Samenvatting Literatuurgeschiedenis Renaissance,
Verlichting, Romantiek
Een samenvatting van de colleges gegeven aan de Hogeschool van Amsterdam (2018-2019) en de
daarin besproken literatuur.
Inhoud
Inhoud ..................................................................................................................................................... 1
Renaissance ............................................................................................................................................. 2
Reformatie: over godsdienstige en politieke strijdliederen ................................................................ 2
Literaire genres.................................................................................................................................... 4
Kenmerken Renaissance...................................................................................................................... 6
Warenar, P.C. Hooft (zie bijlage 2) ...................................................................................................... 6
Hoofdstuk 2 (Gera en Sneller): Renaissance (ca. 1550 - ca. 1660) ..................................................... 7
Verlichting ............................................................................................................................................. 11
Wat is nodig voor Verlichting? .......................................................................................................... 12
Literatuur ........................................................................................................................................... 13
Hoofdstuk 3 (Gera en Sneller): Verlichting (ca. 1660 – ca. 1790) .................................................... 16
Romantiek ............................................................................................................................................. 20
Kenmerken ........................................................................................................................................ 20
Literaire genres.................................................................................................................................. 22
Max Havelaar (zie bijlage 4) .............................................................................................................. 22
Hoofdstuk 4 (Gera en Sneller): Romantiek (ca. 1790 – ca. 1885) ..................................................... 24
Bijlage 1 – Proeftentamenvragen .......................................................................................................... 27
Bijlage 2 – Warenar, P.C. Hooft ............................................................................................................. 28
Bijlage 3 – Reize door het apenland, J.A. Schasz M.D. .......................................................................... 37
Inhoud ............................................................................................................................................... 37
Nawoord van Peter Altena ................................................................................................................ 39
Bijlage 4 – Max Havelaar, Multatuli ...................................................................................................... 42
Inhoud ............................................................................................................................................... 42
Nawoord van Marita Mathijsen (2012): Max Havelaar als overlever ............................................... 43
Primaire bronnen
• Warenar, P.C. Hooft
• Reize door het Aapenland, J.A. Schasz M.D.
• Max Havelaar, Multatuli
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Renaissance, Verlichting, Romantiek | Mark-Jan Zwart | 1
,Secundaire bronnen
• Inleiding literatuurgeschiedenis voor de internationale neerlandistiek (hst 2-4), Gera & Sneller
• Tekst in Context Warenar, Lia van Gemert en Marijke Meijer Drees
• Nawoord op Reize door het Aapenland, Peter Altena
• Nawoord op Max Havelaar, Marita Mathijsen
Renaissance
Reformatie: over godsdienstige en politieke strijdliederen
• Liederen over godsdiensttwisten
- 16e-17e eeuw
- Voor- en tegenstanders
- Vaak anoniem
• Achtergrond godsdiensttwisten
- Rond 1500: meningsverschillen over interpretatie Bijbel → Reformatie (hervorming van de
kerk).
- 1517: Maarten Luther (1483-1546)
- Kritiek op Rooms Katholieke Kerk.
- Gelovigen worden afhankelijk gehouden van de kerk voor de interpretatie van de
Bijbel.
- Aflaathandel.
- Rond 1540: Johannes Calvijn (1509-1564)
- Overeenkomst met Luther: kritiek op RK.
- Verschillen
- Predestinatie: volgens Calvijn absoluut (alleen door genade, onbekwaam tot enig
goed, geneigd tot alle kwaad), volgens Luther menselijke invloed.
- Kerkelijke organisatie: volgens Calvijn kerkelijke organisatie (kerkenraden,
synodes) tussen gelovige en God, volgens Luther directe relatie gelovige en God.
- Invloed humanisme: Erasmus
- Filologie: bestuderen oorspronkelijke bronnen.
- Individualisme.
- Niet autoriteit bepaalt waarheid maar eigen wetenschappelijk onderzoek → zelf
nadenken, onderzoeken.
- Reactie RKK: Contrareformatie
- 1545-1563: Concilie van Trente → RKK wijst alle concessies aan Reformatie af.
- Onder leiding van Spaanse koning Filips II worden grote delen van Europa weer katholiek
gemaakt.
- Vervolging andersdenkenden → opstand in Nederlanden → begin Tachtigjarige Oorlog
(1568).
- Religieuze twisten gaan over in politieke twisten → politieke strijdliederen.
