Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
Recht, ICT en de Circulaire economie
Samenvatting
(Op volgorde van de colleges)
Rijksuniversiteit Groningen 1
,Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
College 1, RICE ........................................................................................................................ 4
1.1 Inleiding (nestor) ........................................................................................................................... 4
1.2 PBL, Circulaire Economie in Kaart, Den Haag: 2019.................................................................. 5
College 2, Circulaire verdienmodellen ................................................................................. 12
2.1 Inleiding (Nestor) ........................................................................................................................ 12
2.2 J. Jonker, Nieuwe Business Modellen; Duurzaam. Circulair. Inclusief (Oratie Brussel), 2018.. 13
College 3 en 4, Smart, circular, sharing city ........................................................................ 17
3/4.1 Inleiding (Nestor) ..................................................................................................................... 17
3/4.2 M. Lanzing & B. van der Sloot, ‘Living Labs. De stad als laboratoium en de burger als
proefkonijn’, NJB 2017/6, p. 374-382 ............................................................................................... 17
3/4.3 V.H.M. van OS, ‘The Emperor’s New Clothes: Smart cities, smarter contracts & smartest
decisions’, TBR 2017/140.................................................................................................................. 19
3/4.4 A.A. van Velten & F.J. Vonck, Appartementsrecht en aanverwante rechtsfiguren voor de
privaatrechtelijke vormgeving van bouwwerken, 2016, p. 1-25 en p. 113-116................................. 21
3/4.5 A. Sukhdev, J. Vol, K. Brandt en R. Yeoman, Cities in the circular economy: the role of
digital technology, 2017. ................................................................................................................... 24
College 5, Smart building ...................................................................................................... 26
5.1 Inleiding (nestor) ......................................................................................................................... 26
5.2 M.E. Overwater, ‘Appartementsrechten en aanverwante rechtsfiguren voor de privaatrechtelijke
vormgeving van bouwwerken’, TBR 2017/44 ................................................................................... 26
5.3 S. van Gulijk, ‘Over constructieve veiligheid en het belang van interactief communiceren in de
bouw’, TBR 2011/192........................................................................................................................ 28
5.4 B.O. Ziermans, ‘Big data: game changer voor vastgoed?!’, THB 2017/2, p. 83-87 ................... 29
5.5 M.A.B. Chao-Duivis, ‘Privaatrechtelijke aspecten van de circulaire economie in het bijzonder
circulair bouwen’, TBR 2017/139 en 2017/154 ................................................................................. 31
College 6, Geplande productveroudering ............................................................................ 36
6.1 Inleiding (nestor) ......................................................................................................................... 36
6.2 R. Koolhoven & E.L. Heerema, ‘Fighting planned obsolescence or ‘the lightbulb conspiracy’ as
an unfair commercial practice: for a circular economy’, in: M. M. Carvalho (ed.), Law &
Technology: E.Tec Yearbook, Minho: JusGov 2018, p. 27-56.......................................................... 36
College 7, Blockchain en logistieke ketens ........................................................................... 39
7.1 Inleiding (nestor) ......................................................................................................................... 39
7.2 R. Kotter, ‘The developing landscape of electric vehicles and smart grids: a smart future’,
International Journal of Environmental Studies 2013/70, p. 719-732 .............................................. 39
College 8, Platformlandschap en regelgeving ...................................................................... 42
8.1 Inleiding (nestor) ......................................................................................................................... 42
8.2 TNO, ‘Digitale Platforms: een analytisch kader voor het identificeren en evalueren van
beleidsopties’, 2015 ........................................................................................................................... 42
Rijksuniversiteit Groningen 2
,Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
8.3 Europese Commissie, ‘Online platforms en de digitale eengemaakte markt. Kansen en
uitdagingen voor Europa’, COM(2016) 288 final. ............................................................................ 43
College 9, Bemiddeling & Lastgeving ................................................................................... 46
9.1 Inleiding (nestor) ......................................................................................................................... 46
