Contents
0. Inleiding.............................................................................................................................................7
0.1. Wat doet de filosoof? Wat is filosofie?...........................................................................................7
0.2. En toch komt de filosofie tot resultaten.....................................................................................8
0.3. De historiciteit van de filosofie...................................................................................................9
Deel I: De lotgevallen van de filosofische rationaliteit...........................................................................9
1. Hoofdstuk 1: Wijsbegeerte binnen de antieke bestaanshorizon (6 e E v.C -6e E n.C)........................11
1.1. Het ontstaan van de wijsgerige rationaliteit.............................................................................11
1.1.1. Een mythisch wereldbeeld.................................................................................................11
1.1.2. Van mythos naar logos.......................................................................................................11
1.1.3. De natuurfilosofen: het ontstaan van een kosmologie......................................................13
1.1.3.1. Heraclitus: “Alles vloeit”.....................................................................................................14
1.1.3.2. Parmenides: “Het zijnde is, het niet zijnde is niet”.............................................................14
1.1.4. Het ontstaan van de ethiek....................................................................................................15
1.1.4.1. Het relativisme van de sofisten...........................................................................................15
1.1.4.2. Socrates (469-399 v.C.).......................................................................................................16
1.2. De filosofie wordt een systeem................................................................................................17
1.2.1. Plato (428-347 v.C).................................................................................................................17
1.2.1.1. In de ban van Socrates........................................................................................................17
1.2.1.2. De ziel.................................................................................................................................19
1.2.1.3. Het inzichtelijke..................................................................................................................19
1.2.1.4. Het probleem van de morele opvoeding............................................................................19
1.2.1.5. De morele staatsorde.........................................................................................................20
1.2.1.6. De kennis............................................................................................................................21
1.2.1.7. Participatie..........................................................................................................................21
1.2.1.8. Het Goede...........................................................................................................................22
1.2.1.9. Loslaten van het lichamelijke..............................................................................................22
1.2.2. Aristoteles (384-322 v.C.).......................................................................................................23
1.2.2.1. Een systematische wetenschap..........................................................................................23
1.2.2.2. De categoriëen....................................................................................................................24
1.2.2.3. De 4 oorzaken.....................................................................................................................25
1.2.2.4. Vorm en doel: teleologie.....................................................................................................25
1.2.2.5. De ziel als vorm...................................................................................................................26
1.2.2.6. Vorm en materie: hylemorfisme.........................................................................................26
1.2.2.7. Veranderlijkheid: act en potentie.......................................................................................27
1.2.2.8. Ethiek..................................................................................................................................27
1.2.2.9. Het goddelijke.....................................................................................................................29
1.3. De latere oudheid: filosofie als levenswijsheid.........................................................................29
1 Filosofie-samenvatting Victoria_V1-bewerkt
, 1.3.1. Schaalvergroting: het hellenisme (323-30 v.C.) en het Romeinse Rijk (200 v.C.-475 n.C)......30
1.3.1.1. Schaalvergroting op politiek vlak........................................................................................30
1.3.1.2. Schaalvergroting op politiek vlak: gevolgen........................................................................30
1.3.2. De Stoa...................................................................................................................................31
1.3.3. Het epicurisme.......................................................................................................................32
1.3.4. Het neoplatonisme................................................................................................................32
2. Hoofdstuk 2 Het Middeleeuwse perspectief (5e-15e eeuw)............................................................34
2.0. Inleiding........................................................................................................................................34
2.0.1. Een verschuiving van de machtsverhoudingen in Europa..........................................................34
2.0.2. Het christendom = een belangrijke integrerende maatschappelijke factor...............................34
2.1. De vroege middeleeuwen. Augustinus (354-430).........................................................................35
2.1.1. De wil en de rede.......................................................................................................................35
2.1.2. De verlichting van het verstand (illuminatie).............................................................................36
2.1.3. Philosophia Christiania...............................................................................................................36
