Geschiedenis tentamen – periode 2
1. Tijd van de jagers en de boeren (tot 3000 v.C.)
1.1 Jagers-verzamelaars zijn nomaden
Nomadische levenswijze
- Nomadische levenswijze: mensen zonder vaste woonplaat die rondtrekken en
leven van wat de natuur te bieden heeft
- Jagers en verzamelaars leven zoals nomaden (van de jacht en producten uit de
natuur)
Nederland
In Nederland heeste toendraklimaat (0°C - 10°C) waar rendierjagers leefde.
- Rendierjagers: jagers-verzamelaars die kudde rendieren volgen om
levensonderhoud te voorzien
➢ Het vlees, de huid en de botten (zoals mammoeten) van gedode dieren werden
gebruikt voor voedsel, kleding, tenten en gereedschap.
Kunst
- Beeldjes (draagbare kunst)
- Grotschilderingen
1.2 agrarische revolutie
Agrarische levenswijze
- Agrarische revolutie: overgang van het nomadische bestaan van jagers en verzamelaars naar het
boerenbestaan (opkomst vaste woonplaats in een boerderij)
➢ De eerste boeren leefde in het Midden-Oosten ca. 10.000 jaar v.C dmv natuurlijke graanvelden.
➢ Einde prehistorie vanwege nalatenschap van de mensen
Nederland
- De eerste boeren in Europa (bandkeramiekers) brachten de agrarische levenswijze naar
Nederland rond 5300 jaar v.C in Zuid-Limburg vanwege de kleiachtige grondstof waarop
verbouwd kon worden.
- Bandkeramiekers: cultuur van landbouwers die bekend staan om hun aardewerk
- De trechterbekercultuur waren boeren (3500 – 2850 v.C) die hun overledenen, potten, sieren en
wapens meegaven bij hun hunebed.
- Hunebed: diende voor begraafplaat met bijgezette grafgriften > Drenthe
- Grafgriften/hiernamaals: de doden krijgen in hun graf griften mee > geloof waarbij leven na de
dood in een soort hemel bestaat
2. Tijd van Grieken en Romeinen (3000 v.C tot 500 n.C)
2.1 Griek-Romeinse cultuur
Griek-Romeinse cultuur
- Grieks-Romeinse cultuur: Door verovering groeide de stadsstaat Rome uit tot een groot Romeins
rijk waar veel was overgenomen uit de Griekse cultuur
- Stedelijke cultuur: In het Midden-Oosten ontwikkelde zich steden > dit sloeg over naar Europa
(verspreiding Grieks-Romeinse cultuur)
● Kunst Romeinse cultuur
× Beeldhouwwerk
× Mozaïekvloeren
, ● Geloof
× Polytheïsme: geloof in veel goden waar tempels voor gebouwd werden
● Bouwkunst Romeinse cultuur
× Aquaduct: hoge brug om over zelfgemaakte waterleiding te komen (stad heeft water nodig)
× Villa: grote huizen met landgoederen waar producten werden verbouw
× Badhuizen (heteluchtverwarming): vuur in kelder dat door het badhuis werd gevoerd
× Amfitheater: gladiatorengevechten voor vermaak
× Triomfboog: bogen die werden gebouwd door Romeinse keizers ter herinnering aan hun
overwinningen
× Theater: voor toneel
× Tempel: voor de goden die de Romeinen vereerden
2.2 Invloed van de Grieks-Romeinse cultuur op de Germaanse cultuur
Het Romeinse wereldrijk
➢ Het Romeinse wereldrijk begint allemaal in de stad Rome in het huidige Italië. De Romeinen
nemen Italië over en slagen erin om daarna heel de kust van de Middellandse Zee te veroveren.
➢ Rond 50 v.C slaagt Julius Caesar er in om Nederland binnen te vallen en te veroveren. Hierna
rond 12 v.C veroverd hij ook alle gebieden rond de grote revieren. Hierdoor kreeg hij veel macht
in de Romeinse republiek.
➢ Infrastructuur was belangrijk voor het rijk vanwege het leger en het bewaken van hun grenzen.
× Wegen: Legers konden snel verplaatsen
× Grenspalen: Stonden langs routes
× Limes: Wachttorens tussen de rivieren de Donau en de Rijn
- Agrarische levenswijze: een samenleving waar de meerderheid van de bevolking leeft van het
verbouwen van gewassen en het houden van vee.
➢ Tussen 50 en 12 v.C vestigden zich stammen tussen de Waal en de Rijn, de huidige Betuwe en het
land van Maas en Waal (kerngebied). Dit waren de Bataven (oftewel Germanen).
➢ De Bataven werden gebruikt als hulpsoldaten in het Romeinse leger.
