Lecture 1: Wat is filosofie en wat zijn de verschillende takken?
Ethiek en Ethisch redeneren
Wat is de ethiek?
• Definitie:
• De systematische en kritische studie van de moraliteit (i.e. onze opvattingen over
goed en kwaad)
• Ethische vragen:
• Hoe moet men leven? (Socrates)
• Hoe wordt ik een goede persoon? (Aristoteles)
• Welke handeling heeft de beste gevolgen? (Bentham)
• Wat zijn onze plichten? (Kant)
• Verschillende vragen leiden tot verschillende perspectieven op de moraliteit:
• Wat is belangrijk? Karakter? Onze intenties? De gevolgen van onze keuzes?
Subtakken van de ethiek
1// Descriptieve ethiek (antwoorden niet beoordelen)
• Empirisch onderzoek (sociologisch of antropologisch) naar de acceptatie of afwijzing
waarden in samenlevingen, gemeenschappen of beroepsgroepen
• Bv.: wat zijn de belangrijkste waarden in de financiële wereld?
• Bv.: waarom beschouwen steeds meer mensen vlees eten als onethisch?
• Moreel-psychologisch onderzoek naar bv. morele beslissingen of de rol van emoties in de
moraliteit
• Bv.: spelen intuïties een grotere rol bij morele beslissingen dan ethische reflectie?
• Op welke basis ga je beslissingen maken?
• Relatie tussen beschrijvende en normatieve ethiek:
• Beschrijvende ethiek geeft inzicht in hoe moraliteit werkt
• Maar normatieve ethiek moet kritisch blijven:
• Een breed gedragen maatschappelijke norm is daarom nog niet te
verantwoorden (bv. Seksisme – Als Vlaanderen akkoord is met discriminatie
moeten filosofen dat niet zomaar aannemen)
• Feiten – ‘wat is’ – en waarden – ‘wat zou moeten zijn’ – verschillen! (zie
infra)
1
,2// Normatieve Ethiek
• Wat zouden we moeten doen?
• Bv.: wat is een goede handeling?
• Bv.: waarom is autonomie belangrijk?
• Bv.: waarom mag je niet discrimineren?
• Belang van ethisch reflectie:
• We proberen deze vragen te beantwoorden door kritisch na te denken niet enkel op
basis van intuïties, emoties of traditie – beredeneerd argument geven
2.1// Algemene normatieve ethiek
• Stelt vragen over de fundamenten van morele regels
• Welke morele regels, principes of doctrines moeten we aanvaarden en waarom?
• Formuleert algemene criteria die op verschillende casussen toepasbaar zijn
• Niet uitsluitend toegepast op specifieke vraagstukken (vb. discriminatie)
• Utilitaristen stellen bv. dat een juiste handeling ‘het meeste geluk voor de meeste
personen’ voortbrengt. Dit criterium kan op verschillende handelingen toegepast
worden!
2.2// Toegepaste normatieve ethiek
• Voortzetting van de algemene normatieve ethiek in specifieke maatschappelijke context (in
een domein van de samenleving – veel specifieker niveau)
• Bv.: vraagstukken uit de bedrijfsethiek (Hoe gedraagt een goede manager zich? Mag
reclame misleidend zijn? )
• Bv.: vraagstukken uit de medische ethiek (Moet een arts de patiënt altijd volledig
inlichten over behandeling? Wat als een patiënt behandeling weigert?)
• Niet klakkeloos toepassen van algemene principes
• Criteria uit algemene ethiek botsen met complexiteit van het werkveld
3// Meta-Ethiek
• Begrip ‘meta’:
• Vragen van een hogere orde
• Meta-ethiek als studie van de volgende vragen:
• Zijn waarden universeel of zijn ze cultureel gebonden?
• Wat betekenen woorden zoals ‘goed’, ‘kwaad’, ‘moeten’, etc.?
2
, • Waarom zouden we moreel moeten zijn?