9.2 Europese Commissie, ‘Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad.
Het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s. Een Europese agenda
voor de deeleconomie, 2 juni 2016, COM(2016) 356 final............................................................... 46
9.3 N.C. Streep, ‘De eigendom voorbij? Juridische aspecten van crowdownership en andere
opkomende fenomenen’, AA 2018/7. ................................................................................................ 50
College 10, Beloftes van de deeleconomie ............................................................................. 52
10.1 Inleiding (nestor) ....................................................................................................................... 52
10.2 A.L. Vytopil en F.M. Verburg, ‘Aansprakelijkheid in verband met ‘greenwashing’?’, TvOB
2017/2, p. 46-55................................................................................................................................. 52
10.3 R. Koolhoven, ‘Groene claims over de deeleconomie. Misleidende handelspraktijken in een
driehoeksverhouding’, 4 maart 2019. ................................................................................................ 53
10.4 E. du Perron, ‘Hadden wij dan iets afgesproken? Ik ken u niet. Rechtsbeginselen en
derdenwerking van overeenkomsten’, AA 1991/0848, p. 132-142.................................................... 56
College 11, Bemiddeling & Lastgeving ................................................................................. 57
11.1 R. Koolhoven. ‘Het internetplatform, zijn gebruikers en verplichtingen in de ‘driehoek’’. ..... 57
11.2 Uber-arrest ................................................................................................................................. 58
11.3 Duinzigt-arrest ........................................................................................................................... 60
College 12, Deliveroo & arbeid ............................................................................................. 62
12.1 Deliveroo-uitspraken ................................................................................................................. 62
College 13, AirBnB en privaatrechtelijke belemmeringen ................................................. 65
13.1 M. van Kogelenberg, ‘Onderverhuren via Airbnb? Een riskante bijverdienste voor de
onderverhuurder’, Tijdschrift voor Consumentenrecht en handelspraktijken 2016/4, p. 151-159.... 65
13.2 G.I. Beij, ‘De juridische grenzen van Airbnb, short stay en bed and breakfast Deel 1 –
publiekrechtelijk kader’, HIP 2017(2)/46. ........................................................................................ 66
13.3 G.I. Beij, ‘De juridische grenzen van Airbnb, short stay en bed and breakfast (II)’, HIP
2017(6)/108. ...................................................................................................................................... 67
13.4 Illegale onderhuur studentenwoning-uitspraak ......................................................................... 67
College 14, Gratis ‘delen’: bruikleen .................................................................................... 68
14.1 Inleiding (nestor) ....................................................................................................................... 68
14.2 J.B.M. Vranken, ‘Over partijautonomie, contractsvrijheid en de grondslag van gebondenheid in
het verbintenissenrecht’, in: M. A. B. Chao-Duivis, & H. A. W. Vermeulen (ed.), Beginselen van
het contractenrecht, Deventer: W.E.J. Tjeenk Willink 2000, p. 145-155. ........................................ 68
14.3 R. Koolhoven, ‘Couchsurfing: over ‘vriendendiensten’, afdwingbaarheid en juridisering van de
privésfeer’.......................................................................................................................................... 69
Rijksuniversiteit Groningen 3
,Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
College 1, RICE
1.1 Inleiding (nestor)
In essentie worden in een circulaire economie zo min mogelijk grondstoffen gebruikt. Dat vermindert
niet alleen de belasting van het milieu die met het gebruik van grondstoffen gepaard gaat, maar ook de
afhankelijkheid van internationale grondstoffenleveranciers en daarmee het risico dat schaarse grond-
stoffen niet meer worden geleverd. Activiteiten die bijdragen aan het efficiënter omgaan met grondstof-
fen zijn circulaire activiteiten.
De Nederlandse economie telt zo’n 85.000 circulaire activiteiten die werk bieden aan circa
420.000 mensen. Circulariteit heeft daarmee een plek veroverd in de Nederlandse economie. Maar er is
nog geen zicht op de door het kabinet beoogde versnelde overgang naar een volwaardige circulaire
economie. Hiervoor zijn veel meer nieuwe circulaire initiatieven nodig. Nieuwe circulaire initiatieven
breken nog moeilijk door vanwege hardnekkige normen en gewoonten, onvoldoende beprijzing van
milieugebruik, en wringende wet- en regelgeving.
De overheid kan de overgang naar een circulaire economie versnellen door – naast recycling –
meer in te zetten op het repareren, delen, leasen of circulair ontwerpen van producten – om zo het grond-
stofgebruik in Nederland drastisch te verminderen. Hoewel veel circulaire activiteiten gewoon zijn, zo-
als fietsenmakers, garagehouders, milieustraten en kringloopwinkels, is dit niet voldoende. Het is ook
nodig om innovatieve manieren te vinden om het grondstoffengebruik efficiënter te maken. Daarvan
bestaan nu 1.500 initiatieven, gericht op nieuwe technieken voor recycling, bijvoorbeeld flessen ge-
maakt van gerecycled plastic, speelgoed van rietsuikerresten en vloerkleden van gerecycled polyes-
ter. Initiatieven die de levensduur van producten verlengen – zoals het modulaire ontwerp van een Fair-
phone of een modulaire koptelefoon waardoor onderdelen vervangbaar zijn, of verplaatsbare modulaire
woningen – zouden er meer moeten komen. Ook zijn er nog te weinig innovatieve businessmodellen,
zoals een abonnement op het gebruik van een Swapfiets of wasmachine of deelplatformen, zoals Peerby
en Snappcar.
Bij de innovatieve initiatieven gaat het om vernieuwende productontwerpen, technologieën of
businessmodellen of om nieuwe toepassingen voor bestaande productontwerpen, technologieën of bu-
sinessmodellen. Men onderscheidt drie innovatieve initiatieven:
1. Innovatieve productontwerpen die het mogelijk maken om kapotte of verouderde onder-
delen te vervangen, waardoor de levensduur van producten wordt verlengd (denk aan mo-
dulair ontwerp);
2. Innovatieve technologieën die het mogelijk maken om reststromen als grondstof voor
nieuwe producten te gebruiken (denk aan recycling);
3. Innovatieve businessmodellen die gebruik in plaats van bezit centraal stellen, waardoor
producten intensiever worden gebruikt of terugkomen bij de aanbieder, die ze onderhoudt
en inzet bij de volgende klant (denk aan deelplatformen).
Sommige circulaire activiteiten zijn gekoppeld aan andere doelen, zoals de klimaat- of woning-
bouwopgave of een sociaal doel. Denk aan kringloopwinkels die naast hun bijdrage aan hergebruik sterk
inzetten op werk- en leertrajecten voor sociaal kwetsbare groepen. Toch breken circulaire initiatieven
vaak niet of moeilijk door. De relatief lage prijs van grondstoffen en producten is hiervoor een belang-
rijke oorzaak. Milieubelastende effecten van de productie of consumptie van goederen zijn niet volledig
in de prijs inbegrepen, waardoor het voor producenten niet aantrekkelijk is om te investeren in een effi-
ciëntere omgang met grondstoffen. Formele normen zoals certificeringseisen sluiten niet altijd goed aan
op circulaire producten. Daarnaast hebben tweedehandsproducten en -onderdelen veelal een slecht
imago. Investeerders zijn vaak onbekend met circulariteit en ook gewoontegedrag speelt een rol: veel
mensen gooien kapotte producten weg omdat ze dat nu eenmaal zo gewend zijn, terwijl reparatie wel-
licht ook mogelijk is. Het aanpakken van deze belemmeringen vergt het stimuleren van circulaire
economie op alle fronten.