● Groot, sterk, moedig en trouw
● Ze konden schrijven -> zo eindigde de prehistorie
➢ In 69 n.C kwamen de Bataven en andere Germaanse stammen in opstand met als leider Julius
Civillis
- Romanisering: In de Romeinse tijd zijn er in de Lage landen niet alleen bestuurlijk politieke en
economische invloeden geweest, maar ook culturele. Deze invloed van de Romeinse cultuur op
de cultuur van de hier wonende volken wordt romanisering genoemd.
2.3 Ontwikkeling van het Christendom in het Romeinse rijk
Ontstaan van het Christendom
➢ In de eerste eeuw v.C veroveren de Romeinen Judea (stad in Palestina), het land van de joden.
Een joodse prediker (Jezus) predikt rond 30 n.C dat er gezorgd moet worden voor zieken en
zwakken en dat je zelfs voor je vijand lief moet hebben. De Romeinen zien hem als opstandeling,
dus hij word gekruisigd.
➢ Na de dood van Jezus groeien zijn volgelingen tot ver buiten Judea. Hij word door
Griekssprekende volgelingen ‘Christus’ genoemd. Zo ontstaat een nieuwe godsdienst: het
christendom met de Bijbel als heilig boek.
➢ De christenen word streng vervolgd omdat ze weigeren andere goden te erkennen inclusief de
keizer-god. In 313 n.C word voor het eerste het christendom gekozen door de keizer van het
Romeinse rijk; Constantijn de Grote. Zo eindigt de vervolging van de christenen.
, 3. Tijd van monniken en ridders (500-1000)
3.1 Verspreiding van het Christendom in Europa
Willibrord
➢ In 695 n.C bekeerd Willibrord mensen tot het Christendom. Dit gebeurt in Utrecht samen met
missionarissen.
- Willibrord: een monnik uit Engeland
- Missionarissen: geestelijke/religieuze uit Engeland en Ierland
➢ De Franken verspreiden daarnaast ook het Christendom doordat de Frankische koning in 500 n.C
al voor het Christendom kiest
➢ De kloosters waren in deze tijd erg van belang voor de verspreiding van het Christendom en voor
het behoud en het doorgeven van de cultuur uit de tijd van de Grieken en Romeinen. Er werd
geleefd volgens het principe Ora et Labora; bidden, studeren en werken. Het werken hield in: het
maken van fraai versierde handschriften.
3.2 Het ontstaan van de Islam
Mohammed
➢ In 622 n.C sticht de profeet Mohammed een nieuwe godsdienst; de Islam. Met als heilig boek de
Koran. Dit boek bevat de leefregels van de Islam. Vijf keer per dag bidden, eens naar Mekka gaan
in hun leven, vasten tijdens Ramadan enz.
➢ De islam is opgericht in de stad Mekka.
3.3 De verspreiding van de Islam
Arabisch rijk
➢ Het Arabische leger is sterkt en veroverd hierdoor het Midden-Oosten, Noord-Afrika, West-
Europa en een deel van Spanje en Portugal. Zo ontstaat een groot Arabisch rijk.
➢ Volgens de Islam was het verplicht dat hun aanhangers het geloof verspreidde en zo verspreidden
dus de Islam snel.
3.4 Het hofstelsel, leenstelsel en horigheid
Hofstelsel en horigheid
➢ In het Zuidelijke deel van de Lage Landen, daar waar landgoedere liggen ontwikkelt zich een
hofstelsel. Doordat de Romeinen vanwege de volksverhuizingen vertrokken vertrok ook de
handel, het geldstelsel en ook de steden. De economie was sterk afhankelijk van de landbouw.
➢ De veiligheid verdween en zo werden meer mensen zelfvoorzienende agrariërs. Deze boeren
konden zichzelf niet beschermen en zochten daarom op dorpsniveau bescherming bij de heer. Als
horige boeren kregen ze een stukje grond in bruikleen, moesten belasting betalen en klusjes voor
de heer doen. In ruil daarvoor kregen ze bescherming en het recht een deel van de opbrengsten
zelf te besteden.
- Volksverhuizingen: verhuizingen van de volken wat tot gevolg had dat de
Germaanse stammen het Romeinse rijk binnen vielen aan de Westkant.
- Horige boeren: boeren die bepaalde verplichtingen hadden tot een heer.
Horigen waren geen eigenaar van hun grond, maar ze hadden bepaalde
gebruiksrechten op die grond.
- Herendiensten: diensten die de boeren moesten verrichten.
- Horigheid: diensten verrichten voor veiligheid
Leenstelsel
➢ Karel de Grote trekt veelvuldig ten strijde met als doel zijn rijk uit te breiden. Zijn rijk bevat
daardoor geen hoofdstad omdat de koning veel rond reist en strijd heeft om zijn rijk uit te
breiden.