- Vrijheid en onafhankelijkheid
- Voorbeelden
- Wilhelmus (Marnix van Sint Aldegonde) → eerbetoon aan Karel V, kritiek op Filips II.
- Waar dat men zich al keert (Adriaen Valerius)
- Merk toch hoe sterk (Adriaen Valerius)
- ‘Maraan’ → Spaans ‘marano’ = smerig.
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Renaissance, Verlichting, Romantiek | Mark-Jan Zwart | 2
,- Voorbeelden van liederen over godsdiensttwisten
- ’t Was een maagdeke van teder leder (anoniem) → over Elisabeth die tot de
doopsgezinden behoorde.
- Verdoolden van Calvijn (Katharina Boudewijns) → kritiek op katholieken die waren
overgaan naar de leer van Calvijn.
- Kinderlesse: Ey! Wijkt wat Hoge scholen! (Jodocus van Lodenstein) → oproep van
protestantse predikant om te stoppen met twisten over Bijbel.
- Op weg naar de Republiek
- 1581: Placcaet van Verlatinghe → noordelijke gewesten nemen afstand van Filips II door
ondertekenen Placcaet van Verlatinghe.
- Trendbreuk
- Opstand tegen vorst betekende opstand tegen God.
- Maar als een vorst zich als een tiran gedraagt en in strijd met rechten en
vrijheden van gewesten regeert, dan kan hij worden afgezet.
- Als hoogverraad beschouwd door Spanje → Willem van Oranje vogelvrij.
- Overzicht Tachtigjarige Oorlog
- 1555: Filips II volgt Karel V op als landsheer der Nederlanden.
- Willem van Oranje stadhouder (plaatsbekleder) van Holland en Zeeland. Tot 1566
katholiek.
- 1566: hagenpreken en beeldenstorm.
- 1568: opstand begint na aanstelling van Alva tot landvoogd.
- 1572: inname Den Briel (1 april).
- 1576: Pacificatie van Gent → 17 provinciën trekken één lijn ten opzicht van Spaanse
overheersers, einde geloofsvervolging, Holland, Zeeland, Antwerpen calvinistisch, rest
katholiek.
- 1579: Unie van Utrecht en Unie van Atrecht.
- 1581: Placcaet van Verlatinghe.
- 1584: moord op Willem van Oranje.
- 1585: val van Antwerpen, splitsing katholieke zuiden en protestantse noorden (Repuliek
der Zeven Verenigde Nederlanden), Amsterdam nieuw centrum van macht.
- 1588-1598: Republiek → doorgaan zonder vorst.
- 1609-1621: Twaalfjarig bestand → Van Oldebarnevelt en Raad van State zoeken
bondgenootschap met (katholieke) Frankrijk tegen Spanje. Gevluchte zuiderlingen en
prins Maurits verzetten zich tegen wapenstilstand met Spanje, Van Oldebarnevelt zet tot
door en verzet zich tegen invloed kerk op overheid (maakt zich verdacht bij vijanden).
- 1619: Van Oldebarnevelt terechtgesteld.
- 1625: Maurits overlijdt.
- 1648: vrede van Münster → Nederlanden eigen land.
- De Republiek (1588)
- Nieuwe vorst niet gevonden na afzweren koning van Spanje.
- 1588: soevereiniteit in handen van Staten-Generaal → Republiek der Nederlanden onder
leiding van de stadhouder.
- Gewesten zelfstandig. Dit geldt ook voor de steden (gedecentraliseerd).
- Gewetensvrijheid maar protestantse kerk heeft macht: overname kerkgebouwen,
toezicht op onderwijs, overheidsfuncties.
- Intern protestants conflict: remonstranten vs. contraremonstranten
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Renaissance, Verlichting, Romantiek | Mark-Jan Zwart | 3
, - Remonstranten (‘rekkelijken’) → Arminius: mens heeft enige invloed op eigen
bestemming.
- Contraremonstranten (‘preciezen’) → Gomarus: God heeft bestemming bepaald, mens
heeft geen invloed.
- Politieke invloed
- Van Oldebarnevelt → remonstranten.
- Maurits → contraremonstranten.
- Overwinning contraremonstranten.
- Maurits wint politieke strijd.
- 1618-1619: synode van Dordrecht → geloofsrichting contraremonstranten wordt
‘publieke geloof’.
- Synode besluit tot Bijbelvertaling: Statenbijbel (1637).