2.1.3.1. Kenmerken van de christelijke filosofie..................................................................................37
2.1.4. Het vroeg-middeleeuwse geestesleven.....................................................................................37
2.1.4.1. Auctoritates............................................................................................................................37
2.1.4.2. De christelijke filosofie: bijna exclusief augustiniaans, en dus platoons.................................38
2.2. De volle middeleeuwen: herontdekking van Aristoteles..............................................................38
2.2.1. Middeleeuwse (aristotelische) natuurfilosofie..........................................................................38
2.3. De integratie van Aristoteles........................................................................................................39
2.3.1. Aristotelische conflictstof..........................................................................................................39
2.3.2. De synthese van Thomas van Aquino (1215-1274)....................................................................40
2.3.2.1. Rede en geloof........................................................................................................................40
2.3.2.2. De kennis................................................................................................................................41
2.3.2.3. De universalia.........................................................................................................................42
2.3.2.4. God.........................................................................................................................................42
2.3.2.5. De menselijke ziel...................................................................................................................42
2.3.2.6. Ethiek......................................................................................................................................43
2.3.3. Het nominalisme van Willem van Ockham (1285-1348)............................................................44
2.3.3.1. Het nominalisme: een reactie tegen het filosofisch realisme.................................................44
2.3.3.2. Aandacht voor het particuliere...............................................................................................45
2.3.3.3. Het “scheermes van Ockham”….............................................................................................45
2.3.3.4. …scheert aan twee kanten......................................................................................................46
3. Hoofdstuk 3: De crisis van de moderniteit (15e-19e eeuw).............................................................46
3.1. De moderne wijsbegeeerte ten dienste van wetenschap en subject........................................46
3.1.1. Het rationalisme van René Descartes (1596-1650)................................................................46
3.1.1.1. Wiskunde en rationalisme..................................................................................................46
3.1.1.2. De twijfel.............................................................................................................................47
2 Filosofie-samenvatting Victoria_V1-bewerkt
, 3.1.1.3. Eerste zekerheid: “je pense donc je suis”...........................................................................47
3.1.1.4. Dualisme.............................................................................................................................48
3.1.1.5. Het probleem van de brug..................................................................................................48
3.1.1.6. Tweede zekerheid: het bestaan van God............................................................................49
3.1.1.7. Derde zekerheid: het bestaan van de buitenwereld...........................................................50
3.1.1.8. Conclusie: de mathematische structuur van de werkelijkheid............................................51
3.1.2. Het empirisme: John Locke (1632-1704) en David Hume (1711-1776)..................................51
3.1.2.1. John Locke : “No innate ideas!”..........................................................................................52
3.1.2.2. David Hume: Scepticisme....................................................................................................52
3.1.2.3. Uit de PPT, niet in handboek...............................................................................................54
3.1.3. Het kritisch idealisme van Immanuel Kant (1724-1804)........................................................55
3.1.3.1. Context : de Verlichting.......................................................................................................55
3.1.3.2. Wat is de redelijkheid?.......................................................................................................55
3.1.3.3. Rationalisme en empirisme.................................................................................................55
3.1.3.4. Copernicaanse revolutie.....................................................................................................57
3.1.3.5. Transcendentaal standpunt................................................................................................57
3.1.3.6. Analyse van het kenproces : Fase 1. Transcendentale estethiek........................................58
3.1.3.7. Fase 2. Transcendentale analytiek......................................................................................58
3.1.3.8. Fase 3: Transcendentale dialectiek.....................................................................................59
3.1.3.9. De metafysica als onmogelijke wetenschap........................................................................59
3.1.3.10. Kritiek van de praktische rede...........................................................................................60
3.1.4. Het absolute idealisme: Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)...................................61
3.1.4.1. Hegel’s reactie tegen Kant..................................................................................................61
3.1.4.2. Absoluut idealisme..............................................................................................................61
3.1.4.3. De dialectische methode....................................................................................................61
3.1.4.4. De Geest.............................................................................................................................63
3.1.5. Filosofie als maatschappelijke praktijk: Karl Marx (1818-1883).............................................63