Rijksuniversiteit Groningen 4
,Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
1.2 PBL, Circulaire Economie in Kaart, Den Haag: 2019
1. Waarom dit onderzoek?
Het grondstoffengebruik neemt significant toe, met name door de mondiale inkomens- en bevolkings-
groei. Dit leidt tot een toenemende belasting van het milieu en een beperking van de leveringszekerheid.
Schaarste ontstaat vaak niet zozeer door een absoluut gebrek, als wel door de moeilijke toegankelijkheid
van bepaalde gebieden, geopolitieke problemen en prijsschommelingen. Om schaarste tegen te gaan, is
circulaire economie van groot belang. Daarin staat het efficiënter gebruik van grondstoffen centraal. Een
circulaire economie is gericht op het langer in de productieketen houden van grondstoffen. Het doel is
een optimaal gebruik en hergebruik, dat wil zeggen met de hoogste waarde voor de economie en de
minste schade voor het milieu.
De circulaire economie is een onderwerp dat steeds meer aandacht krijgt. Het staat niet alleen
op de politieke, maar ook op de maatschappelijke agenda. Zo streeft het kabinet samen met bedrijven
en andere maatschappelijke partners naar een circulaire economie in 2050. De overheid zoekt naar mo-
gelijkheden om volgende stappen te zetten om de overgang naar een circulaire economie te versnellen.
Om dat te kunnen doen, is het cruciaal om te weten wat de huidige stand van zaken is. Daarom brengt
het Planbureau voor de Leefomgeving de circulariteit in Nederland in beeld. Het overzicht dient ter
inspiratie voor beleidsmakers om hun beleid op alle niveaus (lokaal, nationaal en internationaal) verder
vorm te geven. Daarnaast ondersteunt dit overzicht politici bij het maken van hun keuzes en toont het
bedrijven en andere maatschappelijke partijen wat er momenteel allemaal mogelijk is, oftewel wat de
‘wenkende perspectieven’ zijn. Ook worden belemmeringen voor een circulaire economie verkend.
2. Wat zijn circulaire activiteiten?
Zoals besproken worden in een circulaire economie zo min mogelijk grondstoffen gebruikt. Dat ver-
mindert niet alleen de belasting van het milieu die met het gebruik van grondstoffen gepaard gaat, maar
ook de afhankelijkheid van internationale grondstoffenleveranciers en daarmee het risico dat schaarse
grondstoffen niet meer worden geleverd. Activiteiten die bijdragen aan het efficiënter omgaan met
grondstoffen ziet het Planbureau als circulaire activiteiten. Verschillende ‘R-strategieën’ kunnen een
bijdrage leveren aan circulariteit, waarbij geldt dat hoe hoger de strategie op de ‘R-ladder’ staat, hoe
minder materialen nodig zijn. De overgang naar een circulaire economie is daarom gebaat bij hogere R-
strategieën zoals hergebruik en reparatie. De R-strategieën kunnen samengaan met innovaties in de vorm
van vernieuwende productontwerpen (design), technologieën of businessmodellen, omdat zo vroeg mo-
gelijk in de productieketen moet worden nagedacht over circulariteit. Gedefinieerd zien de strategieën
er als volgt uit:
1. Refuse and rethink. Deze strategie omvat het afzien van producten (refuse) of het inten-
siever gebruiken van producten door ze te delen of multifunctioneel te maken (rethink). Zo
zorgen deelplatformen ervoor dat auto’s of gereedschap intensiever worden gebruikt, zodat
minder producten nodig zijn;
2. Reduce. Hierbij gaat het om het efficiënter fabriceren van producten of deze efficiënter
maken in het gebruik. Denk aan een douche die water opvangt, ververst en direct herge-
bruikt, of het aanbieden van licht als een dienst, zodat een stimulans bestaat om zo min
mogelijk lampen en licht te gebruiken;
3. Reuse. Door hergebruik kunnen producten een langere levensduur krijgen (denk aan ver-
koop van tweedehandsproducten in kringloopwinkels of online marktplaatsen);
4. Repair and remanufacture. Ook bij deze strategie gaat het om verlenging van de levens-
duur van producten, maar dan door reparatie (repair) en het hergebruik van productonder-
delen (remanufacture).
5. Recycle. Bij deze strategie gaat het om het verwerken en hergebruiken van grondstoffen,
zoals het maken van een fietspad uit gerecycled plastic;
6. Recover. Deze strategie behelst het energie terugwinnen uit materialen, zoals afvalverbran-
dingsinstallaties die reststromen omzetten in warmte en elektriciteit.
Voor biomassa en voedsel ziet deze ‘R-ladder’ er iets anders uit, omdat reparatie en hergebruik meestal
niet goed denkbaar zijn. Daarom blijven de strategieën onder 1, 2, 5 en 6 over. Voorbeelden zijn voed-
selproductie op daken (1), verminderen van voedselverspilling (2), gebruiken van reststromen voor
voedsel, veevoer of mest (5) en gebruiken van reststromen voor energie (6).