Waarom ethiek?
• Moraliteit is vaak alledaags en onzichtbaar
• Bv.: vriendelijk glimlachen aan de kassa, je familie of vrienden uit de nood helpen,
afspraken nakomen, geld terugbetalen als voorgeschoten..
• Morele normen komen onder druk te staan (morele crisissen) en dan is ethische reflectie
belangrijk
• Maatschappelijke ontwikkelingen, nieuwe kennis en technologieën zetten normen onder
druk
• Bv.: nieuwe technologische ontwikkelingen zetten normen rond privacy
onder druk (vb. Mag een potentiële werkgever je instagramprofiel nakijken
als je het publiek hebt gemaakt?)
• Bv.: nieuwe kennis over ontwikkeling kinderen zette normen over lijfstraffen
onder druk
• Morele diversiteit en conflicten
• Groeiende individualisering en pluralisme (vroeger leefden mensen vaak samen in
kleine gemeenschappen met like-minded people, nu steeds meer onenigheid – bv
conflict abortus in US)
• Bv.: Wanneer is abortus toegestaan? (feminisme vs. convervatisme)
• Ethiek doet ons nadenken over onze rol als morele wezens
• Zijn er goede morele redenen om geen vlees te eten?
• Mag ik een leugen om bestwil vertellen?
• Ethici stellen soms de heersende moraliteit in vraag:
• Kritische rol ethiek
• Bv. Bentham pleit in 18de eeuw al voor decriminaliseren homoseksualiteit (norm was
dat homoseksualiteit bestraft moest worden, maar rationeel bewijs dat er niks mis
mee is)
• Ethische dilemma’s
• Situatie waarin een individu (of groep) moet kiezen tussen verschillende ethische
waarden die niet tegelijk gerespecteerd kunnen worden
• Elke keuze impliceert een inbreuk op één of meerdere waarden
• Bv.: op weg naar cliënt kom je iemand in levensnood tegen
• Persoon redden (plicht 1) of afspraak met cliënt nakomen (plicht 2)?
• Spoed tijdens Covid: wie eerst redden?
3
, Ethiek als toetssteen
• Geeft geen sluitende antwoorden
• Geen enkele ethische theorie heeft dé waarheid in pacht
• Helpt wel duidelijkheid scheppen in deze situaties
• Bv.: Waarom is autonomie belangrijk? Op welke elementen moeten we letten? Is
intentie bv. belangrijker dan gevolgen?
• Doet ons kritisch nadenken over eigen opvattingen
• Bv.: Heb ik een plicht om goede doelen te steunen?
Enkele definities
Immoraliteit of a-moraliteit?
• Immoraliteit:
• Dat wat moreel verkeerd of verboden is
• Bv.: iemand martelen is immoreel
• A-moraliteit:
• Dat wat buiten het gebied van de moraliteit ligt en dus weinig met het moreel goede
of slechte te maken heeft
• Bv.: of we rechts of links van de weg rijden is een sociale conventie die we uit
praktische overwegingen maken
• Verschil a-moraliteit en moraliteit varieert door de tijd (vroeger vaste prijs graan op
basis van goed en kwaad, nu op basis van vraag en aanbod nu energieprijzen
terug proberen moraliseren = onmenselijk hoge prijzen)
• Bv. Oordeel of een schilderij mooi is of niet is a-moreel
Feiten en waarden
• David Hume (1711-1776):
• We kunnen niet van een ‘is’ naar een ‘ought’ gaan – niet van feiten naar waarden
• Bv.: het is niet omdat mensen egoïstisch zijn dat ze daarom egoïstisch
zouden moeten zijn
• Bv.: het is niet omdat meer mannen dan vrouwen CEO zijn dat dit
daadwerkelijk ook zou moeten zijn
• Verwarren van feiten met morele oordelen is naturalistische drogreden (naturalistic
fallacy)
• Feiten kunnen wel moreel relevant zijn voor waardeoordelen
4
Ethiek en Ethisch redeneren
Wat is de ethiek?