3.1.5.1. Historisch materialisme : de oorzaak van vervreemding....................................................63
3.1.5.2. Kritiek op Hegel...................................................................................................................64
3.1.5.3. Arbeid.................................................................................................................................64
3.1.5.4. Zelf-vervreemding...............................................................................................................65
3.1.5.5. Klassenstrijd........................................................................................................................66
4. Hoofdstuk 4: Het einde van de Moderniteit? (19e-20e eeuw)........................................................66
4.1. Revolutie...................................................................................................................................66
4.2. De grenzen van het geloof in de wetenschap...........................................................................66
4.2.1. August Compte: de belangrijkste grondlegger van het positivisme.......................................66
4.2.2. Het vooruitgansgeloof ter discussie.......................................................................................67
4.3. De onttroning van het subject..................................................................................................67
4.4. Een wijsgerige revolutie............................................................................................................68
3 Filosofie-samenvatting Victoria_V1-bewerkt
, 4.4.1. Kritiek op Hegel......................................................................................................................68
4.4.2. Nieuwe klemtonen in de hedendaagse filosofie....................................................................68
4.4.3. Friedrich Nietzsche (1844 -1900), de filosoof met de hamer.................................................69
4.4.3.1. Afwijzing van “de” waarheid...............................................................................................69
4.4.3.2. Afwijzing van het “platonisme” en de joods-christelijke traditie........................................70
4.4.3.3. Afwijzing van de moraal......................................................................................................70
4.4.3.4. Afwijzing van de religie.......................................................................................................70
4.4.3.5. Hoe moet het nu verder?....................................................................................................71
4.4.4. Edmund Husserl (1859-1938) en de fenomenologie..............................................................71
4.4.4.1. De crisis van de wetenschappelijke rationaliteit.................................................................71
4.4.4.2. Transcendentaal standpunt................................................................................................72
4.4.4.3. Fenomenologie...................................................................................................................73
4.4.4.4. Intentionaliteit....................................................................................................................74
4.4.4.5. De leefwereld als (re)constructie........................................................................................74
4.4.4.6. Objectiviteit........................................................................................................................74
4.4.5. Martin Heidegger (1899-1976) en de existentiële fenomenologie........................................75
4.4.5.1. Dassein................................................................................................................................76
4.4.5.2. Existentialen........................................................................................................................76
4.4.5.3. Zorg: onze omgang met de dingen in de wereld.................................................................77
4.4.5.4. Mit-sein en Mit-Dasein.......................................................................................................77
4.4.5.5. Het “men” (das Man)..........................................................................................................77
4.4.5.6. Openheid (Entschlossenheit)..............................................................................................77
4.4.5.7. Tijdelijkheid.........................................................................................................................78
4.4.5.8. Angst...................................................................................................................................79
4.4.5.9. De dood..............................................................................................................................79
4.4.5.10. Zijn en tijd – en verder......................................................................................................79
4.4.6. Het existentialisme van Sartre: de vrijheid ten top gedreven................................................80
4.4.6.1. “Pour soi” en “en soi”.........................................................................................................80
4.4.6.2. L’être et le néant.................................................................................................................81
4.4.6.3. Tot vrijheid gedoemd..........................................................................................................82
4.4.7. De deconstructie van Jacques Derrida (1930-2004)...............................................................83
4.4.7.1. Het structuralisme..............................................................................................................83
4.4.7.2. De taal.................................................................................................................................84
4.4.7.3. Depreciatie van het schrift..................................................................................................84
4.4.7.3.1. Plato.................................................................................................................................84
4.4.7.3.2. Commentaar van Derrida op Plato...................................................................................85
4.4.7.4. La différance.......................................................................................................................85
4.4.7.5. De wereld als tekst..............................................................................................................86
4.4.7.6. Deconstructie......................................................................................................................87
4 Filosofie-samenvatting Victoria_V1-bewerkt
