EUROPESE
RECHTSGESCHIEDENIS
TILBURG UNIVERSITY
MIDTERM - DE ROMEINSE TIJD EN MIDDELEEUWEN
15 OKTOBER 2024
FLEUR HENDRICKX
,DE ROMEINEN - VAN STADSSTAAT TOT WERELDRIJK
1.1 VAN KONINKRIJK NAAR REPUBLIEK
1.1.1 Staatkundige ontwikkelingen - Koningstijd en eerste eeuwen Republiek
Aan het begin van de koningstijd was Rome een klein, agrarisch stadstaatje gesticht door
Etrusken. Rome had een strategische nederzetting: om de handelsroute te waarborgen.
Rome werd bestuurd door een koning. Volgens Livius (Romeinse schrijver) was de
oorsprong van de Romeinen gebaseerd op mythen en waren er 7 Romeinse
koningen. De laatste Etruskische koning zou door de Romeinen zijn verdreven, waarna zij
de Republiek in leven riepen. Het zwaartepunt in de machtsverhoudingen verschoof ook
van de Etrusken naar de Romeinen.
Koningen van Rome hadden onbeperkte macht, namelijk op: (1) militair (2) sacraal en (3)
juridisch gebied. De koning werd terzijde gestaan door een senaat en er was een comitia
curiata, de volksvergadering. De Senaat gaven de koning advies en konden hem ook
bijstaan in het vervullen van zijn taken. Comitia curiata vervulde taken op militair gebied
en later op sacraal gebied.
Na de afzetting van de laatste koning werd het koninklijke imperium (almacht), verdeeld
over verschillende ambten. Om machtsconcentratie te voorkomen vervulden elk ambt
meerdere personen voor een bepaald termijn.
Aan de top van dit nieuwe staatsbestuur stond de Senaat: regelde binnenlandse en
buitenlandse politiek. Zij vaardigden wetten uit en deden uitspraak over
wetsvoorstellen. De Senaat werd voorgezeten door twee consuls - zij regelden gang
van zaken bij Senaatsvergaderingen en leidden bijeenkomst volksvergadering. Later
werden zij terzijde gestaan door Praetoren - zij werden geassisteerd door quaestoren.
Verder waren er twee censoren die de census (lijst met namen en gegevens van
bewoners) regelden - hierin stond de militaire dienstplicht, de verschuldigde betalingen
en eventueel wangedrag. Zo werd het toezicht op zeden hun taak.
Van comitia curiata naar comitia centuriata - belangrijkste, benoeming consuls,
Praetoren en censoren, en behandelde wetsvoorstellen. En comita tributa - benoemde
quaestoren en lagere magistraten en behandelden kleine wetsvoorstellen.
Beide vergaderingen enkel hogere standen, later kwam de concilium plebis (lagere
standen) - mochten eest eigen wetten opstellen voor hun bevolkingsgroep, later eenieder
bindende wetten opstellen.
1.1.2 Recht en rechtspleging - Koningstijd en eerste eeuwen Republiek
Het recht uit de Koningstijd en Republiek was het archaïsche recht (weinig ontwikkeld).
Dit recht was ongeschreven van aard en bestond uit mondeling overgeleverde
rechtsnormen - de mores maiorum. Deze mores bestonden uit het Fas en het Ius.
Fas - het goddelijke recht:
, - Hoe mensen zich jegens goden moesten gedragen, ging men tegen deze regels in
was er sprake van Nefas.
- Als er sprake was van Nefas, werd er op strafrechtelijk gebied hard ingegrepen -
het was immers een inbreuk op een maatschappelijk recht. Strafwaardig gedrag
jegens goden is crimina publica.
Ius - recht tussen Romeinse burgers:
- Onderlinge verhoudingen tussen mensen, families. Misdroeg iemand zich
tegenover een lid van een andere familie, was er sprake van Iniuria (onrecht)
- Sprake van Iniuria? Overgaan tot wraakneming of afkopen. Deze feiten heten
delicta privata.
Het vroegste Romeinse recht was nog sterk verweven met hun religie - recht had sacraal
karakter. Koningstijd van Rome was de koning opperpriester, opperrechter en handhaver
van Ius en Fas -> in de vroege republiek ging diens rechtsmacht over op een college van
pontifices (priesters).