1. Tijd van de jagers en de boeren (tot 3000 v.C.)
1.1 Jagers-verzamelaars zijn nomaden
Nomadische levenswijze
- Nomadische levenswijze: mensen zonder vaste woonplaat die rondtrekken en
leven van wat de natuur te bieden heeft
- Jagers en verzamelaars leven zoals nomaden (van de jacht en producten uit de
natuur)
Nederland
In Nederland heeste toendraklimaat (0°C - 10°C) waar rendierjagers leefde.
- Rendierjagers: jagers-verzamelaars die kudde rendieren volgen om
levensonderhoud te voorzien
➢ Het vlees, de huid en de botten (zoals mammoeten) van gedode dieren werden
gebruikt voor voedsel, kleding, tenten en gereedschap.
Kunst
- Beeldjes (draagbare kunst)
- Grotschilderingen
1.2 agrarische revolutie
Agrarische levenswijze
- Agrarische revolutie: overgang van het nomadische bestaan van jagers en verzamelaars naar het
boerenbestaan (opkomst vaste woonplaats in een boerderij)
➢ De eerste boeren leefde in het Midden-Oosten ca. 10.000 jaar v.C dmv natuurlijke graanvelden.
➢ Einde prehistorie vanwege nalatenschap van de mensen
Nederland
- De eerste boeren in Europa (bandkeramiekers) brachten de agrarische levenswijze naar
Nederland rond 5300 jaar v.C in Zuid-Limburg vanwege de kleiachtige grondstof waarop
verbouwd kon worden.
- Bandkeramiekers: cultuur van landbouwers die bekend staan om hun aardewerk
- De trechterbekercultuur waren boeren (3500 – 2850 v.C) die hun overledenen, potten, sieren en
wapens meegaven bij hun hunebed.
- Hunebed: diende voor begraafplaat met bijgezette grafgriften > Drenthe
- Grafgriften/hiernamaals: de doden krijgen in hun graf griften mee > geloof waarbij leven na de
dood in een soort hemel bestaat
2. Tijd van Grieken en Romeinen (3000 v.C tot 500 n.C)
2.1 Griek-Romeinse cultuur
Griek-Romeinse cultuur
- Grieks-Romeinse cultuur: Door verovering groeide de stadsstaat Rome uit tot een groot Romeins
rijk waar veel was overgenomen uit de Griekse cultuur
- Stedelijke cultuur: In het Midden-Oosten ontwikkelde zich steden > dit sloeg over naar Europa
(verspreiding Grieks-Romeinse cultuur)
● Kunst Romeinse cultuur
× Beeldhouwwerk
× Mozaïekvloeren
, ● Geloof
× Polytheïsme: geloof in veel goden waar tempels voor gebouwd werden
● Bouwkunst Romeinse cultuur
× Aquaduct: hoge brug om over zelfgemaakte waterleiding te komen (stad heeft water nodig)
× Villa: grote huizen met landgoederen waar producten werden verbouw
× Badhuizen (heteluchtverwarming): vuur in kelder dat door het badhuis werd gevoerd
× Amfitheater: gladiatorengevechten voor vermaak
× Triomfboog: bogen die werden gebouwd door Romeinse keizers ter herinnering aan hun
overwinningen
× Theater: voor toneel
× Tempel: voor de goden die de Romeinen vereerden
2.2 Invloed van de Grieks-Romeinse cultuur op de Germaanse cultuur
Het Romeinse wereldrijk
➢ Het Romeinse wereldrijk begint allemaal in de stad Rome in het huidige Italië. De Romeinen
nemen Italië over en slagen erin om daarna heel de kust van de Middellandse Zee te veroveren.
➢ Rond 50 v.C slaagt Julius Caesar er in om Nederland binnen te vallen en te veroveren. Hierna
rond 12 v.C veroverd hij ook alle gebieden rond de grote revieren. Hierdoor kreeg hij veel macht
in de Romeinse republiek.
➢ Infrastructuur was belangrijk voor het rijk vanwege het leger en het bewaken van hun grenzen.
× Wegen: Legers konden snel verplaatsen
× Grenspalen: Stonden langs routes
× Limes: Wachttorens tussen de rivieren de Donau en de Rijn
- Agrarische levenswijze: een samenleving waar de meerderheid van de bevolking leeft van het
verbouwen van gewassen en het houden van vee.
➢ Tussen 50 en 12 v.C vestigden zich stammen tussen de Waal en de Rijn, de huidige Betuwe en het
land van Maas en Waal (kerngebied). Dit waren de Bataven (oftewel Germanen).
