2023-2024
Samenvatting: PENOLOGIE EN PENITENTIAIR RECHT
1. WAT IS PENOLOGIE?
● Penologie is wetenschap van bestraffing
● Juridisch begrip straf: Hof van Cassatie heeft dit gedefinieerd:
o “Straf is een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als
een sanctie wegens een gepleegd misdrijf”
▪ Bewuste toevoeging van leed tov wie een inbreuk pleegt op de
strafrechtelijke norm
● Penologische vragen:
o Welk soort ‘leed’?/ Wanneer/ Voor wie/door wie, moet het altijd negatief zijn?
o Welke straffen? Quid maatregelen?
o Waarom straffen? Welke doelstellingen? Wie straft?
o Hoe en waar worden de straffen uitgevoerd?
1.1 BESTRAFFING ALS COMPLEX GEGEVEN/INSTITUUT
Wij gaan straffen bestuderen als een organisatie/instituut (net zoals het onderwijs een instituut is)
→ waar justitiële actoren beslissingen nemen over complexe zaken
● Verschillende fasen
o Opsporing, vervolging
o Straftoemeting
o Strafuitvoering → hier besteden we dit jaar veel aandacht aan
● Verschillende partijen
o Gestrafte/opgesloten personen
o Straffende / justitiële actoren
o Slachtoffers
o Media –publieke opinie (vb: sven pichal)
1
,2023-2024
1.2 STRAFFEN ALS EEN COMPLEX GEGEVEN
● Penologie is breder dan het louter juridisch ‘straffen’
o ! Sociologische visie: sociale realiteit van het straffen
▪ Bestraffingsinstituten: rechtbank, gevangenis, justitiehuizen, VCET
• Personeel, vervolgde/gestrafte personen, penale cultuur, ruimtelijke
aspecten
o Penaliteit (Garland, 1990)
▪ = Penologie als ‘the study of the social processes of punishment and
penal control, which is to say of the whole complex of laws, ideas and
institutions which regulate criminal conduct’ (Garland)
• Sociale praktijk verwijst naar het hele complex van wetten, de
ideeën en de instituties die het criminele gedrag te reguleren
o Multidisciplinaire benadering van het straffen
▪ Juridisch, sociologisch, criminologisch, historisch
o ! Empirisch onderzoek : nationaal en internationaal
1.3 EMPIRISCH ONDERZOEK
De verschillende vormen:
● Onderzoek in de gevangenis, justitiehuis, rechtbank…
o Kwantitatief (survey)
o Kwalitatief: interviews, observaties, etnografisch onderzoek (‘being there’)
▪ ! Sensorische aspecten van het leven in de straffende instituten
● Ervaringen van justitiabelen, opgesloten personen, personen die werken in de strafinstituten
● Beslissingsprocessen van justitiële actoren
o Dossieranalyse : kwantitatief – kwalitatief
o Interviews
o Innovatieve methoden : foto-voicing, auto-etnografie (= vanuit eigen ervaring
vertrekken -dagboek bijhouden bv)….
1.4 Begrippen
● Penitentiair recht = geheel van juridische normen ivm de behandeling van gedetineerden
o Interne rechtspositie: Basiswet gevangeniswezen, 2005 (rechten van gedetineerden
tijdens detentie)
o Externe rechtspositie : Wet op de externe rechtspositie (wetten van 17 mei 2006 ev)
(regeling van de overgang van binnen naar buiten)
▪ Vb: vroeger uit de gevangenis komen
2
,2023-2024
1.5 Penologie en penitrair recht
● Criminologische benadering
o Gevangenisstraf, doodstraf, internering, terbeschikkingstellling
o Doelstellingen straf en systeem, effectiviteit van het straffen
o Maatschappelijke benadering van het straffen
o Studie van de strafpraktijken en effecten van straf op betrokkenen en omgeving
o Analyse van het penitentiaire beleid → ! Overbevolking
o Inzicht in evolutie van de gevangenispopulatie, gevangeniswezen,
gevangenisarchitectuur
o De gevangenis als machtsinstituut, totaal instituut
o Analyse van dagelijks leven in de gevangenis
o ! Rechten van gedetineerden, controle-organen
1. STRAFFEN: EEN PENOLOGISCHE INTRODUCTIE
1.1 Juridische indeling
1.1.1 BELANGRIJKSTE HOOFDSTRAFFEN IN BELGIË
● Vrijspraak
● Vrijheidsstraf: gevangenisstraf
o Voorlopige hechtenis is GEEN straf, maar bewarende maatregel
o Voordat je bent veroordeeld
o Om maatschappij te beschermen, zodat je tijdens deze periode niks meer kan doen
● Vrijheidsbeperkende straffen : opschorting, uitstel, probatie, werkstraf, elektronisch toezicht,