Tegelijkertijd werden de regels van Fas en Ius verankerd in een wet - de Wet der Twaalf
Tafelen, dit om de rechtsnormen te conserveren. Dit riep een proces in beeld - Legis
Actio-Proces.
Legis Actio-Proces door middel van ‘acties op grond van de wet’:
- In geval van conflict tussen burgers diende de priester na te gaan of dit onder
bepalingen van de Wet viel en daarmee of er Inuria was;
- Zo ja, verleende priester rechtsingang en werd er een civiele procedure
aangevangen;
- Vond plaats bij een lekenrechter, gekozen door priester + procespartijen die
pleitten en bewijsvoeren, waarna de echter uitsprak.
Veranderingen na Wet Twaalf Tafelen:
- Bij Inuria werd de wraakneming nog maar in enkele gevallen toegestaan, nu
diende de dader veroordeeld te worden tot betaling van poena (geldboete). Bij
een arme dader kon de benadeelde kiezen voor publieke straf -> uitgevoerd door
college van drie lagere magistraten (tresviri capitales).
- Bij Nefas mocht eerst de dader door iedereen worden gedood, later alleen indien
de comitia centuriata hem ter dood had veroordeeld.
1.2VAN VROEGE REPUBLIEK NAAR LATE REPUBLIEK (264 V. CHR)
1.2.1 Staatkundige ontwikkelingen - van Vroege Republiek naar Late Republiek
Er veranderde weinig - tijdens de uitbreiding tot een wereldrijk - met betrekking tot de
republikeinse staatsinstellingen. Op het terrein van recht vinden veranderingen plaats,
kregen gestalte in 200 v. Chr.
De Praetoren namen de rol van rechtsbedeler over van de priesters.
1. Praetor Urbanus - ‘stedelijke praetor’ bezig met conflicten tussen Romeinen
2. Praetor Peregrinus - geschillen tussen Romeinen en vreemdelingen (die uit de
overwonnen gebieden in de provinciae wonen)
Door deze massieve uitbreidingen, had Caesar (legeraanvoerder) zich grote roem,
rijkdom en macht weten te verwerven. Na de Gallische oorlog begon Caesar - binnen het
RECHTSGESCHIEDENIS
TILBURG UNIVERSITY
MIDTERM - DE ROMEINSE TIJD EN MIDDELEEUWEN
15 OKTOBER 2024
FLEUR HENDRICKX
,DE ROMEINEN - VAN STADSSTAAT TOT WERELDRIJK
1.1 VAN KONINKRIJK NAAR REPUBLIEK
1.1.1 Staatkundige ontwikkelingen - Koningstijd en eerste eeuwen Republiek
Aan het begin van de koningstijd was Rome een klein, agrarisch stadstaatje gesticht door
Etrusken. Rome had een strategische nederzetting: om de handelsroute te waarborgen.
Rome werd bestuurd door een koning. Volgens Livius (Romeinse schrijver) was de
oorsprong van de Romeinen gebaseerd op mythen en waren er 7 Romeinse
koningen. De laatste Etruskische koning zou door de Romeinen zijn verdreven, waarna zij
de Republiek in leven riepen. Het zwaartepunt in de machtsverhoudingen verschoof ook
van de Etrusken naar de Romeinen.
Koningen van Rome hadden onbeperkte macht, namelijk op: (1) militair (2) sacraal en (3)
juridisch gebied. De koning werd terzijde gestaan door een senaat en er was een comitia
curiata, de volksvergadering. De Senaat gaven de koning advies en konden hem ook
bijstaan in het vervullen van zijn taken. Comitia curiata vervulde taken op militair gebied
en later op sacraal gebied.
Na de afzetting van de laatste koning werd het koninklijke imperium (almacht), verdeeld
over verschillende ambten. Om machtsconcentratie te voorkomen vervulden elk ambt
meerdere personen voor een bepaald termijn.
Aan de top van dit nieuwe staatsbestuur stond de Senaat: regelde binnenlandse en
buitenlandse politiek. Zij vaardigden wetten uit en deden uitspraak over
wetsvoorstellen. De Senaat werd voorgezeten door twee consuls - zij regelden gang
van zaken bij Senaatsvergaderingen en leidden bijeenkomst volksvergadering. Later
werden zij terzijde gestaan door Praetoren - zij werden geassisteerd door quaestoren.