- Andere geloofsovertuigingen getolereerd.
- 1619: beschuldiging Van Oldebarnevelt door Maurits leidt tot terechtstelling.
- Het stockske van Johan van Oldebarnevelt, Joost van den Vondel (1657)
- 1648: vrede van Münster
- Spanje erkent Noordelijke Nederlanden als onafhankelijke staat.
- Grens met zuidelijke gewesten onder Spaans bestuur.
- Amsterdam
- Economische welvaart
- Immigrantenstromen (sefardische joden, rijke kooplieden uit zuidelijke
Nederlanden).
- Handel VOC.
- Smeltkroes culturen: 1 op de 3 Amsterdammers ‘import’.
- Bloei van kunst en wetenschappen: rijke burgerij laat zich graag portretteren.
Literaire genres
• Typische kenmerken kunst en literatuur Gouden Eeuw → stadia creëren nieuw werk.
- Imitatio = nabootsing.
- Translatio = vertalen.
- Aemulatio = overtreffen.
• Politiek en literatuur
- Samengaan van politiek en literatuur
- Tragedies Vondel en Hooft.
- Poëzie
- Klaghte der Prinsesse van Oranjen (P.C. Hooft, 1629) → Amalia van Solms richt zich
tot echtgenoot stadhouder Frederik Hendrik naar aanleiding van de belegering van
Den Bosch.
- Liefde en oorlog tegenover elkaar → in iedere strofe op een andere manier.
- Boodschap Amalia: wat jij denkt in oorlog te vinden, kan ik jou ook geven (bijv.
bloemen als krans, tranen als parels), maar als je toch moet gaan, ga ik met je
mee.
• Literatuur in de Gouden Eeuw
- ‘O gouden lettereeuw! O wijse Lent’, uit: Athenaeum Illustre, Vondel (1632)
- Andere voorbeelden Vondel: Kinder-Lyck (1632) over dood zoontje Constantijn →
contrast met later gedicht over dood dochter Saartje (4 jaar).
- Ontwikkeling Nederlandse taal → Statenbijbel.
- Bloei in economie en handel → bloei literatuur, kunsten, wetenschappen.
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Renaissance, Verlichting, Romantiek | Mark-Jan Zwart | 4
Verlichting, Romantiek
Een samenvatting van de colleges gegeven aan de Hogeschool van Amsterdam (2018-2019) en de
daarin besproken literatuur.
Inhoud
Inhoud ..................................................................................................................................................... 1
Renaissance ............................................................................................................................................. 2
Reformatie: over godsdienstige en politieke strijdliederen ................................................................ 2
Literaire genres.................................................................................................................................... 4
Kenmerken Renaissance...................................................................................................................... 6
Warenar, P.C. Hooft (zie bijlage 2) ...................................................................................................... 6
Hoofdstuk 2 (Gera en Sneller): Renaissance (ca. 1550 - ca. 1660) ..................................................... 7
Verlichting ............................................................................................................................................. 11
Wat is nodig voor Verlichting? .......................................................................................................... 12
Literatuur ........................................................................................................................................... 13
Hoofdstuk 3 (Gera en Sneller): Verlichting (ca. 1660 – ca. 1790) .................................................... 16
Romantiek ............................................................................................................................................. 20
Kenmerken ........................................................................................................................................ 20
Literaire genres.................................................................................................................................. 22
Max Havelaar (zie bijlage 4) .............................................................................................................. 22
Hoofdstuk 4 (Gera en Sneller): Romantiek (ca. 1790 – ca. 1885) ..................................................... 24
Bijlage 1 – Proeftentamenvragen .......................................................................................................... 27
Bijlage 2 – Warenar, P.C. Hooft ............................................................................................................. 28
Bijlage 3 – Reize door het apenland, J.A. Schasz M.D. .......................................................................... 37
Inhoud ............................................................................................................................................... 37
Nawoord van Peter Altena ................................................................................................................ 39
Bijlage 4 – Max Havelaar, Multatuli ...................................................................................................... 42
Inhoud ............................................................................................................................................... 42
Nawoord van Marita Mathijsen (2012): Max Havelaar als overlever ............................................... 43
Primaire bronnen
• Warenar, P.C. Hooft
• Reize door het Aapenland, J.A. Schasz M.D.