0. Inleiding.............................................................................................................................................7
0.1. Wat doet de filosoof? Wat is filosofie?...........................................................................................7
0.2. En toch komt de filosofie tot resultaten.....................................................................................8
0.3. De historiciteit van de filosofie...................................................................................................9
Deel I: De lotgevallen van de filosofische rationaliteit...........................................................................9
1. Hoofdstuk 1: Wijsbegeerte binnen de antieke bestaanshorizon (6 e E v.C -6e E n.C)........................11
1.1. Het ontstaan van de wijsgerige rationaliteit.............................................................................11
1.1.1. Een mythisch wereldbeeld.................................................................................................11
1.1.2. Van mythos naar logos.......................................................................................................11
1.1.3. De natuurfilosofen: het ontstaan van een kosmologie......................................................13
1.1.3.1. Heraclitus: “Alles vloeit”.....................................................................................................14
1.1.3.2. Parmenides: “Het zijnde is, het niet zijnde is niet”.............................................................14
1.1.4. Het ontstaan van de ethiek....................................................................................................15
1.1.4.1. Het relativisme van de sofisten...........................................................................................15
1.1.4.2. Socrates (469-399 v.C.).......................................................................................................16
1.2. De filosofie wordt een systeem................................................................................................17
1.2.1. Plato (428-347 v.C).................................................................................................................17
1.2.1.1. In de ban van Socrates........................................................................................................17
1.2.1.2. De ziel.................................................................................................................................19
1.2.1.3. Het inzichtelijke..................................................................................................................19
1.2.1.4. Het probleem van de morele opvoeding............................................................................19
1.2.1.5. De morele staatsorde.........................................................................................................20
1.2.1.6. De kennis............................................................................................................................21
1.2.1.7. Participatie..........................................................................................................................21
1.2.1.8. Het Goede...........................................................................................................................22
1.2.1.9. Loslaten van het lichamelijke..............................................................................................22
1.2.2. Aristoteles (384-322 v.C.).......................................................................................................23
1.2.2.1. Een systematische wetenschap..........................................................................................23
1.2.2.2. De categoriëen....................................................................................................................24
1.2.2.3. De 4 oorzaken.....................................................................................................................25
1.2.2.4. Vorm en doel: teleologie.....................................................................................................25
1.2.2.5. De ziel als vorm...................................................................................................................26
1.2.2.6. Vorm en materie: hylemorfisme.........................................................................................26
1.2.2.7. Veranderlijkheid: act en potentie.......................................................................................27
1.2.2.8. Ethiek..................................................................................................................................27
1.2.2.9. Het goddelijke.....................................................................................................................29
1.3. De latere oudheid: filosofie als levenswijsheid.........................................................................29
1 Filosofie-samenvatting Victoria_V1-bewerkt
, 1.3.1. Schaalvergroting: het hellenisme (323-30 v.C.) en het Romeinse Rijk (200 v.C.-475 n.C)......30
1.3.1.1. Schaalvergroting op politiek vlak........................................................................................30
1.3.1.2. Schaalvergroting op politiek vlak: gevolgen........................................................................30
1.3.2. De Stoa...................................................................................................................................31
1.3.3. Het epicurisme.......................................................................................................................32
1.3.4. Het neoplatonisme................................................................................................................32
2. Hoofdstuk 2 Het Middeleeuwse perspectief (5e-15e eeuw)............................................................34
2.0. Inleiding........................................................................................................................................34
2.0.1. Een verschuiving van de machtsverhoudingen in Europa..........................................................34
2.0.2. Het christendom = een belangrijke integrerende maatschappelijke factor...............................34
2.1. De vroege middeleeuwen. Augustinus (354-430).........................................................................35
2.1.1. De wil en de rede.......................................................................................................................35
2.1.2. De verlichting van het verstand (illuminatie).............................................................................36
2.1.3. Philosophia Christiania...............................................................................................................36
