Basisboek Systeemgericht werken
Samenvatting hoofdstuk 7: Aanmelding en screening
§7.1 Inleiding
Systeemgericht hulpverlenen is het verleggen van kleine stapjes, het bewerkstelligen van
kleine veranderingen in samenwerking met het cliëntsysteem. In dit hoofdstuk gaan we in op
het systeemgerichte aanmeldings- en screeningsproces dat in deze fasen plaatsvindt. Er
wordt stilgestaan bij de aanmelding van de cliënt en het eerste contact. Vanaf dat allereerste
moment wordt er gewerkt aan de werkrelatie. De screening is geen doel op zich, het moet
leiden tot de vaststelling van het probleem, de hulpvraag en daarna tot het plan.
Er is veel geschreven over de screeningfase en er zijn veel instrumenten. In dit hoofdstuk
wordt geen volledigheid betracht. Er is voor gekozen een aantal methoden uit te werken die
exemplarisch voor andere methoden kunnen zijn. Als social worker is het goed je ervan
bewust te zijn dat de screeningfase tegelijkertijd een therapeutisch effect heeft. Bij de cliënt
treedt er tijdens de screening al verandering op, door bewustwording, inzicht, verheldering
hoe andere gezinsleden naar de situatie kijken.
§7.2 De aanmelding
Binnen een crisissituatie heb je na de vooraanmelding niet de tijd om een brief te sturen.
Direct maar ook weloverwogen handelen is vereist. Belangrijk is om dan bij de
vooraanmelding de contactgegevens van aanmelder en cliënt goed te registreren. Je moet
nadere informatie van de verwijzer met betrekking tot de situatie vragen, om te kunnen
inschatten wat het gevaarscriterium is voor de cliënt. Ook moet je kunnen bepalen wie van
het cliëntsysteem je in het eerste contact wilt spreken en of je al dan niet een collega erbij
vraagt.
Binnen de reguliere aanmeldingen is zoals gezegd vaak schriftelijke of mondelinge
informatie vooraf bekend voordat er contact is met de cliënt. Deze voorinformatie bevat
belangrijke gegevens, die zeker niet genegeerd moeten worden. Veel instellingen hanteren
aanmeldformulieren voor verwijzers met daarin opgenomen, de hulpvraag, diagnose, etc.
Voorinformatie kent echter een aantal valkuilen:
De mate van objectiviteit. Veel wordt in concrete gedragingen beschreven en/of zijn
conclusies vanuit gevalideerde instrumenten. Het probleem zit hem vooral in de per
definitie gekleurde visie van hulpverleners.
De Aha-erlebnis door de hulpverlener. Dit betreft de valkuil om uit de
voorinformatie al af te leiden wat de oorzaken van de problematiek zijn, op basis van
ervaringen met andere cliënten.
De interpunctieproblematiek van het hulpverleningsproces. De cliënt heeft vaak
al een lang proces doorgemaakt. Hij heeft zelf vaak al van alles geprobeerd. Soms is
er al een hele hulpverleningsgeschiedenis met meer en minder goede ervaringen.
Vanuit een oprechte, respectvolle bejegening en echtheid zal hiervoor aandacht
moeten zijn. De informatie is waardevol en voorkomen dient te worden dat de cliënt
opnieuw zijn verhaal moet doen.
Afhankelijk van de werkplek van de social worker en de situatie van de cliënt is er wel of
geen schriftelijke informatie voorafgaan aan het eerste contact. Meestal vindt het eerste
contact met de cliënt telefonisch plaats. Op dat moment start ook het opbouwen van de
werkrelatie. Als social worker zul je conform de afspraken van je instelling informatie
moeten vertrekken aan de cliënt. Het gesprek is meer dan enkel het maken van een
afspraak. Er is sprake van informatie-uitwisseling. Neem de tijd voor het proces.
, Telefonisch een eerste afspraak maken heeft voordelen:
Het is persoonlijk van aard
Het is ook direct
Het eerste gesprek levert meteen ook informatie op
Er zijn ook nadelen aan verbonden:
Een telefonisch contact bestaat (bijna) altijd uit een contact tussen twee personen: de
social worker en de cliënt of diens naaste (oud/verzorger). Deze informatie is een
beleving van de cliënt en kleurt het beeld van de hulpverlener.
Als je belt, weet je niet zeker wie je aan de telefoon krijgt en hebt.
Bovendien weet je niet of je belt op en geschikt moment.
In veel situaties heeft een schriftelijke uitnodiging de voorkeur. Wees in elk contact duidelijk
en respectvol. Doe geen toezeggingen die je niet kunt waarmaken, wees reëel in wat je kunt
en overlaad de cliënt niet met informatie.