• Max Havelaar, Multatuli
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Renaissance, Verlichting, Romantiek | Mark-Jan Zwart | 1
,Secundaire bronnen
• Inleiding literatuurgeschiedenis voor de internationale neerlandistiek (hst 2-4), Gera & Sneller
• Tekst in Context Warenar, Lia van Gemert en Marijke Meijer Drees
• Nawoord op Reize door het Aapenland, Peter Altena
• Nawoord op Max Havelaar, Marita Mathijsen
Renaissance
Reformatie: over godsdienstige en politieke strijdliederen
• Liederen over godsdiensttwisten
- 16e-17e eeuw
- Voor- en tegenstanders
- Vaak anoniem
• Achtergrond godsdiensttwisten
- Rond 1500: meningsverschillen over interpretatie Bijbel → Reformatie (hervorming van de
kerk).
- 1517: Maarten Luther (1483-1546)
- Kritiek op Rooms Katholieke Kerk.
- Gelovigen worden afhankelijk gehouden van de kerk voor de interpretatie van de
Bijbel.
- Aflaathandel.
- Rond 1540: Johannes Calvijn (1509-1564)
- Overeenkomst met Luther: kritiek op RK.
- Verschillen
- Predestinatie: volgens Calvijn absoluut (alleen door genade, onbekwaam tot enig
goed, geneigd tot alle kwaad), volgens Luther menselijke invloed.
- Kerkelijke organisatie: volgens Calvijn kerkelijke organisatie (kerkenraden,
synodes) tussen gelovige en God, volgens Luther directe relatie gelovige en God.
- Invloed humanisme: Erasmus
- Filologie: bestuderen oorspronkelijke bronnen.
- Individualisme.
- Niet autoriteit bepaalt waarheid maar eigen wetenschappelijk onderzoek → zelf
nadenken, onderzoeken.
- Reactie RKK: Contrareformatie
- 1545-1563: Concilie van Trente → RKK wijst alle concessies aan Reformatie af.
- Onder leiding van Spaanse koning Filips II worden grote delen van Europa weer katholiek
gemaakt.
- Vervolging andersdenkenden → opstand in Nederlanden → begin Tachtigjarige Oorlog
(1568).
- Religieuze twisten gaan over in politieke twisten → politieke strijdliederen.
- Vrijheid en onafhankelijkheid
- Voorbeelden
- Wilhelmus (Marnix van Sint Aldegonde) → eerbetoon aan Karel V, kritiek op Filips II.
- Waar dat men zich al keert (Adriaen Valerius)
- Merk toch hoe sterk (Adriaen Valerius)
- ‘Maraan’ → Spaans ‘marano’ = smerig.
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Renaissance, Verlichting, Romantiek | Mark-Jan Zwart | 2
,- Voorbeelden van liederen over godsdiensttwisten
- ’t Was een maagdeke van teder leder (anoniem) → over Elisabeth die tot de
doopsgezinden behoorde.
- Verdoolden van Calvijn (Katharina Boudewijns) → kritiek op katholieken die waren
overgaan naar de leer van Calvijn.
- Kinderlesse: Ey! Wijkt wat Hoge scholen! (Jodocus van Lodenstein) → oproep van
protestantse predikant om te stoppen met twisten over Bijbel.
- Op weg naar de Republiek
- 1581: Placcaet van Verlatinghe → noordelijke gewesten nemen afstand van Filips II door
ondertekenen Placcaet van Verlatinghe.
- Trendbreuk
- Opstand tegen vorst betekende opstand tegen God.
- Maar als een vorst zich als een tiran gedraagt en in strijd met rechten en
vrijheden van gewesten regeert, dan kan hij worden afgezet.
- Als hoogverraad beschouwd door Spanje → Willem van Oranje vogelvrij.
- Overzicht Tachtigjarige Oorlog
- 1555: Filips II volgt Karel V op als landsheer der Nederlanden.
- Willem van Oranje stadhouder (plaatsbekleder) van Holland en Zeeland. Tot 1566
katholiek.
- 1566: hagenpreken en beeldenstorm.
- 1568: opstand begint na aanstelling van Alva tot landvoogd.
- 1572: inname Den Briel (1 april).
- 1576: Pacificatie van Gent → 17 provinciën trekken één lijn ten opzicht van Spaanse
overheersers, einde geloofsvervolging, Holland, Zeeland, Antwerpen calvinistisch, rest
katholiek.
- 1579: Unie van Utrecht en Unie van Atrecht.
- 1581: Placcaet van Verlatinghe.