alcoholslot, verval recht tot sturen, stadionverbod, woonverbod binnen bepaalde zone,
huisverbod…
● Vermogensstraf: geldboete, opdeciemen (X 8) → vermenigvuldigen met 8 , Rechter kan rekening
houden met financiële toestand → €25 wordt €200
● Internering: is juridisch gezien geen straf maar maatregel Politiestraffen, correctionele en
criminele straffen (mensen waarvan men oordeelt dat ze psychiatrische zorg nodig hebben)
3
, 2023-2024
1.1.2 SUBSIDIAIRE OF BIJKOMENDE STRAFFEN
● Soms automatisch verbonden aan straf: Ontzetting uit politieke en burgerlijke rechten
(andere naam: verborgen straffen)
o Als je deze straf krijgt, hangt er dus automatisch ook nog een andere straf aan
● Verbeurdverklaring goederen (goederen bij de feiten)
● Afzetting van titels
● Beroepsverbod
● Bekendmaking uitspraak
● ….
1.1.3 Vervangende straffen (consensuele straf)
● Vervangende straffen
o Gevangenisstraf of geldboete
▪ Probleem van de niet-uitvoering van de vervangende gevangenisstraf (3
dagen tot 6 maanden)
▪ Bv: geldboeten: hangt ervan af of iemand die geldboete betaald of niet
o Vervangend rijverbod
1.2 Toepassing van de straffen
● Geldboete meest opgelegde en meest toegenomen straf (N = 267.273 in 2016)
o Gebrekkige uitvoering: Audit Rekenhof 2007; 2014
o Kamercommissie Justitie 26 februari 2014
▪ Inning: 27% politiestraffen; 14% correct. Straffen
▪ Opdeciemen : X 8.
● Vrijheidsstraf op de tweede plaats
● Daling van uitstel van straf en stijging van opschorting
4
Samenvatting: PENOLOGIE EN PENITENTIAIR RECHT
1. WAT IS PENOLOGIE?
● Penologie is wetenschap van bestraffing
● Juridisch begrip straf: Hof van Cassatie heeft dit gedefinieerd:
o “Straf is een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als
een sanctie wegens een gepleegd misdrijf”
▪ Bewuste toevoeging van leed tov wie een inbreuk pleegt op de
strafrechtelijke norm
● Penologische vragen:
o Welk soort ‘leed’?/ Wanneer/ Voor wie/door wie, moet het altijd negatief zijn?
o Welke straffen? Quid maatregelen?
o Waarom straffen? Welke doelstellingen? Wie straft?
o Hoe en waar worden de straffen uitgevoerd?
1.1 BESTRAFFING ALS COMPLEX GEGEVEN/INSTITUUT
Wij gaan straffen bestuderen als een organisatie/instituut (net zoals het onderwijs een instituut is)
→ waar justitiële actoren beslissingen nemen over complexe zaken
● Verschillende fasen
o Opsporing, vervolging
o Straftoemeting
o Strafuitvoering → hier besteden we dit jaar veel aandacht aan
● Verschillende partijen
o Gestrafte/opgesloten personen
o Straffende / justitiële actoren
o Slachtoffers
o Media –publieke opinie (vb: sven pichal)
1
,2023-2024
1.2 STRAFFEN ALS EEN COMPLEX GEGEVEN
● Penologie is breder dan het louter juridisch ‘straffen’
o ! Sociologische visie: sociale realiteit van het straffen
▪ Bestraffingsinstituten: rechtbank, gevangenis, justitiehuizen, VCET
• Personeel, vervolgde/gestrafte personen, penale cultuur, ruimtelijke
aspecten
o Penaliteit (Garland, 1990)
▪ = Penologie als ‘the study of the social processes of punishment and
penal control, which is to say of the whole complex of laws, ideas and
institutions which regulate criminal conduct’ (Garland)
• Sociale praktijk verwijst naar het hele complex van wetten, de
ideeën en de instituties die het criminele gedrag te reguleren
o Multidisciplinaire benadering van het straffen
▪ Juridisch, sociologisch, criminologisch, historisch
o ! Empirisch onderzoek : nationaal en internationaal
1.3 EMPIRISCH ONDERZOEK
De verschillende vormen:
● Onderzoek in de gevangenis, justitiehuis, rechtbank…
o Kwantitatief (survey)
o Kwalitatief: interviews, observaties, etnografisch onderzoek (‘being there’)
▪ ! Sensorische aspecten van het leven in de straffende instituten
● Ervaringen van justitiabelen, opgesloten personen, personen die werken in de strafinstituten
● Beslissingsprocessen van justitiële actoren
o Dossieranalyse : kwantitatief – kwalitatief
o Interviews
o Innovatieve methoden : foto-voicing, auto-etnografie (= vanuit eigen ervaring
vertrekken -dagboek bijhouden bv)….