• Definitie:
• De systematische en kritische studie van de moraliteit (i.e. onze opvattingen over
goed en kwaad)
• Ethische vragen:
• Hoe moet men leven? (Socrates)
• Hoe wordt ik een goede persoon? (Aristoteles)
• Welke handeling heeft de beste gevolgen? (Bentham)
• Wat zijn onze plichten? (Kant)
• Verschillende vragen leiden tot verschillende perspectieven op de moraliteit:
• Wat is belangrijk? Karakter? Onze intenties? De gevolgen van onze keuzes?
Subtakken van de ethiek
1// Descriptieve ethiek (antwoorden niet beoordelen)
• Empirisch onderzoek (sociologisch of antropologisch) naar de acceptatie of afwijzing
waarden in samenlevingen, gemeenschappen of beroepsgroepen
• Bv.: wat zijn de belangrijkste waarden in de financiële wereld?
• Bv.: waarom beschouwen steeds meer mensen vlees eten als onethisch?
• Moreel-psychologisch onderzoek naar bv. morele beslissingen of de rol van emoties in de
moraliteit
• Bv.: spelen intuïties een grotere rol bij morele beslissingen dan ethische reflectie?
• Op welke basis ga je beslissingen maken?
• Relatie tussen beschrijvende en normatieve ethiek:
• Beschrijvende ethiek geeft inzicht in hoe moraliteit werkt
• Maar normatieve ethiek moet kritisch blijven:
• Een breed gedragen maatschappelijke norm is daarom nog niet te
verantwoorden (bv. Seksisme – Als Vlaanderen akkoord is met discriminatie
moeten filosofen dat niet zomaar aannemen)
• Feiten – ‘wat is’ – en waarden – ‘wat zou moeten zijn’ – verschillen! (zie
infra)
1
,2// Normatieve Ethiek
• Wat zouden we moeten doen?
• Bv.: wat is een goede handeling?
• Bv.: waarom is autonomie belangrijk?
• Bv.: waarom mag je niet discrimineren?
• Belang van ethisch reflectie:
• We proberen deze vragen te beantwoorden door kritisch na te denken niet enkel op
basis van intuïties, emoties of traditie – beredeneerd argument geven
2.1// Algemene normatieve ethiek
• Stelt vragen over de fundamenten van morele regels
• Welke morele regels, principes of doctrines moeten we aanvaarden en waarom?
• Formuleert algemene criteria die op verschillende casussen toepasbaar zijn
• Niet uitsluitend toegepast op specifieke vraagstukken (vb. discriminatie)
• Utilitaristen stellen bv. dat een juiste handeling ‘het meeste geluk voor de meeste
personen’ voortbrengt. Dit criterium kan op verschillende handelingen toegepast
worden!
2.2// Toegepaste normatieve ethiek
• Voortzetting van de algemene normatieve ethiek in specifieke maatschappelijke context (in
een domein van de samenleving – veel specifieker niveau)
• Bv.: vraagstukken uit de bedrijfsethiek (Hoe gedraagt een goede manager zich? Mag
reclame misleidend zijn? )
• Bv.: vraagstukken uit de medische ethiek (Moet een arts de patiënt altijd volledig
inlichten over behandeling? Wat als een patiënt behandeling weigert?)
• Niet klakkeloos toepassen van algemene principes
• Criteria uit algemene ethiek botsen met complexiteit van het werkveld
3// Meta-Ethiek
• Begrip ‘meta’:
• Vragen van een hogere orde
• Meta-ethiek als studie van de volgende vragen:
• Zijn waarden universeel of zijn ze cultureel gebonden?
• Wat betekenen woorden zoals ‘goed’, ‘kwaad’, ‘moeten’, etc.?
2
, • Waarom zouden we moreel moeten zijn?
Waarom ethiek?