Rijksuniversiteit Groningen 5
, Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
Naast een indeling in ‘R-strategieën’ is ook een indeling in vijf ‘transitieagenda’s’ mogelijk,
waarbij het gaat om ‘Biomassa & Voedsel’, ‘Kunststoffen’, ‘Maakindustrie’, ‘Bouw’ en ‘Consumptie-
goederen’. Veel circulaire initiatieven vallen onder meerdere agenda’s, maar om een helder overzicht te
maken is de indeling afhankelijk van het zwaartepunt van het initiatief. Elk initiatief wordt toegewezen
aan een zwaartepunt-transitieagenda, om overlap en dubbeltellingen te voorkomen. Bij de indeling is
vooral gebruik gemaakt van het zogenoemde LISA-databestand, dat voor elke bedrijfsvestiging het aan-
tal banen en de locatie vastlegt. Daaruit zijn echter niet alle circulaire activiteiten te destilleren, omdat
het bestand niet voor ieder bedrijf aangeeft of zij naast ‘gewone’ bedrijfsactiviteiten ook circulair bezig
zijn. Bovendien kunnen ook overheden, kennisinstellingen, burgers, ngo’s of samenwerkende partijen
een circulaire activiteit ondernemen. Om die reden zijn voor de inventarisatie ook andere bronnen ge-
bruikt. Zo is gebruikgemaakt van bestaande overzichten van circulaire activiteiten, een enquête, en een
inventarisatie van circulaire activiteiten die te vinden zijn op internet met hulp van een zelflerend algo-
ritme: een vorm van kunstmatige intelligentie die steeds beter in staat is om in te schatten welke zoek-
resultaten circulaire activiteiten bevatten en welke R-strategie op deze activiteiten van toepassing is.
3. Hoe ziet circulaire economie in Nederland eruit?
Er zijn al zo’n 85000 circulaire activiteiten, die minstens 420000 banen verschaffen. De geografische
spreiding van de activiteiten volgt de algemene spreiding van economische activiteiten en de bevolking
in Nederland, zodat in de grote steden meer circulaire activiteiten worden ontplooid. Dit is alleen anders
voor de transitieagenda ‘Biomassa en Voedsel’, die relatief meer voorkomt in het noordoosten (het gaat
voornamelijk om vergisters en pelletkachels). Verreweg de meeste initiatiefnemers zijn bedrijven, maar
ook maatschappelijke organisaties, overheden, burgers en kennisinstellingen doen aan circulariteit.
Circulaire activiteiten bestaan al lang, en verreweg de meeste zijn al heel gebruikelijk (denk aan
het recyclen van glas of de verkoop van tweedehandsauto’s). Nieuwheid of innovatie is dus geen voor-
waarde voor circulariteit. In recente discussies worden deze activiteiten vaak niet (h)erkend als circulair,
terwijl ze wel bijdragen aan de circulaire economie. De gangbare (‘oude’) activiteiten kunnen uitein-
delijk allemaal onderdeel zijn van een circulaire economie. Ze zijn illustratief voor de circulaire moge-
lijkheden binnen de huidige economie, maar ook voor de grenzen aan circulariteit binnen de huidige
economie. Zo zijn er nauwelijks bedrijven die consumentenelektronica repareren.
1500 activiteiten zijn wel daadwerkelijk als innovatief te kwalificeren, omdat zij gebruikmaken
van nieuwe productontwerpen, technologieën of businessmodellen of nieuwe toepassingen voor be-
staande productontwerpen, technologieën of businessmodellen hebben. De meeste innovatieve initia-
tieven richten zich op recycling. Slechts 26 procent betreft een ‘hogere R-strategie’. In die initiatieven
gaat het niet zozeer om een innovatieve technologie, maar om innovatieve businessmodellen. Meestal
worden diensten in plaats van producten aangeboden. Verder valt op dat innovatieve samenwerkingen
nauwelijks zichtbaar zijn. De meeste initiatiefnemers werken aan verandering van hun eigen business-
model en niet aan samenwerking of afstemming met andere partijen (zoals leveranciers of afnemers).
Om grondstoffen efficiënter te gebruiken, zullen partijen moeten samenwerken, hun strategieën op el-
kaar moeten afstemmen en overeenstemming moeten bereiken over hun (gezamenlijke) verdienmodel.
Tot slot zij benadrukt dat circulariteit niet het enige doel hoeft te zijn. Een deel van de circulaire
activiteiten draagt ook bij aan andere doelen, zoals het verkleinen van de klimaat- of woningbouwop-
gave en andere sociale, maatschappelijke of lokale leefomgevingsdoelen. Veel ‘dubbele activiteiten’
zijn waardevol in de overgang naar een circulaire economie. Ze hebben wellicht een beperkte invloed
op het verminderen van het totale grondstoffengebruik vanwege de kleine schaal waarop ze actief zijn.
Deze activiteiten geven echter wel concreet vorm aan circulariteit in de maatschappij. Daarnaast kunnen
ze bijdragen aan het draagvlak voor de transitie. Ze gebruiken bedoeld of onbedoeld een R-strategie om
het probleem aan te pakken, zoals het hergebruiken van afgedankte spullen. Burgers ervaren deze ini-
tiatieven (en daarmee de gebruikte R-strategie) positief, omdat ze bijdragen aan het oplossen van sociale
of lokale problemen waarmee zij worden geconfronteerd. Hierdoor kan draagvlak ontstaan voor be-
paalde vormen van circulariteit, zoals het voorkómen van zwerfafval of het repareren van elektronica,
en daarmee voor de bredere transitie naar een circulaire economie.
