Hoofdstuk 1
Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn
Wie is oud?
De meest gebruikte indeling gaat uit van het 65e levensjaar. Vanaf deze leeftijd behoor je tot
de doelgroep ouderen.
Vanaf 2013 zal het aantal ouderen versneld toenemen.
Dubbele vergrijzing: de komende jaren zal vooral het aandeel 65-79 jarigen sterk stijgen, en
vanaf 2025 neemt ook de groep 80-plussers sterk toe (de dubbele vergrijzing).
De levensverwachting bij de geboorte is sterk toegenomen.
Of je oud wordt is afhankelijk van drie factoren: voor een derde komt het doordat je geluk
hebt, voor nog een derde door de genetische erfenis van het voorgeslacht en voor de rest door
invloeden van buiten, zoals tijdige medische behandeling, roken, gezonde voeding of veel
bewegen. De kans om oud te worden is vooral toegenomen door de derde factor.
Groene of grijze druk
De omvang van de jongeren ten opzichte van de volwassenen noemen ze groene druk en de
omgang van de ouderen (tegenover die van de volwassenen) noemen ze grijze druk. Denk
aan onderwijs, kinderbijslag, AOW, ouderenvoorzieningen. Grijze druk zal naar verwachting
stijgen, dat is een van de redenen waarom de pensioengerechtigde leeftijd is verhoogd.
De levensloop in fasen
Jeugd, volwassenheid (vanaf 18 jaar), ouderdom (vanaf 65 jaar).
Het jaar waarin we geboren zijn, bepaalt onze kalenderleeftijd. Op bepaalde leeftijden
krijgen we maatschappelijke rechten zoals het recht om politieke keuzes te maken, om een
auto te besturen, om alcohol te drinken of een AOW-uitkering te ontvangen; in zulke gevallen
spreken we van de sociale leeftijd. Daarnaast bestaat er een biologische leeftijd; dat begrip
slaat op de veroudering van ons lichaam.
Steeds minder mensen hebben een standaardbiografie en een standaardlevensloop. Denken
aan werken, samen wonen en kinderen krijgen; verschillende leeftijden (kinderen krijgen als
je 20 bent, maar ook bij 40 jarigen).
Generaties en cohorten
De verzameling van mensen die tussen twee data zijn geboren heet een cohort, bijvoorbeeld
iedereen die tussen 1990 en 1995 ter wereld is gekomen.
Cohorten zijn kleiner dan generaties. Een generatie is een verzameling cohorten: een
clustering van cohorten, die gekenmerkt worden door een specifieke historische ligging en
door gemeenschappelijke kenmerken op individueel niveau en op systeemniveau (cultuur,
organisatie).
Becker onderscheid vier generaties:
1. De vooroorlogse generatie
De formatieve periode in het leven van de leden van de vooroorlogse generatie viel vanaf de
crisisjaren tot vlak na de Tweede Wereldoorlog. Werkloosheid, chaos in het maatschappelijk
leven en bestaansonzekerheid kenmerken deze periode.
,2. De stille generatie
De mensen die tussen 1930 en 1940 zijn geboren, behoren tot de stille generatie. Hun
formatieve periode loopt van 1945 tot 1960, de jaren van wederopbouw na de Tweede
Wereldoorlog. Veel mensen hadden door de oorlog een onderwijsachterstand opgelopen, er
heerste woningnood. Gezinsleven was doorgaans traditioneel. Gebruik van
voorbehoedsmiddelen nam toe (1964). Opkomt van televisie.
3. De protestgeneratie
De formatieve periode van deze protestgeneratie viel ongeveer tussen de jaren 1963 en 1970:
een periode van groeiende welvaart en maatschappelijke veranderingen. Nieuwe
kledingnormen, studeren toegankelijk, samenwonen, huishoudelijke apparatuur, gastarbeiders.
4. De verloren generatie
Deze generatie ontleent haar naam aan de periode waarin zij de arbeidsmarkt betrad. Toen de
leden van deze generatie school of hoger onderwijs verlieten, zorgde een economische crisis
voor grote (jeugd)werkeloosheid, waardoor het perspectief op een gunstige loopbaan ontbrak.
Jeugdcultuur, punkers, alternatieve vormen van energieopwekking, green peace, tweede
generatie allochtonen.
Generatie is ook een genealogisch begrip en slaat dan op de afstamming binnen de familie.
