Aantekeningen colleges Binnenlands bestuur

Aantekeningen colleges
Binnenlands Bestuur
HC1: Inleiding (5 februari 2019)
In beperkte zin: alle instanties die direct onder de overheid vallen
In ruime zin: alle instellingen die publieke taken behartigen (dus ook bv. NS, ziekenhuizen, Vitens)

Vijfhonderd jaar openbaar bestuur in Nederland
Wat is bestuursgeschiedenis?
- Drie onderdelen:
1. Structuur en organisatie van het openbaar bestuur in het verleden
2. Functioneren van het openbaar bestuur in het verleden
3. Functionarissen van het openbaar bestuur in het velreden
- Het hoe en waarom
- Ideeën over gewenste ordening
 Waarom is het belangrijk? Padafhankelijkheid, herhaling van ontwikkelingen, verruiming van het
denken.

Vier perioden:

1) Makelaarsstaat  indirect en collegiaal bestuur (1555-1795)
2) Nationalisatie  van statenbond naar een centraal geleide eenheidsstaat (1795-1848)
3) Specialisatie  van nachtwakersstaat naar verzorgingsstaat (1848-1980)
4) Waarborgstaat  van verzorgingsstaat naar voorwaardenscheppende staat (1980-)

Makelaarsstaat (de Republiek der Verenigde Nederlanden) 1555-1795

 Achtergrond:
Bestuur door gewesten, 80-jarige oorlog, Gouden Eeuw, beeldenstorm, dominantie van de
gereformeerde kerk, uitvinding van de drukpers
 Politieke ontwikkelingen:
- Opstand tegen de dynastie van Filips ll o.l.v. stadhouder Willem van Oranje
- Republiek der Verenigde Nederlanden werd erkend in 1648: soevereine macht
statencolleges gewesten, stadhouders
- Met/zonder Oranjes, zwaartepunt bij het gewest Holland
- Twee belangrijke raadspensionarissen van Holland: Johan van Oldenbarneveldt en Johan de
Witt (voorzitters van statencolleges; eigenlijk de hoofden van de kleine ambtelijke
organisatie)
 Openbaar bestuur schetsen:
- Bottom-up ontwikkeling (sterke ontwikkeling van onderaf)
- Statenbond: soevereiniteit ligt bij de gewesten en zij hebben de hoogste macht, maar ook
samenwerking met in achtneming van alle vrijheden en rechten van gewesten en steden:
Waarover werd samengewerkt? Defensie, buitenlandse zaken en koloniën.
 Grootste deel bestuurswerk op lokaal niveau, collegiaal bestuur (niet één
burgemeester/gouverneur: er waren verschillende meerhoofdige colleges)
 Bestuur en recht in een hand (er is nog geen sprake van machtenscheiding)
 Geen ‘lager’ en ‘hoger’ bestuur (stadsbestuur had ook inspraak op buitenlandse
relaties, iedereen opereert en beslist op alle lagen)

, - Makelaarsstaat
 Overheid voerde nauwelijks zelf taken uit, was meer een soort spelverdeler
 Actief in algemeen bestuurlijke dingen: belastinginning, rechtspraak etc.
 Maatschappelijke zelforganisatie (kerken)
- Vooral politieke bestuurders, beperkt aantal ambtenaren (dit komt doordat de overheid
niet zoveel taken had)
- Sociaaleconomische status bepalend, coöptatie (als je een goede status had was niet
omkoopbaar en had je meer verstand van zaken; geen sprake van verkiezingen je werd
toegelaten door coöptatie)

Nationalisatie (Van statenbond naar eenheidsstaat) 1795-1848

 Achtergrond:
Inname door Napoleon, Congres van Wenen, economische neergang, revolutionaire
ontwikkelingen in Frankrijk en de VS, wetenschappelijke vooruitgang, industriële revolutie
 Politieke ontwikkelingen:
- Veel sub perioden (veel verschillende staatsvormen in deze periode)
- Koninkrijk Holland: perfectioneren van de eenheidsstaat, kiem Oranjemonarchie
- Inlijving door Frankrijk
- Koninkrijk der Nederlanden (autocratisch onder Willem 1; samenvoeging Noord en Zuid;
Belgische opstand in 1830)
- Sociale kwestie, politisering, beperkt kiesrecht (als gevolg van de industrialisatie)
- Scheiding kerk en staat
 Openbaar bestuur schetsen:
- Top-down ontwikkeling (veel transities in staatsvormen maar uiteindelijk vooral meer van
bovenaf bestuur, minder autonomie voor gewesten)
- Centralisatie, uniformering en bureaucratisering
- Eenhoofdig gezag op allerlei niveaus (minder collegiaal in vergelijking met de periode
hiervoor)
- Nachtwakersstaat, maar op lokaal niveau nemen de taken wel wat meer toe: een klein
begin van de ‘grote’ overheid
- Ambtenaren: explosieve groei (1800-1810), veranderende samenstelling, rechtspositie (dit
komt door die uniformering)
- Indirecte verkiezingen, census, mannelijk (in vorige periode rijke periodes en burgers, nu is
het bv. een juridische opleiding ook belangrijk