Rijksuniversiteit Groningen 6
Recht, ICT en de Circulaire economie
Samenvatting
(Op volgorde van de colleges)
Rijksuniversiteit Groningen 1
,Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
College 1, RICE ........................................................................................................................ 4
1.1 Inleiding (nestor) ........................................................................................................................... 4
1.2 PBL, Circulaire Economie in Kaart, Den Haag: 2019.................................................................. 5
College 2, Circulaire verdienmodellen ................................................................................. 12
2.1 Inleiding (Nestor) ........................................................................................................................ 12
2.2 J. Jonker, Nieuwe Business Modellen; Duurzaam. Circulair. Inclusief (Oratie Brussel), 2018.. 13
College 3 en 4, Smart, circular, sharing city ........................................................................ 17
3/4.1 Inleiding (Nestor) ..................................................................................................................... 17
3/4.2 M. Lanzing & B. van der Sloot, ‘Living Labs. De stad als laboratoium en de burger als
proefkonijn’, NJB 2017/6, p. 374-382 ............................................................................................... 17
3/4.3 V.H.M. van OS, ‘The Emperor’s New Clothes: Smart cities, smarter contracts & smartest
decisions’, TBR 2017/140.................................................................................................................. 19
3/4.4 A.A. van Velten & F.J. Vonck, Appartementsrecht en aanverwante rechtsfiguren voor de
privaatrechtelijke vormgeving van bouwwerken, 2016, p. 1-25 en p. 113-116................................. 21
3/4.5 A. Sukhdev, J. Vol, K. Brandt en R. Yeoman, Cities in the circular economy: the role of
digital technology, 2017. ................................................................................................................... 24
College 5, Smart building ...................................................................................................... 26
5.1 Inleiding (nestor) ......................................................................................................................... 26
5.2 M.E. Overwater, ‘Appartementsrechten en aanverwante rechtsfiguren voor de privaatrechtelijke
vormgeving van bouwwerken’, TBR 2017/44 ................................................................................... 26
5.3 S. van Gulijk, ‘Over constructieve veiligheid en het belang van interactief communiceren in de
bouw’, TBR 2011/192........................................................................................................................ 28
5.4 B.O. Ziermans, ‘Big data: game changer voor vastgoed?!’, THB 2017/2, p. 83-87 ................... 29
5.5 M.A.B. Chao-Duivis, ‘Privaatrechtelijke aspecten van de circulaire economie in het bijzonder
circulair bouwen’, TBR 2017/139 en 2017/154 ................................................................................. 31
College 6, Geplande productveroudering ............................................................................ 36
6.1 Inleiding (nestor) ......................................................................................................................... 36
6.2 R. Koolhoven & E.L. Heerema, ‘Fighting planned obsolescence or ‘the lightbulb conspiracy’ as
an unfair commercial practice: for a circular economy’, in: M. M. Carvalho (ed.), Law &
Technology: E.Tec Yearbook, Minho: JusGov 2018, p. 27-56.......................................................... 36
College 7, Blockchain en logistieke ketens ........................................................................... 39
7.1 Inleiding (nestor) ......................................................................................................................... 39
7.2 R. Kotter, ‘The developing landscape of electric vehicles and smart grids: a smart future’,
International Journal of Environmental Studies 2013/70, p. 719-732 .............................................. 39
College 8, Platformlandschap en regelgeving ...................................................................... 42
8.1 Inleiding (nestor) ......................................................................................................................... 42
8.2 TNO, ‘Digitale Platforms: een analytisch kader voor het identificeren en evalueren van
beleidsopties’, 2015 ........................................................................................................................... 42
Rijksuniversiteit Groningen 2
,Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
8.3 Europese Commissie, ‘Online platforms en de digitale eengemaakte markt. Kansen en
uitdagingen voor Europa’, COM(2016) 288 final. ............................................................................ 43
College 9, Bemiddeling & Lastgeving ................................................................................... 46
9.1 Inleiding (nestor) ......................................................................................................................... 46