Verder waren er twee censoren die de census (lijst met namen en gegevens van
bewoners) regelden - hierin stond de militaire dienstplicht, de verschuldigde betalingen
en eventueel wangedrag. Zo werd het toezicht op zeden hun taak.
Van comitia curiata naar comitia centuriata - belangrijkste, benoeming consuls,
Praetoren en censoren, en behandelde wetsvoorstellen. En comita tributa - benoemde
quaestoren en lagere magistraten en behandelden kleine wetsvoorstellen.
Beide vergaderingen enkel hogere standen, later kwam de concilium plebis (lagere
standen) - mochten eest eigen wetten opstellen voor hun bevolkingsgroep, later eenieder
bindende wetten opstellen.
1.1.2 Recht en rechtspleging - Koningstijd en eerste eeuwen Republiek
Het recht uit de Koningstijd en Republiek was het archaïsche recht (weinig ontwikkeld).
Dit recht was ongeschreven van aard en bestond uit mondeling overgeleverde
rechtsnormen - de mores maiorum. Deze mores bestonden uit het Fas en het Ius.
Fas - het goddelijke recht:
, - Hoe mensen zich jegens goden moesten gedragen, ging men tegen deze regels in
was er sprake van Nefas.
- Als er sprake was van Nefas, werd er op strafrechtelijk gebied hard ingegrepen -
het was immers een inbreuk op een maatschappelijk recht. Strafwaardig gedrag
jegens goden is crimina publica.
Ius - recht tussen Romeinse burgers:
- Onderlinge verhoudingen tussen mensen, families. Misdroeg iemand zich
tegenover een lid van een andere familie, was er sprake van Iniuria (onrecht)
- Sprake van Iniuria? Overgaan tot wraakneming of afkopen. Deze feiten heten
delicta privata.
Het vroegste Romeinse recht was nog sterk verweven met hun religie - recht had sacraal
karakter. Koningstijd van Rome was de koning opperpriester, opperrechter en handhaver
van Ius en Fas -> in de vroege republiek ging diens rechtsmacht over op een college van
pontifices (priesters).
Tegelijkertijd werden de regels van Fas en Ius verankerd in een wet - de Wet der Twaalf
Tafelen, dit om de rechtsnormen te conserveren. Dit riep een proces in beeld - Legis
Actio-Proces.
Legis Actio-Proces door middel van ‘acties op grond van de wet’:
- In geval van conflict tussen burgers diende de priester na te gaan of dit onder
bepalingen van de Wet viel en daarmee of er Inuria was;
- Zo ja, verleende priester rechtsingang en werd er een civiele procedure
aangevangen;
- Vond plaats bij een lekenrechter, gekozen door priester + procespartijen die
pleitten en bewijsvoeren, waarna de echter uitsprak.
Veranderingen na Wet Twaalf Tafelen:
- Bij Inuria werd de wraakneming nog maar in enkele gevallen toegestaan, nu
diende de dader veroordeeld te worden tot betaling van poena (geldboete). Bij
een arme dader kon de benadeelde kiezen voor publieke straf -> uitgevoerd door
college van drie lagere magistraten (tresviri capitales).
- Bij Nefas mocht eerst de dader door iedereen worden gedood, later alleen indien
de comitia centuriata hem ter dood had veroordeeld.
1.2VAN VROEGE REPUBLIEK NAAR LATE REPUBLIEK (264 V. CHR)
1.2.1 Staatkundige ontwikkelingen - van Vroege Republiek naar Late Republiek
Er veranderde weinig - tijdens de uitbreiding tot een wereldrijk - met betrekking tot de
republikeinse staatsinstellingen. Op het terrein van recht vinden veranderingen plaats,
kregen gestalte in 200 v. Chr.
De Praetoren namen de rol van rechtsbedeler over van de priesters.
1. Praetor Urbanus - ‘stedelijke praetor’ bezig met conflicten tussen Romeinen
2. Praetor Peregrinus - geschillen tussen Romeinen en vreemdelingen (die uit de
overwonnen gebieden in de provinciae wonen)
Door deze massieve uitbreidingen, had Caesar (legeraanvoerder) zich grote roem,
rijkdom en macht weten te verwerven. Na de Gallische oorlog begon Caesar - binnen het