Identiteit
Zelfidentiteit: er is een duidelijk onderscheid te hanteren tussen zelf-identiteit en de identiteit
die van boven- of buitenaf wordt toegeschreven.
Deelidentiteiten: sociale identiteit (mengsel van nationale, culturele, geslachts-, politieke of
stedelijke identiteiten, culturele identiteit (Nederlandse cultuur), nationale identiteit
(verbonden met het land waaruit we afkomstig zijn, kan ook wereldburger zijn).
Aan de verschillende identiteiten ontlenen we onze waarden en normen. Vooroordelen
kunnen een gevolg zijn, evenals discriminatie.
Leeftijdsdiscriminatie
Impliciete discriminatie komt voor uit denkbeelden over ouderen als zwak, vergeetachtig,
vies, babbelziek, eenzaam of onaantrekkelijk. De negatieve denkbeelden weerhouden jongere
generaties ervan om persoonlijke bindingen met ouderen aan te gaan.
Expliciete leeftijdsdiscriminatie bestaat uit maatregelen en voorwaarden die
maatschappelijke deelname van ouderen bemoeilijken of onmogelijk maken, zoals
leeftijdsgrenzen bij organisaties en vacatures.
De volgende ingrediënten beïnvloeden de persoonlijke identiteit:
Gezin en familie van oorsprong;
Maatschappelijke gebeurtenissen;
Generationele identiteit;
Levensloop: individuele gebeurtenissen en persoonlijke verbindingen.
Overgangsfasen en rituelen
Verjaarden, huwelijk, begrafenis, 4 mei dodenherdenking.
Gewoonten; alledag kindje in bad doen, liedjes zingen, begint al vanaf de geboorte.
,Hoofdstuk 2
De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven?
Drie soorten theoretische perspectieven
Hoofdperspectief 1: breuken in de levensloop
Met het ouder worden treden er allerlei verliesmomenten op: kinderen gaan het huis uit, de
betaalde arbeid houdt op, lichamelijke kwalen en ziekten manifesteren zich en leeftijdgenoten
overlijden, waardoor het sociale netwerk krimpt.
Het pathologische perspectief: eeuwenlang is het ouder worden beschouwd als een
aftakelingsproces, vroeger was er medisch weinig mogelijk, heden ten dage is er veel meer
mogelijk waardoor lichamelijke ongemakken voorkomen kunnen worden of tijdig behandeld.
Het disengagement-perspectief: terugtrekken of onthechting. Deze theorie veronderstelt dat
mensen met het ouder worden zich meer en meer terugtrekken uit het sociale leven. Rolloze
rol.
De activiteitentheorie: het gaat om het verlies van maatschappelijke en sociale rollen, dat een
zoektocht naar een nieuw zelfbeeld en levenstevredenheid noodzakelijk maakt. De
activiteitentheorie stelt dat ouderen deelname aan het sociale leven actief moeten opzoeken.
Ze worden dan tevredener over hun bestaan. Deze theorie is inmiddels vervangen door de
theorie van de sociale productiefuncties; nadruk ligt op sociale relaties en sociale activiteit.
Model van de theorie van de sociale productiefuncties
1 Subjectief welbevinden
2 Fysiek welbevinden Sociaal welbevinden
3 Comfort Stimulatie Affectie Gedragsbevestiging Status
4 Hulpbronnen Hulpbronnen Hulpbronnen Hulpbronnen Hulpbronne
n
Veranderingen in het leven spelen zich vooral af op de derde en vierde laag (afscheid van
arbeid, gezondheidsproblemen, verlies van dierbaren).
Een variant op de activiteitentheorie is het compensatieperspectief: ouderen hanteren
copingstrategieën om de moeilijkheden van de ouderdom het hoofd te bieden.
De weg vinden in complexe sociale omstandigheden, ouderen doen dit door:
- Selectiever te zijn in met wie ze omgaan en wat ze aan activiteiten ondernemen;
- De omstandigheden waarin ze leven optimaal de benutten en eventueel aan te passen;
- Compensatie te zoeken voor zaken die niet meer lukken.
De ecologische theorie: elk mens streeft naar evenwicht tussen de eigen mogelijkheden en
beperkingen en die van de omgeving. Dit heeft te maken met sociale competentie of coping
vaardigheden. Optimaal ouder worden; de verhouding tussen competentie enerzijds en de
omgeving anderzijds. Bij competentie gaat het om persoonskenmerken zoals de lichamelijke
en geestelijke gezondheid. Omgevingsdruk bestaat uit de eisen die de omgeving stelt zoals
afstand, barrières en geluid, maar ook op de mogelijkheden die de omgeving biedt. Onderdruk
– overdruk.