Specialisatie (Van nachtwakersstaat naar verzorgingsstaat) 1848-1980

 Achtergrond:
Nieuwe grondwet van Thorbecke, ontstaan van politieke partijen (socialisme), industrialisatie
en urbanisatie, wereldoorlogen, emancipatie, ontwikkeling van media, internationale
samenwerking
 Politieke ontwikkelingen:
- Verzuiling en ontzuiling
- Politisering, partijvorming, vakbeweging
- Overleg-/poldereconomie
- Verstrengeling staat en maatschappij (door verzuiling werd besluitvorming verplaatst naar
buiten het politieke centrum)
 Openbaar bestuur schetsen:
- Basisstructuur: Grondwet van 1848 (democratische rechtsstaat, constitutionele monarchie,

, ‘Huis van Thorbecke’) ( nog geen volledige machtenscheiding doordat de regering zowel
de uitvoerende als de wetgevende macht heeft)
- Versnelling groei, uitbouw
- Verzorgingsstaat: toenemend overwicht rijksoverheid (nadruk ligt op de nationale overheid)
- Bureaucratie spil van openbaar bestuur (steeds meer ambtenaren i.p.v. politiek bestuur)
- Algemeen kiesrecht

Waarborgstaat (Van verzorgingsstaat naar voorwaardenscheppende staat) 1980-2019

 Achtergrond:
Globalisering, demografische ontwikkelingen (vergrijzing), stagnerende verzorgingsstaat en
NPM-denken (bedrijfsmatige principes om overheid efficiënter te laten werken, financiële
crisis, digitalisering, medialogica
 Politieke ontwikkelingen:
- Volatiliteit stemgedrag en versplintering (wisselend stemgedrag, minder lidmaatschap van
partijen waardoor versplintering ontstaat)
- Populisme, kloof tussen politiek en burger wordt groter
- Europeanisering
- Horizontalisering, netwerksamenleving (veel overleg tussen burgers, overheid en
organisaties)
 Openbaar bestuur schetsen
- Continuïteit basisstructuur
- Van algemene en centrale instituties naar meer specifieke en decentrale instituties (vooral
naar gemeenten)
- Terugtredende overheid: privatisering en deregulering (alleen bezuinigingen is niet genoeg,
privatisering moet ook)
- Naar meervoudig bestuur/multi-level governance en zelfredzaamheid
- Top-down en bottom-up ontwikkeling (initiatieven van de Rijksoverheid om taken te
decentraliseren maar ook vanuit burgers de behoefte om bij te dragen aan een betere
samenleving)
- Ambtelijk professionalisme

, HC2: Het huidige Nederlandse bestel 1 (7 februari 2019)
Nederland als staat

Kenmerken van een staat:

 Afgebakend gebied d.m.v. grens
 Erkenning van andere staten
 Rechtssysteem
 Aparte populatie (bevolking)
 Verschil tussen een staat en een natie: natie heeft een gezamenlijke cultuur en taal.

Nederland als constitutionele monarchie

- Nederland als constitutionele monarchie bestaat sinds 1848
- Koning worden is een erfelijk ambt, dit is verankerd in de grondwet. Koning is wel ondergeschikt
aan de grondwet
- Onschendbare/verheven deel van de regering (ministers zijn verantwoordelijk voor alles wat hij
doet)
- Rechten van de koning: recht om informatie van minsterraad, mag andere regeringsleden
aanmoedigen en waarschuwen
- Rol van de koning in de praktijk: wekelijks gesprek met minister president, Kabinet van de Koning
(communicatiekanaal tussen koning en regering)

Kabinetsformatie i.p.v. regeringsformatie
 Kabinet = alle ministers en hun staatssecretarissen
 Regering = alle ministers en de koning
Rol van de Koning in de regeringsformatie was te groot  in 2012: nieuw Reglement van Orde
Koning heeft geen rol meer in coalitieonderhandelingen, dit doet de Kamervoorzitter.

Regering en kabinet
Ministers: hoofd departement; tot 1949 ‘dienaren des konings’
 ministers van: leiden een ministerie
 ministers voor: staan niet aan het hoofd van een ministerie (minister voor rechtsbescherming,
minister voor voortgezet en basisonderwijs, minister voor ontwikkelingssamenwerking en minister
en minister voor medische zorg)
 staatssecretaris: zelfstandige verantwoordelijkheid, maar kan aanwijzingen krijgen van een
minister

Ministerraad:
- taken: overleg voor eenvormigheid van de ministeries
- Reglement van Orde
- voorzitter (sinds 1983, daarvoor in theorie een roulerende voorzitter) = minister president (rol is
steeds belangrijker geworden; hij gaat naar de Europese Raad, doet wekelijkse persconferenties, ,
onderhandelt tussen ministers, heeft veel contact met kamerfracties)

Ministeriële verantwoordelijkheid:
1. Voor koning
2. Voor ambtelijk apparaat
Op 2 manieren:
- individueel: voor eigen handelen van ministerie