is een verrader
Edward S. Herman & Noam Chomsky: Al sinds de jaren 70 bezig met weten hoe je feiten onderscheid,
met mediakritiek. Ze zijn bezig als anarchist (Iemand die de regering wil afschaffen zonder die te
vervangen door een andere vorm van regering wordt meestal beschouwd als anarchist) van de
eteologie (oorzakenleer). Hij kijkt wat er in de mainstream media komt  er zijn subtiele technieken
om de waarheid bij te sturen.
De rode KHMers en Oost-Timor, twee genocides, twee maten en gewichten
Naom Chomsky:
 The Atrocities in Cambodia and East Timor
Oost-Timor
 Vroegere kolonie van Portugal
 Invasie door Indonesië: begon te lijken op een genocide, velen warden vermoord
(toppunt in 1978)
 U.N.: vroeg voor acties maar Amerika ging dit niet laten gebeuren, hielpen zelfs met
vergoeding van wapens voor Indonesië
 Europa grijpt niet in zolang ze er zelf voordeel uit kunnen halen
 Mensen wisten wat er gebeurde, er was genoeg over in de media (bijv. New York
Times)
Cambodia:
 Ook veel wreedheid waar wij voor verantwoordelijk waren (aanvallan van V.S. met
bombardementen)
 Hier was weinig over geweten, de media wou dat het geheim was. Ze wisten wat er
gebeurde maar wouden het niet weten.
 Hoe ze Cambodia achterlieten na de aanvallen voorspelden nog veel doden, door de
slechte condities (honger en ziekte).
 Na 1975 gingen de gruweldaden verder, maar door de ‘bad guys’  wel
berichtgeving  feiten heel dramatisch (met leugens)
Berichtgeving tussen Oost-Timor en Cambodia verschilt heel erg. Er werd veel meer
geschreven over Cambodia dan over Oost-Timor. De berichtgeving van Oost-Timor werd
gemanipuleerd (bijv. in London Times een goede beschrijving, maar in The New York Times
hadden ze een groot deel van de feiten eruit gehaald (omdat Amerika er zo involved in was))
 ‘The crimes of U.S. Presidents’
 Als Neurenborg principes (misdrijven tegen de menselijkheid, genocide, misdaden
tegen de vrede (agressie) en ernstige oorlogsmisdrijven, tot het internationaal recht


9

, behoren) werden toegepast op alle presidenten na de 2de wereldoorlog, zouden ze
allemaal opgesloten zitten.
 Eisenhower:
 2 staatsgrepen gesteund: 1 in Iran & 1 in Guatemala. Nog steeds dictoriaal
regime in deze landen.
 In Iran was er een democratisch verkozen president. Ze wouden zelf hun
eigen olie-exploitatie organiseren. Britten en Amerikanen plegen staatsgreep
waardoor er een andere aan de macht komt.
 Zelfde in Guatemala: weinig bericht. Doorsnee Amerikaan weet hier nog
steeds niets van.
 Kennedy:
 Invasie Vietnam (tijdens Eisenhower periode)  veel mensen vermoord. In
1962 werd 1/3de van de bombardementen uitgevoerd door de US.
 Begon met gebruik chemische wapens.
 Concentratiekampen
 Cuba: grote campagne voor internationaal terrorisme
 Johnson:
 Invasie Dominicaanse republiek
 Support Israël in vroeg stadium
 Carter:
 Toen verbod werd gesteld op wapentoevoer door de UN &
mensenrechtenorganisaties, heeft hij geregeld dat Israel wapens stuurde
naar Indonesië
 Camp David Agreements: diplomatische catastrofe  deal met Israel, kregen
middelen  hebben ze gebruikt om Palestina aan te vallen
 Reagon:
 Onwettig gebruik van geweld: internationaal terrorisme
 Bush 1:
 Invasie Panema
 Mogelijkheden voor diplomatische oplossingen, die de Bush-administratie
niet eens wou overwegen
 Clinton:
 Troepen naar Soedan gestuurd
Het punt van Chomsky: ene genocide krijgt veel aandacht en de andere niet  hij had in het nieuws
verteld heoveel minuten aan het ene nieuws en aan het andere werd besteed.
- Zelfcensuur, indirecte en directe censuur
 Censuur: Censuur is een proces waarbij een voor het publiek bestemde informatie of
werk wordt geanalyseerd en onderzocht, waarbij de onderdelen worden
geëlimineerd die indruisen tegen de waarden en principes die de censor heeft
vastgesteld.
 Zelfcensuur: leggen media of individuen of groepen zichzelf beperkingen op,
bijvoorbeeld om de gevoelens van hun toehoorders te ontzien, moeilijkheden met
de overheid te voorkomen of om de illusie van unanimiteit in een groep in stand
houden
 Indirecte censuur: het is er een waarbij de informatie die door een media-outlet
wordt gepubliceerd niet expliciet wordt gecensureerd.
 Directe censuur: Het wordt uitgevoerd door de censor zelf na controle van het
materiaal dat zou worden gepubliceerd. Dat wil zeggen, de censor verbiedt
rechtstreeks wat wel of niet mag worden gepubliceerd.
- Staatsdictaturen, ideologische verzuiling en marktrachten in de media
- Impliciete ideologische aannames bij journalisten

10