Hoofdperspectief 2: continuïteit in de levensloop
Continuïteit en verandering.
Diversiteit van het ouder worden staat in deze benadering centraal.
Ontwikkelingstheorie van Erikson (vertrouwen, zelfstandigheid, initiatieven, vlijt, identiteit,
intimiteit, generativiteit, ego-integriteit).
, Gerotranscendentie: Tornstam gaat er met zijn theorie over gerotranscendentie van uit dat
mensen op hogere leeftijd zoeken naar de samenhang in de gebeurtenissen tijdens hun
levensloop. Ontwikkelen van een nieuws perspectief op hun eigen leven.
De verandering in visie op het leven kent drie dimensies:
1. Een kosmische dimensie; verbondenheid met vorige en komende generaties neemt toe.
2. Een nieuwe oriëntatie op het zelf; we accepteren meer zoals we zijn.
3. Een dimensie met sociale en persoonlijke relaties; selectiever, minder interesse in
oppervlakkig sociaal verkeer.
Hoofdperspectief 3: maskeren van het ouder worden
Letterlijk en figuurlijk is maskerade bedoeld om de biologische leeftijd te verdoezelen.
Mensen willen er jonger uitzien, verlangen naar een jeugdige uitstraling; norm in het
maatschappelijke verkeer.
Ouderen gebruiken de maskerade ook om zich te verzetten tegen leeftijdsdiscriminatie en
vooroordelen. Maskerade biedt juist mogelijkheden om zich te verbinden met jongere
generaties.
Succesvol ouder worden: programma’s en werkmethodes zijn opgezet.
Discussies over ouderen; de visie hier op; ouderen kosten veel geld ja/nee.
Generationele verbeelding begint wanneer we ons bewust worden van onze
leeftijdservaringen zonder al te veel te letten op onze chronologische leeftijd; zonder
aannames zonder oordelen luisteren en vertellen.
Identiteit en levensloop: generationeel bewustzijn
Wie is oud?
De meest gebruikte indeling gaat uit van het 65e levensjaar. Vanaf deze leeftijd behoor je tot
de doelgroep ouderen.
Vanaf 2013 zal het aantal ouderen versneld toenemen.
Dubbele vergrijzing: de komende jaren zal vooral het aandeel 65-79 jarigen sterk stijgen, en
vanaf 2025 neemt ook de groep 80-plussers sterk toe (de dubbele vergrijzing).
De levensverwachting bij de geboorte is sterk toegenomen.
Of je oud wordt is afhankelijk van drie factoren: voor een derde komt het doordat je geluk
hebt, voor nog een derde door de genetische erfenis van het voorgeslacht en voor de rest door
invloeden van buiten, zoals tijdige medische behandeling, roken, gezonde voeding of veel
bewegen. De kans om oud te worden is vooral toegenomen door de derde factor.
Groene of grijze druk
De omvang van de jongeren ten opzichte van de volwassenen noemen ze groene druk en de
omgang van de ouderen (tegenover die van de volwassenen) noemen ze grijze druk. Denk
aan onderwijs, kinderbijslag, AOW, ouderenvoorzieningen. Grijze druk zal naar verwachting
stijgen, dat is een van de redenen waarom de pensioengerechtigde leeftijd is verhoogd.
De levensloop in fasen
Jeugd, volwassenheid (vanaf 18 jaar), ouderdom (vanaf 65 jaar).
Het jaar waarin we geboren zijn, bepaalt onze kalenderleeftijd. Op bepaalde leeftijden
krijgen we maatschappelijke rechten zoals het recht om politieke keuzes te maken, om een
auto te besturen, om alcohol te drinken of een AOW-uitkering te ontvangen; in zulke gevallen
spreken we van de sociale leeftijd. Daarnaast bestaat er een biologische leeftijd; dat begrip
slaat op de veroudering van ons lichaam.
Steeds minder mensen hebben een standaardbiografie en een standaardlevensloop. Denken
aan werken, samen wonen en kinderen krijgen; verschillende leeftijden (kinderen krijgen als
je 20 bent, maar ook bij 40 jarigen).