2.1.3.1. Kenmerken van de christelijke filosofie..................................................................................37
2.1.4. Het vroeg-middeleeuwse geestesleven.....................................................................................37
2.1.4.1. Auctoritates............................................................................................................................37
2.1.4.2. De christelijke filosofie: bijna exclusief augustiniaans, en dus platoons.................................38
2.2. De volle middeleeuwen: herontdekking van Aristoteles..............................................................38
2.2.1. Middeleeuwse (aristotelische) natuurfilosofie..........................................................................38
2.3. De integratie van Aristoteles........................................................................................................39
2.3.1. Aristotelische conflictstof..........................................................................................................39
2.3.2. De synthese van Thomas van Aquino (1215-1274)....................................................................40
2.3.2.1. Rede en geloof........................................................................................................................40
2.3.2.2. De kennis................................................................................................................................41
2.3.2.3. De universalia.........................................................................................................................42
2.3.2.4. God.........................................................................................................................................42
2.3.2.5. De menselijke ziel...................................................................................................................42
2.3.2.6. Ethiek......................................................................................................................................43
2.3.3. Het nominalisme van Willem van Ockham (1285-1348)............................................................44
2.3.3.1. Het nominalisme: een reactie tegen het filosofisch realisme.................................................44
2.3.3.2. Aandacht voor het particuliere...............................................................................................45
2.3.3.3. Het “scheermes van Ockham”….............................................................................................45
2.3.3.4. …scheert aan twee kanten......................................................................................................46
3. Hoofdstuk 3: De crisis van de moderniteit (15e-19e eeuw).............................................................46
3.1. De moderne wijsbegeeerte ten dienste van wetenschap en subject........................................46
3.1.1. Het rationalisme van René Descartes (1596-1650)................................................................46
3.1.1.1. Wiskunde en rationalisme..................................................................................................46
3.1.1.2. De twijfel.............................................................................................................................47
2 Filosofie-samenvatting Victoria_V1-bewerkt
, 3.1.1.3. Eerste zekerheid: “je pense donc je suis”...........................................................................47
3.1.1.4. Dualisme.............................................................................................................................48
3.1.1.5. Het probleem van de brug..................................................................................................48
3.1.1.6. Tweede zekerheid: het bestaan van God............................................................................49
3.1.1.7. Derde zekerheid: het bestaan van de buitenwereld...........................................................50
3.1.1.8. Conclusie: de mathematische structuur van de werkelijkheid............................................51
3.1.2. Het empirisme: John Locke (1632-1704) en David Hume (1711-1776)..................................51
3.1.2.1. John Locke : “No innate ideas!”..........................................................................................52
3.1.2.2. David Hume: Scepticisme....................................................................................................52
3.1.2.3. Uit de PPT, niet in handboek...............................................................................................54
3.1.3. Het kritisch idealisme van Immanuel Kant (1724-1804)........................................................55
3.1.3.1. Context : de Verlichting.......................................................................................................55
3.1.3.2. Wat is de redelijkheid?.......................................................................................................55
3.1.3.3. Rationalisme en empirisme.................................................................................................55
3.1.3.4. Copernicaanse revolutie.....................................................................................................57
3.1.3.5. Transcendentaal standpunt................................................................................................57
3.1.3.6. Analyse van het kenproces : Fase 1. Transcendentale estethiek........................................58
3.1.3.7. Fase 2. Transcendentale analytiek......................................................................................58
3.1.3.8. Fase 3: Transcendentale dialectiek.....................................................................................59
3.1.3.9. De metafysica als onmogelijke wetenschap........................................................................59
3.1.3.10. Kritiek van de praktische rede...........................................................................................60
3.1.4. Het absolute idealisme: Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)...................................61
3.1.4.1. Hegel’s reactie tegen Kant..................................................................................................61
3.1.4.2. Absoluut idealisme..............................................................................................................61
3.1.4.3. De dialectische methode....................................................................................................61
3.1.4.4. De Geest.............................................................................................................................63
3.1.5. Filosofie als maatschappelijke praktijk: Karl Marx (1818-1883).............................................63