9.2 Europese Commissie, ‘Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad.
Het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s. Een Europese agenda
voor de deeleconomie, 2 juni 2016, COM(2016) 356 final............................................................... 46
9.3 N.C. Streep, ‘De eigendom voorbij? Juridische aspecten van crowdownership en andere
opkomende fenomenen’, AA 2018/7. ................................................................................................ 50
College 10, Beloftes van de deeleconomie ............................................................................. 52
10.1 Inleiding (nestor) ....................................................................................................................... 52
10.2 A.L. Vytopil en F.M. Verburg, ‘Aansprakelijkheid in verband met ‘greenwashing’?’, TvOB
2017/2, p. 46-55................................................................................................................................. 52
10.3 R. Koolhoven, ‘Groene claims over de deeleconomie. Misleidende handelspraktijken in een
driehoeksverhouding’, 4 maart 2019. ................................................................................................ 53
10.4 E. du Perron, ‘Hadden wij dan iets afgesproken? Ik ken u niet. Rechtsbeginselen en
derdenwerking van overeenkomsten’, AA 1991/0848, p. 132-142.................................................... 56
College 11, Bemiddeling & Lastgeving ................................................................................. 57
11.1 R. Koolhoven. ‘Het internetplatform, zijn gebruikers en verplichtingen in de ‘driehoek’’. ..... 57
11.2 Uber-arrest ................................................................................................................................. 58
11.3 Duinzigt-arrest ........................................................................................................................... 60
College 12, Deliveroo & arbeid ............................................................................................. 62
12.1 Deliveroo-uitspraken ................................................................................................................. 62
College 13, AirBnB en privaatrechtelijke belemmeringen ................................................. 65
13.1 M. van Kogelenberg, ‘Onderverhuren via Airbnb? Een riskante bijverdienste voor de
onderverhuurder’, Tijdschrift voor Consumentenrecht en handelspraktijken 2016/4, p. 151-159.... 65
13.2 G.I. Beij, ‘De juridische grenzen van Airbnb, short stay en bed and breakfast Deel 1 –
publiekrechtelijk kader’, HIP 2017(2)/46. ........................................................................................ 66
13.3 G.I. Beij, ‘De juridische grenzen van Airbnb, short stay en bed and breakfast (II)’, HIP
2017(6)/108. ...................................................................................................................................... 67
13.4 Illegale onderhuur studentenwoning-uitspraak ......................................................................... 67
College 14, Gratis ‘delen’: bruikleen .................................................................................... 68
14.1 Inleiding (nestor) ....................................................................................................................... 68
14.2 J.B.M. Vranken, ‘Over partijautonomie, contractsvrijheid en de grondslag van gebondenheid in
het verbintenissenrecht’, in: M. A. B. Chao-Duivis, & H. A. W. Vermeulen (ed.), Beginselen van
het contractenrecht, Deventer: W.E.J. Tjeenk Willink 2000, p. 145-155. ........................................ 68
14.3 R. Koolhoven, ‘Couchsurfing: over ‘vriendendiensten’, afdwingbaarheid en juridisering van de
privésfeer’.......................................................................................................................................... 69
Rijksuniversiteit Groningen 3
,Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
College 1, RICE
1.1 Inleiding (nestor)
In essentie worden in een circulaire economie zo min mogelijk grondstoffen gebruikt. Dat vermindert
niet alleen de belasting van het milieu die met het gebruik van grondstoffen gepaard gaat, maar ook de
afhankelijkheid van internationale grondstoffenleveranciers en daarmee het risico dat schaarse grond-
stoffen niet meer worden geleverd. Activiteiten die bijdragen aan het efficiënter omgaan met grondstof-
fen zijn circulaire activiteiten.
De Nederlandse economie telt zo’n 85.000 circulaire activiteiten die werk bieden aan circa
420.000 mensen. Circulariteit heeft daarmee een plek veroverd in de Nederlandse economie. Maar er is
nog geen zicht op de door het kabinet beoogde versnelde overgang naar een volwaardige circulaire
economie. Hiervoor zijn veel meer nieuwe circulaire initiatieven nodig. Nieuwe circulaire initiatieven
breken nog moeilijk door vanwege hardnekkige normen en gewoonten, onvoldoende beprijzing van
milieugebruik, en wringende wet- en regelgeving.
De overheid kan de overgang naar een circulaire economie versnellen door – naast recycling –
meer in te zetten op het repareren, delen, leasen of circulair ontwerpen van producten – om zo het grond-
stofgebruik in Nederland drastisch te verminderen. Hoewel veel circulaire activiteiten gewoon zijn, zo-
als fietsenmakers, garagehouders, milieustraten en kringloopwinkels, is dit niet voldoende. Het is ook
nodig om innovatieve manieren te vinden om het grondstoffengebruik efficiënter te maken. Daarvan
bestaan nu 1.500 initiatieven, gericht op nieuwe technieken voor recycling, bijvoorbeeld flessen ge-
maakt van gerecycled plastic, speelgoed van rietsuikerresten en vloerkleden van gerecycled polyes-
ter. Initiatieven die de levensduur van producten verlengen – zoals het modulaire ontwerp van een Fair-
phone of een modulaire koptelefoon waardoor onderdelen vervangbaar zijn, of verplaatsbare modulaire
woningen – zouden er meer moeten komen. Ook zijn er nog te weinig innovatieve businessmodellen,
zoals een abonnement op het gebruik van een Swapfiets of wasmachine of deelplatformen, zoals Peerby
en Snappcar.
Bij de innovatieve initiatieven gaat het om vernieuwende productontwerpen, technologieën of
businessmodellen of om nieuwe toepassingen voor bestaande productontwerpen, technologieën of bu-
sinessmodellen. Men onderscheidt drie innovatieve initiatieven:
1. Innovatieve productontwerpen die het mogelijk maken om kapotte of verouderde onder-
delen te vervangen, waardoor de levensduur van producten wordt verlengd (denk aan mo-
dulair ontwerp);
2. Innovatieve technologieën die het mogelijk maken om reststromen als grondstof voor
nieuwe producten te gebruiken (denk aan recycling);
3. Innovatieve businessmodellen die gebruik in plaats van bezit centraal stellen, waardoor
producten intensiever worden gebruikt of terugkomen bij de aanbieder, die ze onderhoudt
en inzet bij de volgende klant (denk aan deelplatformen).
Sommige circulaire activiteiten zijn gekoppeld aan andere doelen, zoals de klimaat- of woning-
bouwopgave of een sociaal doel. Denk aan kringloopwinkels die naast hun bijdrage aan hergebruik sterk
inzetten op werk- en leertrajecten voor sociaal kwetsbare groepen. Toch breken circulaire initiatieven
vaak niet of moeilijk door. De relatief lage prijs van grondstoffen en producten is hiervoor een belang-
rijke oorzaak. Milieubelastende effecten van de productie of consumptie van goederen zijn niet volledig
in de prijs inbegrepen, waardoor het voor producenten niet aantrekkelijk is om te investeren in een effi-
ciëntere omgang met grondstoffen. Formele normen zoals certificeringseisen sluiten niet altijd goed aan
op circulaire producten. Daarnaast hebben tweedehandsproducten en -onderdelen veelal een slecht
imago. Investeerders zijn vaak onbekend met circulariteit en ook gewoontegedrag speelt een rol: veel
mensen gooien kapotte producten weg omdat ze dat nu eenmaal zo gewend zijn, terwijl reparatie wel-
licht ook mogelijk is. Het aanpakken van deze belemmeringen vergt het stimuleren van circulaire
economie op alle fronten.