Generaties en cohorten
De verzameling van mensen die tussen twee data zijn geboren heet een cohort, bijvoorbeeld
iedereen die tussen 1990 en 1995 ter wereld is gekomen.
Cohorten zijn kleiner dan generaties. Een generatie is een verzameling cohorten: een
clustering van cohorten, die gekenmerkt worden door een specifieke historische ligging en
door gemeenschappelijke kenmerken op individueel niveau en op systeemniveau (cultuur,
organisatie).
Becker onderscheid vier generaties:
1. De vooroorlogse generatie
De formatieve periode in het leven van de leden van de vooroorlogse generatie viel vanaf de
crisisjaren tot vlak na de Tweede Wereldoorlog. Werkloosheid, chaos in het maatschappelijk
leven en bestaansonzekerheid kenmerken deze periode.
,2. De stille generatie
De mensen die tussen 1930 en 1940 zijn geboren, behoren tot de stille generatie. Hun
formatieve periode loopt van 1945 tot 1960, de jaren van wederopbouw na de Tweede
Wereldoorlog. Veel mensen hadden door de oorlog een onderwijsachterstand opgelopen, er
heerste woningnood. Gezinsleven was doorgaans traditioneel. Gebruik van
voorbehoedsmiddelen nam toe (1964). Opkomt van televisie.
3. De protestgeneratie
De formatieve periode van deze protestgeneratie viel ongeveer tussen de jaren 1963 en 1970:
een periode van groeiende welvaart en maatschappelijke veranderingen. Nieuwe
kledingnormen, studeren toegankelijk, samenwonen, huishoudelijke apparatuur, gastarbeiders.
4. De verloren generatie
Deze generatie ontleent haar naam aan de periode waarin zij de arbeidsmarkt betrad. Toen de
leden van deze generatie school of hoger onderwijs verlieten, zorgde een economische crisis
voor grote (jeugd)werkeloosheid, waardoor het perspectief op een gunstige loopbaan ontbrak.
Jeugdcultuur, punkers, alternatieve vormen van energieopwekking, green peace, tweede
generatie allochtonen.
Generatie is ook een genealogisch begrip en slaat dan op de afstamming binnen de familie.
Identiteit
Zelfidentiteit: er is een duidelijk onderscheid te hanteren tussen zelf-identiteit en de identiteit
die van boven- of buitenaf wordt toegeschreven.
Deelidentiteiten: sociale identiteit (mengsel van nationale, culturele, geslachts-, politieke of
stedelijke identiteiten, culturele identiteit (Nederlandse cultuur), nationale identiteit
(verbonden met het land waaruit we afkomstig zijn, kan ook wereldburger zijn).
Aan de verschillende identiteiten ontlenen we onze waarden en normen. Vooroordelen
kunnen een gevolg zijn, evenals discriminatie.
Leeftijdsdiscriminatie
Impliciete discriminatie komt voor uit denkbeelden over ouderen als zwak, vergeetachtig,
vies, babbelziek, eenzaam of onaantrekkelijk. De negatieve denkbeelden weerhouden jongere
generaties ervan om persoonlijke bindingen met ouderen aan te gaan.
Expliciete leeftijdsdiscriminatie bestaat uit maatregelen en voorwaarden die
maatschappelijke deelname van ouderen bemoeilijken of onmogelijk maken, zoals
leeftijdsgrenzen bij organisaties en vacatures.
De volgende ingrediënten beïnvloeden de persoonlijke identiteit:
Gezin en familie van oorsprong;
Maatschappelijke gebeurtenissen;
Generationele identiteit;
Levensloop: individuele gebeurtenissen en persoonlijke verbindingen.
Overgangsfasen en rituelen
Verjaarden, huwelijk, begrafenis, 4 mei dodenherdenking.
Gewoonten; alledag kindje in bad doen, liedjes zingen, begint al vanaf de geboorte.
,Hoofdstuk 2
De wetenschap over ouder worden: terugtrekken of erbij blijven?
Drie soorten theoretische perspectieven
Hoofdperspectief 1: breuken in de levensloop
Met het ouder worden treden er allerlei verliesmomenten op: kinderen gaan het huis uit, de
betaalde arbeid houdt op, lichamelijke kwalen en ziekten manifesteren zich en leeftijdgenoten
overlijden, waardoor het sociale netwerk krimpt.