§7.3 Het opbouwen van een werkrelatie
Vanaf het allereerste contact werk je als social worker aan het opbouwen van een
werkrelatie of hulpverleningsrelatie. Er is sprake van een interpersoonlijke relatie tussen
cliënt en hulpverlener. Het is een complexe relatie met meerdere individuele systemen,
subsystemen, het gezinssysteem, suprafamiliaar en met personen uit de omgeving. In het
opbouwen en versterken van de hulpverleningsrelatie met de verschillende systemen zijn
de volgende aandachtspunten van belang:
1. Concentreer je niet uitsluitend op het gedrag van een individu, maar heb oog voor de
emotie en de emotionele processen.
2. Denk niet in oorzaak en gevolg.
3. Heb oog voor de circulaire beïnvloeding en wees hier open over en duidelijk in naar
de cliënt vanuit een respectvolle houding.
4. Wees gericht op het bevestigen of herstellen van de hiërarchie in gezinnen en maak
daarmee duidelijk onderscheid tussen het subsysteem ouders en het subsysteem
kinderen.
5. Wees niet primair gericht op het verbeteren van het gedrag van het aangemelde kind,
maar richt je op het verbeteren van de interactie tussen gezinsleden.
6. Onderzoek het suprafamiliare en de omgeving als systeem en de invloed die deze
systemen uitoefenen.
7. Sta voortdurend stil bij jezelf en de relatie en interactie met de cliënt.
Deffenbacher (1985): ‘Goede hulpverleners spannen zich in om de band aan te gaan, om
de angst in de relatie te doen afnemen, om het vertrouwen te vergroten en om het klimaat te
creëren waarin cliënten openlijk over hun problemen kunnen praten en aan deze problemen
kunnen werken. Hun cliënten moeten ervaren dat ze een betrokken, positieve, hoopvol
gestemde medestander hebben bij het begrijpen van hun wereld en bij het tot stand brengen
van verandering in die wereld. Goed luisteren op een open, niet-defensieve manier,
zorgvuldig aandacht geven en het opsporen van kwesties die de cliënt zorgen baren en
eerlijke feedback geven, zijn niet alleen belangrijk voor het maken van een inschatting, maar
creëren ook de context waarbinnen verdere exploratie en (hulpverlenings)strategieën kunnen
worden uitgevoerd. Wil de hulpverlening met succes voortgezet worden, dan moeten cliënten
het gevoel hebben dat de hulpverlener om hen geeft, aandacht voor hen heeft, hen begrijpt
en zich werkelijk samen met hen inspant’.
Samenvatting hoofdstuk 7: Aanmelding en screening
§7.1 Inleiding
Systeemgericht hulpverlenen is het verleggen van kleine stapjes, het bewerkstelligen van
kleine veranderingen in samenwerking met het cliëntsysteem. In dit hoofdstuk gaan we in op
het systeemgerichte aanmeldings- en screeningsproces dat in deze fasen plaatsvindt. Er
wordt stilgestaan bij de aanmelding van de cliënt en het eerste contact. Vanaf dat allereerste
moment wordt er gewerkt aan de werkrelatie. De screening is geen doel op zich, het moet
leiden tot de vaststelling van het probleem, de hulpvraag en daarna tot het plan.
Er is veel geschreven over de screeningfase en er zijn veel instrumenten. In dit hoofdstuk
wordt geen volledigheid betracht. Er is voor gekozen een aantal methoden uit te werken die
exemplarisch voor andere methoden kunnen zijn. Als social worker is het goed je ervan
bewust te zijn dat de screeningfase tegelijkertijd een therapeutisch effect heeft. Bij de cliënt
treedt er tijdens de screening al verandering op, door bewustwording, inzicht, verheldering
hoe andere gezinsleden naar de situatie kijken.
§7.2 De aanmelding
Binnen een crisissituatie heb je na de vooraanmelding niet de tijd om een brief te sturen.
Direct maar ook weloverwogen handelen is vereist. Belangrijk is om dan bij de
vooraanmelding de contactgegevens van aanmelder en cliënt goed te registreren. Je moet
nadere informatie van de verwijzer met betrekking tot de situatie vragen, om te kunnen
inschatten wat het gevaarscriterium is voor de cliënt. Ook moet je kunnen bepalen wie van
het cliëntsysteem je in het eerste contact wilt spreken en of je al dan niet een collega erbij
vraagt.
Binnen de reguliere aanmeldingen is zoals gezegd vaak schriftelijke of mondelinge
informatie vooraf bekend voordat er contact is met de cliënt. Deze voorinformatie bevat
belangrijke gegevens, die zeker niet genegeerd moeten worden. Veel instellingen hanteren
aanmeldformulieren voor verwijzers met daarin opgenomen, de hulpvraag, diagnose, etc.