• Moraliteit is vaak alledaags en onzichtbaar
• Bv.: vriendelijk glimlachen aan de kassa, je familie of vrienden uit de nood helpen,
afspraken nakomen, geld terugbetalen als voorgeschoten..
• Morele normen komen onder druk te staan (morele crisissen) en dan is ethische reflectie
belangrijk
• Maatschappelijke ontwikkelingen, nieuwe kennis en technologieën zetten normen onder
druk
• Bv.: nieuwe technologische ontwikkelingen zetten normen rond privacy
onder druk (vb. Mag een potentiële werkgever je instagramprofiel nakijken
als je het publiek hebt gemaakt?)
• Bv.: nieuwe kennis over ontwikkeling kinderen zette normen over lijfstraffen
onder druk
• Morele diversiteit en conflicten
• Groeiende individualisering en pluralisme (vroeger leefden mensen vaak samen in
kleine gemeenschappen met like-minded people, nu steeds meer onenigheid – bv
conflict abortus in US)
• Bv.: Wanneer is abortus toegestaan? (feminisme vs. convervatisme)
• Ethiek doet ons nadenken over onze rol als morele wezens
• Zijn er goede morele redenen om geen vlees te eten?
• Mag ik een leugen om bestwil vertellen?
• Ethici stellen soms de heersende moraliteit in vraag:
• Kritische rol ethiek
• Bv. Bentham pleit in 18de eeuw al voor decriminaliseren homoseksualiteit (norm was
dat homoseksualiteit bestraft moest worden, maar rationeel bewijs dat er niks mis
mee is)
• Ethische dilemma’s
• Situatie waarin een individu (of groep) moet kiezen tussen verschillende ethische
waarden die niet tegelijk gerespecteerd kunnen worden
• Elke keuze impliceert een inbreuk op één of meerdere waarden
• Bv.: op weg naar cliënt kom je iemand in levensnood tegen
• Persoon redden (plicht 1) of afspraak met cliënt nakomen (plicht 2)?
• Spoed tijdens Covid: wie eerst redden?
3
, Ethiek als toetssteen
• Geeft geen sluitende antwoorden
• Geen enkele ethische theorie heeft dé waarheid in pacht
• Helpt wel duidelijkheid scheppen in deze situaties
• Bv.: Waarom is autonomie belangrijk? Op welke elementen moeten we letten? Is
intentie bv. belangrijker dan gevolgen?
• Doet ons kritisch nadenken over eigen opvattingen
• Bv.: Heb ik een plicht om goede doelen te steunen?
Enkele definities
Immoraliteit of a-moraliteit?
• Immoraliteit:
• Dat wat moreel verkeerd of verboden is
• Bv.: iemand martelen is immoreel
• A-moraliteit:
• Dat wat buiten het gebied van de moraliteit ligt en dus weinig met het moreel goede
of slechte te maken heeft
• Bv.: of we rechts of links van de weg rijden is een sociale conventie die we uit
praktische overwegingen maken
• Verschil a-moraliteit en moraliteit varieert door de tijd (vroeger vaste prijs graan op
basis van goed en kwaad, nu op basis van vraag en aanbod nu energieprijzen
terug proberen moraliseren = onmenselijk hoge prijzen)
• Bv. Oordeel of een schilderij mooi is of niet is a-moreel
Feiten en waarden
• David Hume (1711-1776):
• We kunnen niet van een ‘is’ naar een ‘ought’ gaan – niet van feiten naar waarden
• Bv.: het is niet omdat mensen egoïstisch zijn dat ze daarom egoïstisch
zouden moeten zijn
• Bv.: het is niet omdat meer mannen dan vrouwen CEO zijn dat dit
daadwerkelijk ook zou moeten zijn
• Verwarren van feiten met morele oordelen is naturalistische drogreden (naturalistic
fallacy)
• Feiten kunnen wel moreel relevant zijn voor waardeoordelen
4