Het pathologische perspectief: eeuwenlang is het ouder worden beschouwd als een
aftakelingsproces, vroeger was er medisch weinig mogelijk, heden ten dage is er veel meer
mogelijk waardoor lichamelijke ongemakken voorkomen kunnen worden of tijdig behandeld.
Het disengagement-perspectief: terugtrekken of onthechting. Deze theorie veronderstelt dat
mensen met het ouder worden zich meer en meer terugtrekken uit het sociale leven. Rolloze
rol.
De activiteitentheorie: het gaat om het verlies van maatschappelijke en sociale rollen, dat een
zoektocht naar een nieuw zelfbeeld en levenstevredenheid noodzakelijk maakt. De
activiteitentheorie stelt dat ouderen deelname aan het sociale leven actief moeten opzoeken.
Ze worden dan tevredener over hun bestaan. Deze theorie is inmiddels vervangen door de
theorie van de sociale productiefuncties; nadruk ligt op sociale relaties en sociale activiteit.
Model van de theorie van de sociale productiefuncties
1 Subjectief welbevinden
2 Fysiek welbevinden Sociaal welbevinden
3 Comfort Stimulatie Affectie Gedragsbevestiging Status
4 Hulpbronnen Hulpbronnen Hulpbronnen Hulpbronnen Hulpbronne
n
Veranderingen in het leven spelen zich vooral af op de derde en vierde laag (afscheid van
arbeid, gezondheidsproblemen, verlies van dierbaren).
Een variant op de activiteitentheorie is het compensatieperspectief: ouderen hanteren
copingstrategieën om de moeilijkheden van de ouderdom het hoofd te bieden.
De weg vinden in complexe sociale omstandigheden, ouderen doen dit door:
- Selectiever te zijn in met wie ze omgaan en wat ze aan activiteiten ondernemen;
- De omstandigheden waarin ze leven optimaal de benutten en eventueel aan te passen;
- Compensatie te zoeken voor zaken die niet meer lukken.
De ecologische theorie: elk mens streeft naar evenwicht tussen de eigen mogelijkheden en
beperkingen en die van de omgeving. Dit heeft te maken met sociale competentie of coping
vaardigheden. Optimaal ouder worden; de verhouding tussen competentie enerzijds en de
omgeving anderzijds. Bij competentie gaat het om persoonskenmerken zoals de lichamelijke
en geestelijke gezondheid. Omgevingsdruk bestaat uit de eisen die de omgeving stelt zoals
afstand, barrières en geluid, maar ook op de mogelijkheden die de omgeving biedt. Onderdruk
– overdruk.
Hoofdperspectief 2: continuïteit in de levensloop
Continuïteit en verandering.
Diversiteit van het ouder worden staat in deze benadering centraal.
Ontwikkelingstheorie van Erikson (vertrouwen, zelfstandigheid, initiatieven, vlijt, identiteit,
intimiteit, generativiteit, ego-integriteit).
, Gerotranscendentie: Tornstam gaat er met zijn theorie over gerotranscendentie van uit dat
mensen op hogere leeftijd zoeken naar de samenhang in de gebeurtenissen tijdens hun
levensloop. Ontwikkelen van een nieuws perspectief op hun eigen leven.
De verandering in visie op het leven kent drie dimensies:
1. Een kosmische dimensie; verbondenheid met vorige en komende generaties neemt toe.
2. Een nieuwe oriëntatie op het zelf; we accepteren meer zoals we zijn.
3. Een dimensie met sociale en persoonlijke relaties; selectiever, minder interesse in
oppervlakkig sociaal verkeer.
Hoofdperspectief 3: maskeren van het ouder worden
Letterlijk en figuurlijk is maskerade bedoeld om de biologische leeftijd te verdoezelen.
Mensen willen er jonger uitzien, verlangen naar een jeugdige uitstraling; norm in het
maatschappelijke verkeer.
Ouderen gebruiken de maskerade ook om zich te verzetten tegen leeftijdsdiscriminatie en
vooroordelen. Maskerade biedt juist mogelijkheden om zich te verbinden met jongere
generaties.
Succesvol ouder worden: programma’s en werkmethodes zijn opgezet.
Discussies over ouderen; de visie hier op; ouderen kosten veel geld ja/nee.
Generationele verbeelding begint wanneer we ons bewust worden van onze
leeftijdservaringen zonder al te veel te letten op onze chronologische leeftijd; zonder
aannames zonder oordelen luisteren en vertellen.