Rijksuniversiteit Groningen 4
,Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
1.2 PBL, Circulaire Economie in Kaart, Den Haag: 2019
1. Waarom dit onderzoek?
Het grondstoffengebruik neemt significant toe, met name door de mondiale inkomens- en bevolkings-
groei. Dit leidt tot een toenemende belasting van het milieu en een beperking van de leveringszekerheid.
Schaarste ontstaat vaak niet zozeer door een absoluut gebrek, als wel door de moeilijke toegankelijkheid
van bepaalde gebieden, geopolitieke problemen en prijsschommelingen. Om schaarste tegen te gaan, is
circulaire economie van groot belang. Daarin staat het efficiënter gebruik van grondstoffen centraal. Een
circulaire economie is gericht op het langer in de productieketen houden van grondstoffen. Het doel is
een optimaal gebruik en hergebruik, dat wil zeggen met de hoogste waarde voor de economie en de
minste schade voor het milieu.
De circulaire economie is een onderwerp dat steeds meer aandacht krijgt. Het staat niet alleen
op de politieke, maar ook op de maatschappelijke agenda. Zo streeft het kabinet samen met bedrijven
en andere maatschappelijke partners naar een circulaire economie in 2050. De overheid zoekt naar mo-
gelijkheden om volgende stappen te zetten om de overgang naar een circulaire economie te versnellen.
Om dat te kunnen doen, is het cruciaal om te weten wat de huidige stand van zaken is. Daarom brengt
het Planbureau voor de Leefomgeving de circulariteit in Nederland in beeld. Het overzicht dient ter
inspiratie voor beleidsmakers om hun beleid op alle niveaus (lokaal, nationaal en internationaal) verder
vorm te geven. Daarnaast ondersteunt dit overzicht politici bij het maken van hun keuzes en toont het
bedrijven en andere maatschappelijke partijen wat er momenteel allemaal mogelijk is, oftewel wat de
‘wenkende perspectieven’ zijn. Ook worden belemmeringen voor een circulaire economie verkend.
2. Wat zijn circulaire activiteiten?
Zoals besproken worden in een circulaire economie zo min mogelijk grondstoffen gebruikt. Dat ver-
mindert niet alleen de belasting van het milieu die met het gebruik van grondstoffen gepaard gaat, maar
ook de afhankelijkheid van internationale grondstoffenleveranciers en daarmee het risico dat schaarse
grondstoffen niet meer worden geleverd. Activiteiten die bijdragen aan het efficiënter omgaan met
grondstoffen ziet het Planbureau als circulaire activiteiten. Verschillende ‘R-strategieën’ kunnen een
bijdrage leveren aan circulariteit, waarbij geldt dat hoe hoger de strategie op de ‘R-ladder’ staat, hoe
minder materialen nodig zijn. De overgang naar een circulaire economie is daarom gebaat bij hogere R-
strategieën zoals hergebruik en reparatie. De R-strategieën kunnen samengaan met innovaties in de vorm
van vernieuwende productontwerpen (design), technologieën of businessmodellen, omdat zo vroeg mo-
gelijk in de productieketen moet worden nagedacht over circulariteit. Gedefinieerd zien de strategieën
er als volgt uit:
1. Refuse and rethink. Deze strategie omvat het afzien van producten (refuse) of het inten-
siever gebruiken van producten door ze te delen of multifunctioneel te maken (rethink). Zo
zorgen deelplatformen ervoor dat auto’s of gereedschap intensiever worden gebruikt, zodat
minder producten nodig zijn;
2. Reduce. Hierbij gaat het om het efficiënter fabriceren van producten of deze efficiënter
maken in het gebruik. Denk aan een douche die water opvangt, ververst en direct herge-
bruikt, of het aanbieden van licht als een dienst, zodat een stimulans bestaat om zo min
mogelijk lampen en licht te gebruiken;
3. Reuse. Door hergebruik kunnen producten een langere levensduur krijgen (denk aan ver-
koop van tweedehandsproducten in kringloopwinkels of online marktplaatsen);
4. Repair and remanufacture. Ook bij deze strategie gaat het om verlenging van de levens-
duur van producten, maar dan door reparatie (repair) en het hergebruik van productonder-
delen (remanufacture).
5. Recycle. Bij deze strategie gaat het om het verwerken en hergebruiken van grondstoffen,
zoals het maken van een fietspad uit gerecycled plastic;
6. Recover. Deze strategie behelst het energie terugwinnen uit materialen, zoals afvalverbran-
dingsinstallaties die reststromen omzetten in warmte en elektriciteit.
Voor biomassa en voedsel ziet deze ‘R-ladder’ er iets anders uit, omdat reparatie en hergebruik meestal
niet goed denkbaar zijn. Daarom blijven de strategieën onder 1, 2, 5 en 6 over. Voorbeelden zijn voed-
selproductie op daken (1), verminderen van voedselverspilling (2), gebruiken van reststromen voor
voedsel, veevoer of mest (5) en gebruiken van reststromen voor energie (6).