1.4 Begrippen
● Penitentiair recht = geheel van juridische normen ivm de behandeling van gedetineerden
o Interne rechtspositie: Basiswet gevangeniswezen, 2005 (rechten van gedetineerden
tijdens detentie)
o Externe rechtspositie : Wet op de externe rechtspositie (wetten van 17 mei 2006 ev)
(regeling van de overgang van binnen naar buiten)
▪ Vb: vroeger uit de gevangenis komen
2
,2023-2024
1.5 Penologie en penitrair recht
● Criminologische benadering
o Gevangenisstraf, doodstraf, internering, terbeschikkingstellling
o Doelstellingen straf en systeem, effectiviteit van het straffen
o Maatschappelijke benadering van het straffen
o Studie van de strafpraktijken en effecten van straf op betrokkenen en omgeving
o Analyse van het penitentiaire beleid → ! Overbevolking
o Inzicht in evolutie van de gevangenispopulatie, gevangeniswezen,
gevangenisarchitectuur
o De gevangenis als machtsinstituut, totaal instituut
o Analyse van dagelijks leven in de gevangenis
o ! Rechten van gedetineerden, controle-organen
1. STRAFFEN: EEN PENOLOGISCHE INTRODUCTIE
1.1 Juridische indeling
1.1.1 BELANGRIJKSTE HOOFDSTRAFFEN IN BELGIË
● Vrijspraak
● Vrijheidsstraf: gevangenisstraf
o Voorlopige hechtenis is GEEN straf, maar bewarende maatregel
o Voordat je bent veroordeeld
o Om maatschappij te beschermen, zodat je tijdens deze periode niks meer kan doen
● Vrijheidsbeperkende straffen : opschorting, uitstel, probatie, werkstraf, elektronisch toezicht,
alcoholslot, verval recht tot sturen, stadionverbod, woonverbod binnen bepaalde zone,
huisverbod…
● Vermogensstraf: geldboete, opdeciemen (X 8) → vermenigvuldigen met 8 , Rechter kan rekening
houden met financiële toestand → €25 wordt €200
● Internering: is juridisch gezien geen straf maar maatregel Politiestraffen, correctionele en
criminele straffen (mensen waarvan men oordeelt dat ze psychiatrische zorg nodig hebben)
3
, 2023-2024
1.1.2 SUBSIDIAIRE OF BIJKOMENDE STRAFFEN
● Soms automatisch verbonden aan straf: Ontzetting uit politieke en burgerlijke rechten
(andere naam: verborgen straffen)
o Als je deze straf krijgt, hangt er dus automatisch ook nog een andere straf aan
● Verbeurdverklaring goederen (goederen bij de feiten)
● Afzetting van titels
● Beroepsverbod
● Bekendmaking uitspraak
● ….
1.1.3 Vervangende straffen (consensuele straf)
● Vervangende straffen
o Gevangenisstraf of geldboete
▪ Probleem van de niet-uitvoering van de vervangende gevangenisstraf (3
dagen tot 6 maanden)
▪ Bv: geldboeten: hangt ervan af of iemand die geldboete betaald of niet
o Vervangend rijverbod
1.2 Toepassing van de straffen
● Geldboete meest opgelegde en meest toegenomen straf (N = 267.273 in 2016)
o Gebrekkige uitvoering: Audit Rekenhof 2007; 2014
o Kamercommissie Justitie 26 februari 2014
▪ Inning: 27% politiestraffen; 14% correct. Straffen
▪ Opdeciemen : X 8.
● Vrijheidsstraf op de tweede plaats
● Daling van uitstel van straf en stijging van opschorting
4