3.1.5.1. Historisch materialisme : de oorzaak van vervreemding....................................................63
3.1.5.2. Kritiek op Hegel...................................................................................................................64
3.1.5.3. Arbeid.................................................................................................................................64
3.1.5.4. Zelf-vervreemding...............................................................................................................65
3.1.5.5. Klassenstrijd........................................................................................................................66
4. Hoofdstuk 4: Het einde van de Moderniteit? (19e-20e eeuw)........................................................66
4.1. Revolutie...................................................................................................................................66
4.2. De grenzen van het geloof in de wetenschap...........................................................................66
4.2.1. August Compte: de belangrijkste grondlegger van het positivisme.......................................66
4.2.2. Het vooruitgansgeloof ter discussie.......................................................................................67
4.3. De onttroning van het subject..................................................................................................67
4.4. Een wijsgerige revolutie............................................................................................................68
3 Filosofie-samenvatting Victoria_V1-bewerkt
, 4.4.1. Kritiek op Hegel......................................................................................................................68
4.4.2. Nieuwe klemtonen in de hedendaagse filosofie....................................................................68
4.4.3. Friedrich Nietzsche (1844 -1900), de filosoof met de hamer.................................................69
4.4.3.1. Afwijzing van “de” waarheid...............................................................................................69
4.4.3.2. Afwijzing van het “platonisme” en de joods-christelijke traditie........................................70
4.4.3.3. Afwijzing van de moraal......................................................................................................70
4.4.3.4. Afwijzing van de religie.......................................................................................................70
4.4.3.5. Hoe moet het nu verder?....................................................................................................71
4.4.4. Edmund Husserl (1859-1938) en de fenomenologie..............................................................71
4.4.4.1. De crisis van de wetenschappelijke rationaliteit.................................................................71
4.4.4.2. Transcendentaal standpunt................................................................................................72
4.4.4.3. Fenomenologie...................................................................................................................73
4.4.4.4. Intentionaliteit....................................................................................................................74
4.4.4.5. De leefwereld als (re)constructie........................................................................................74
4.4.4.6. Objectiviteit........................................................................................................................74
4.4.5. Martin Heidegger (1899-1976) en de existentiële fenomenologie........................................75
4.4.5.1. Dassein................................................................................................................................76
4.4.5.2. Existentialen........................................................................................................................76
4.4.5.3. Zorg: onze omgang met de dingen in de wereld.................................................................77
4.4.5.4. Mit-sein en Mit-Dasein.......................................................................................................77
4.4.5.5. Het “men” (das Man)..........................................................................................................77
4.4.5.6. Openheid (Entschlossenheit)..............................................................................................77
4.4.5.7. Tijdelijkheid.........................................................................................................................78
4.4.5.8. Angst...................................................................................................................................79
4.4.5.9. De dood..............................................................................................................................79
4.4.5.10. Zijn en tijd – en verder......................................................................................................79
4.4.6. Het existentialisme van Sartre: de vrijheid ten top gedreven................................................80
4.4.6.1. “Pour soi” en “en soi”.........................................................................................................80
4.4.6.2. L’être et le néant.................................................................................................................81
4.4.6.3. Tot vrijheid gedoemd..........................................................................................................82
4.4.7. De deconstructie van Jacques Derrida (1930-2004)...............................................................83
4.4.7.1. Het structuralisme..............................................................................................................83
4.4.7.2. De taal.................................................................................................................................84
4.4.7.3. Depreciatie van het schrift..................................................................................................84
4.4.7.3.1. Plato.................................................................................................................................84
4.4.7.3.2. Commentaar van Derrida op Plato...................................................................................85
4.4.7.4. La différance.......................................................................................................................85
4.4.7.5. De wereld als tekst..............................................................................................................86
4.4.7.6. Deconstructie......................................................................................................................87
4 Filosofie-samenvatting Victoria_V1-bewerkt