Voorinformatie kent echter een aantal valkuilen:
De mate van objectiviteit. Veel wordt in concrete gedragingen beschreven en/of zijn
conclusies vanuit gevalideerde instrumenten. Het probleem zit hem vooral in de per
definitie gekleurde visie van hulpverleners.
De Aha-erlebnis door de hulpverlener. Dit betreft de valkuil om uit de
voorinformatie al af te leiden wat de oorzaken van de problematiek zijn, op basis van
ervaringen met andere cliënten.
De interpunctieproblematiek van het hulpverleningsproces. De cliënt heeft vaak
al een lang proces doorgemaakt. Hij heeft zelf vaak al van alles geprobeerd. Soms is
er al een hele hulpverleningsgeschiedenis met meer en minder goede ervaringen.
Vanuit een oprechte, respectvolle bejegening en echtheid zal hiervoor aandacht
moeten zijn. De informatie is waardevol en voorkomen dient te worden dat de cliënt
opnieuw zijn verhaal moet doen.
Afhankelijk van de werkplek van de social worker en de situatie van de cliënt is er wel of
geen schriftelijke informatie voorafgaan aan het eerste contact. Meestal vindt het eerste
contact met de cliënt telefonisch plaats. Op dat moment start ook het opbouwen van de
werkrelatie. Als social worker zul je conform de afspraken van je instelling informatie
moeten vertrekken aan de cliënt. Het gesprek is meer dan enkel het maken van een
afspraak. Er is sprake van informatie-uitwisseling. Neem de tijd voor het proces.
, Telefonisch een eerste afspraak maken heeft voordelen:
Het is persoonlijk van aard
Het is ook direct
Het eerste gesprek levert meteen ook informatie op
Er zijn ook nadelen aan verbonden:
Een telefonisch contact bestaat (bijna) altijd uit een contact tussen twee personen: de
social worker en de cliënt of diens naaste (oud/verzorger). Deze informatie is een
beleving van de cliënt en kleurt het beeld van de hulpverlener.
Als je belt, weet je niet zeker wie je aan de telefoon krijgt en hebt.
Bovendien weet je niet of je belt op en geschikt moment.
In veel situaties heeft een schriftelijke uitnodiging de voorkeur. Wees in elk contact duidelijk
en respectvol. Doe geen toezeggingen die je niet kunt waarmaken, wees reëel in wat je kunt
en overlaad de cliënt niet met informatie.
§7.3 Het opbouwen van een werkrelatie
Vanaf het allereerste contact werk je als social worker aan het opbouwen van een
werkrelatie of hulpverleningsrelatie. Er is sprake van een interpersoonlijke relatie tussen
cliënt en hulpverlener. Het is een complexe relatie met meerdere individuele systemen,
subsystemen, het gezinssysteem, suprafamiliaar en met personen uit de omgeving. In het
opbouwen en versterken van de hulpverleningsrelatie met de verschillende systemen zijn
de volgende aandachtspunten van belang:
1. Concentreer je niet uitsluitend op het gedrag van een individu, maar heb oog voor de
emotie en de emotionele processen.
2. Denk niet in oorzaak en gevolg.
3. Heb oog voor de circulaire beïnvloeding en wees hier open over en duidelijk in naar
de cliënt vanuit een respectvolle houding.
4. Wees gericht op het bevestigen of herstellen van de hiërarchie in gezinnen en maak
daarmee duidelijk onderscheid tussen het subsysteem ouders en het subsysteem
kinderen.
5. Wees niet primair gericht op het verbeteren van het gedrag van het aangemelde kind,
maar richt je op het verbeteren van de interactie tussen gezinsleden.
6. Onderzoek het suprafamiliare en de omgeving als systeem en de invloed die deze
systemen uitoefenen.
7. Sta voortdurend stil bij jezelf en de relatie en interactie met de cliënt.
Deffenbacher (1985): ‘Goede hulpverleners spannen zich in om de band aan te gaan, om
de angst in de relatie te doen afnemen, om het vertrouwen te vergroten en om het klimaat te
creëren waarin cliënten openlijk over hun problemen kunnen praten en aan deze problemen
kunnen werken. Hun cliënten moeten ervaren dat ze een betrokken, positieve, hoopvol
gestemde medestander hebben bij het begrijpen van hun wereld en bij het tot stand brengen
van verandering in die wereld. Goed luisteren op een open, niet-defensieve manier,
zorgvuldig aandacht geven en het opsporen van kwesties die de cliënt zorgen baren en
eerlijke feedback geven, zijn niet alleen belangrijk voor het maken van een inschatting, maar
creëren ook de context waarbinnen verdere exploratie en (hulpverlenings)strategieën kunnen
worden uitgevoerd. Wil de hulpverlening met succes voortgezet worden, dan moeten cliënten
het gevoel hebben dat de hulpverlener om hen geeft, aandacht voor hen heeft, hen begrijpt
en zich werkelijk samen met hen inspant’.