Rijksuniversiteit Groningen 5
, Samenvatting Recht, ICT en de Circulaire economie 2018/2019
Naast een indeling in ‘R-strategieën’ is ook een indeling in vijf ‘transitieagenda’s’ mogelijk,
waarbij het gaat om ‘Biomassa & Voedsel’, ‘Kunststoffen’, ‘Maakindustrie’, ‘Bouw’ en ‘Consumptie-
goederen’. Veel circulaire initiatieven vallen onder meerdere agenda’s, maar om een helder overzicht te
maken is de indeling afhankelijk van het zwaartepunt van het initiatief. Elk initiatief wordt toegewezen
aan een zwaartepunt-transitieagenda, om overlap en dubbeltellingen te voorkomen. Bij de indeling is
vooral gebruik gemaakt van het zogenoemde LISA-databestand, dat voor elke bedrijfsvestiging het aan-
tal banen en de locatie vastlegt. Daaruit zijn echter niet alle circulaire activiteiten te destilleren, omdat
het bestand niet voor ieder bedrijf aangeeft of zij naast ‘gewone’ bedrijfsactiviteiten ook circulair bezig
zijn. Bovendien kunnen ook overheden, kennisinstellingen, burgers, ngo’s of samenwerkende partijen
een circulaire activiteit ondernemen. Om die reden zijn voor de inventarisatie ook andere bronnen ge-
bruikt. Zo is gebruikgemaakt van bestaande overzichten van circulaire activiteiten, een enquête, en een
inventarisatie van circulaire activiteiten die te vinden zijn op internet met hulp van een zelflerend algo-
ritme: een vorm van kunstmatige intelligentie die steeds beter in staat is om in te schatten welke zoek-
resultaten circulaire activiteiten bevatten en welke R-strategie op deze activiteiten van toepassing is.
3. Hoe ziet circulaire economie in Nederland eruit?
Er zijn al zo’n 85000 circulaire activiteiten, die minstens 420000 banen verschaffen. De geografische
spreiding van de activiteiten volgt de algemene spreiding van economische activiteiten en de bevolking
in Nederland, zodat in de grote steden meer circulaire activiteiten worden ontplooid. Dit is alleen anders
voor de transitieagenda ‘Biomassa en Voedsel’, die relatief meer voorkomt in het noordoosten (het gaat
voornamelijk om vergisters en pelletkachels). Verreweg de meeste initiatiefnemers zijn bedrijven, maar
ook maatschappelijke organisaties, overheden, burgers en kennisinstellingen doen aan circulariteit.
Circulaire activiteiten bestaan al lang, en verreweg de meeste zijn al heel gebruikelijk (denk aan
het recyclen van glas of de verkoop van tweedehandsauto’s). Nieuwheid of innovatie is dus geen voor-
waarde voor circulariteit. In recente discussies worden deze activiteiten vaak niet (h)erkend als circulair,
terwijl ze wel bijdragen aan de circulaire economie. De gangbare (‘oude’) activiteiten kunnen uitein-
delijk allemaal onderdeel zijn van een circulaire economie. Ze zijn illustratief voor de circulaire moge-
lijkheden binnen de huidige economie, maar ook voor de grenzen aan circulariteit binnen de huidige
economie. Zo zijn er nauwelijks bedrijven die consumentenelektronica repareren.
1500 activiteiten zijn wel daadwerkelijk als innovatief te kwalificeren, omdat zij gebruikmaken
van nieuwe productontwerpen, technologieën of businessmodellen of nieuwe toepassingen voor be-
staande productontwerpen, technologieën of businessmodellen hebben. De meeste innovatieve initia-
tieven richten zich op recycling. Slechts 26 procent betreft een ‘hogere R-strategie’. In die initiatieven
gaat het niet zozeer om een innovatieve technologie, maar om innovatieve businessmodellen. Meestal
worden diensten in plaats van producten aangeboden. Verder valt op dat innovatieve samenwerkingen
nauwelijks zichtbaar zijn. De meeste initiatiefnemers werken aan verandering van hun eigen business-
model en niet aan samenwerking of afstemming met andere partijen (zoals leveranciers of afnemers).
Om grondstoffen efficiënter te gebruiken, zullen partijen moeten samenwerken, hun strategieën op el-
kaar moeten afstemmen en overeenstemming moeten bereiken over hun (gezamenlijke) verdienmodel.
Tot slot zij benadrukt dat circulariteit niet het enige doel hoeft te zijn. Een deel van de circulaire
activiteiten draagt ook bij aan andere doelen, zoals het verkleinen van de klimaat- of woningbouwop-
gave en andere sociale, maatschappelijke of lokale leefomgevingsdoelen. Veel ‘dubbele activiteiten’
zijn waardevol in de overgang naar een circulaire economie. Ze hebben wellicht een beperkte invloed
op het verminderen van het totale grondstoffengebruik vanwege de kleine schaal waarop ze actief zijn.
Deze activiteiten geven echter wel concreet vorm aan circulariteit in de maatschappij. Daarnaast kunnen
ze bijdragen aan het draagvlak voor de transitie. Ze gebruiken bedoeld of onbedoeld een R-strategie om
het probleem aan te pakken, zoals het hergebruiken van afgedankte spullen. Burgers ervaren deze ini-
tiatieven (en daarmee de gebruikte R-strategie) positief, omdat ze bijdragen aan het oplossen van sociale
of lokale problemen waarmee zij worden geconfronteerd. Hierdoor kan draagvlak ontstaan voor be-
paalde vormen van circulariteit, zoals het voorkómen van zwerfafval of het repareren van elektronica,
en daarmee voor de bredere transitie naar een circulaire economie.
Rijksuniversiteit Groningen 6