- 1584: moord op Willem van Oranje.
- 1585: val van Antwerpen, splitsing katholieke zuiden en protestantse noorden (Repuliek
der Zeven Verenigde Nederlanden), Amsterdam nieuw centrum van macht.
- 1588-1598: Republiek → doorgaan zonder vorst.
- 1609-1621: Twaalfjarig bestand → Van Oldebarnevelt en Raad van State zoeken
bondgenootschap met (katholieke) Frankrijk tegen Spanje. Gevluchte zuiderlingen en
prins Maurits verzetten zich tegen wapenstilstand met Spanje, Van Oldebarnevelt zet tot
door en verzet zich tegen invloed kerk op overheid (maakt zich verdacht bij vijanden).
- 1619: Van Oldebarnevelt terechtgesteld.
- 1625: Maurits overlijdt.
- 1648: vrede van Münster → Nederlanden eigen land.
- De Republiek (1588)
- Nieuwe vorst niet gevonden na afzweren koning van Spanje.
- 1588: soevereiniteit in handen van Staten-Generaal → Republiek der Nederlanden onder
leiding van de stadhouder.
- Gewesten zelfstandig. Dit geldt ook voor de steden (gedecentraliseerd).
- Gewetensvrijheid maar protestantse kerk heeft macht: overname kerkgebouwen,
toezicht op onderwijs, overheidsfuncties.
- Intern protestants conflict: remonstranten vs. contraremonstranten
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Renaissance, Verlichting, Romantiek | Mark-Jan Zwart | 3
, - Remonstranten (‘rekkelijken’) → Arminius: mens heeft enige invloed op eigen
bestemming.
- Contraremonstranten (‘preciezen’) → Gomarus: God heeft bestemming bepaald, mens
heeft geen invloed.
- Politieke invloed
- Van Oldebarnevelt → remonstranten.
- Maurits → contraremonstranten.
- Overwinning contraremonstranten.
- Maurits wint politieke strijd.
- 1618-1619: synode van Dordrecht → geloofsrichting contraremonstranten wordt
‘publieke geloof’.
- Synode besluit tot Bijbelvertaling: Statenbijbel (1637).
- Andere geloofsovertuigingen getolereerd.
- 1619: beschuldiging Van Oldebarnevelt door Maurits leidt tot terechtstelling.
- Het stockske van Johan van Oldebarnevelt, Joost van den Vondel (1657)
- 1648: vrede van Münster
- Spanje erkent Noordelijke Nederlanden als onafhankelijke staat.
- Grens met zuidelijke gewesten onder Spaans bestuur.
- Amsterdam
- Economische welvaart
- Immigrantenstromen (sefardische joden, rijke kooplieden uit zuidelijke
Nederlanden).
- Handel VOC.
- Smeltkroes culturen: 1 op de 3 Amsterdammers ‘import’.
- Bloei van kunst en wetenschappen: rijke burgerij laat zich graag portretteren.
Literaire genres
• Typische kenmerken kunst en literatuur Gouden Eeuw → stadia creëren nieuw werk.
- Imitatio = nabootsing.
- Translatio = vertalen.
- Aemulatio = overtreffen.
• Politiek en literatuur
- Samengaan van politiek en literatuur
- Tragedies Vondel en Hooft.
- Poëzie
- Klaghte der Prinsesse van Oranjen (P.C. Hooft, 1629) → Amalia van Solms richt zich
tot echtgenoot stadhouder Frederik Hendrik naar aanleiding van de belegering van
Den Bosch.
- Liefde en oorlog tegenover elkaar → in iedere strofe op een andere manier.
- Boodschap Amalia: wat jij denkt in oorlog te vinden, kan ik jou ook geven (bijv.
bloemen als krans, tranen als parels), maar als je toch moet gaan, ga ik met je
mee.
• Literatuur in de Gouden Eeuw
- ‘O gouden lettereeuw! O wijse Lent’, uit: Athenaeum Illustre, Vondel (1632)
- Andere voorbeelden Vondel: Kinder-Lyck (1632) over dood zoontje Constantijn →
contrast met later gedicht over dood dochter Saartje (4 jaar).
- Ontwikkeling Nederlandse taal → Statenbijbel.
- Bloei in economie en handel → bloei literatuur, kunsten, wetenschappen.
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Renaissance, Verlichting, Romantiek | Mark-Jan Zwart | 4