➢ De Bataven werden gebruikt als hulpsoldaten in het Romeinse leger.
● Groot, sterk, moedig en trouw
● Ze konden schrijven -> zo eindigde de prehistorie
➢ In 69 n.C kwamen de Bataven en andere Germaanse stammen in opstand met als leider Julius
Civillis
- Romanisering: In de Romeinse tijd zijn er in de Lage landen niet alleen bestuurlijk politieke en
economische invloeden geweest, maar ook culturele. Deze invloed van de Romeinse cultuur op
de cultuur van de hier wonende volken wordt romanisering genoemd.
2.3 Ontwikkeling van het Christendom in het Romeinse rijk
Ontstaan van het Christendom
➢ In de eerste eeuw v.C veroveren de Romeinen Judea (stad in Palestina), het land van de joden.
Een joodse prediker (Jezus) predikt rond 30 n.C dat er gezorgd moet worden voor zieken en
zwakken en dat je zelfs voor je vijand lief moet hebben. De Romeinen zien hem als opstandeling,
dus hij word gekruisigd.
➢ Na de dood van Jezus groeien zijn volgelingen tot ver buiten Judea. Hij word door
Griekssprekende volgelingen ‘Christus’ genoemd. Zo ontstaat een nieuwe godsdienst: het
christendom met de Bijbel als heilig boek.
➢ De christenen word streng vervolgd omdat ze weigeren andere goden te erkennen inclusief de
keizer-god. In 313 n.C word voor het eerste het christendom gekozen door de keizer van het
Romeinse rijk; Constantijn de Grote. Zo eindigt de vervolging van de christenen.
, 3. Tijd van monniken en ridders (500-1000)
3.1 Verspreiding van het Christendom in Europa
Willibrord
➢ In 695 n.C bekeerd Willibrord mensen tot het Christendom. Dit gebeurt in Utrecht samen met
missionarissen.
- Willibrord: een monnik uit Engeland
- Missionarissen: geestelijke/religieuze uit Engeland en Ierland
➢ De Franken verspreiden daarnaast ook het Christendom doordat de Frankische koning in 500 n.C
al voor het Christendom kiest
➢ De kloosters waren in deze tijd erg van belang voor de verspreiding van het Christendom en voor
het behoud en het doorgeven van de cultuur uit de tijd van de Grieken en Romeinen. Er werd
geleefd volgens het principe Ora et Labora; bidden, studeren en werken. Het werken hield in: het
maken van fraai versierde handschriften.
3.2 Het ontstaan van de Islam
Mohammed
➢ In 622 n.C sticht de profeet Mohammed een nieuwe godsdienst; de Islam. Met als heilig boek de
Koran. Dit boek bevat de leefregels van de Islam. Vijf keer per dag bidden, eens naar Mekka gaan
in hun leven, vasten tijdens Ramadan enz.
➢ De islam is opgericht in de stad Mekka.
3.3 De verspreiding van de Islam
Arabisch rijk
➢ Het Arabische leger is sterkt en veroverd hierdoor het Midden-Oosten, Noord-Afrika, West-
Europa en een deel van Spanje en Portugal. Zo ontstaat een groot Arabisch rijk.
➢ Volgens de Islam was het verplicht dat hun aanhangers het geloof verspreidde en zo verspreidden
dus de Islam snel.
3.4 Het hofstelsel, leenstelsel en horigheid
Hofstelsel en horigheid
➢ In het Zuidelijke deel van de Lage Landen, daar waar landgoedere liggen ontwikkelt zich een
hofstelsel. Doordat de Romeinen vanwege de volksverhuizingen vertrokken vertrok ook de
handel, het geldstelsel en ook de steden. De economie was sterk afhankelijk van de landbouw.
➢ De veiligheid verdween en zo werden meer mensen zelfvoorzienende agrariërs. Deze boeren
konden zichzelf niet beschermen en zochten daarom op dorpsniveau bescherming bij de heer. Als
horige boeren kregen ze een stukje grond in bruikleen, moesten belasting betalen en klusjes voor
de heer doen. In ruil daarvoor kregen ze bescherming en het recht een deel van de opbrengsten
zelf te besteden.
- Volksverhuizingen: verhuizingen van de volken wat tot gevolg had dat de
Germaanse stammen het Romeinse rijk binnen vielen aan de Westkant.
- Horige boeren: boeren die bepaalde verplichtingen hadden tot een heer.
Horigen waren geen eigenaar van hun grond, maar ze hadden bepaalde
gebruiksrechten op die grond.
- Herendiensten: diensten die de boeren moesten verrichten.
- Horigheid: diensten verrichten voor veiligheid
Leenstelsel
➢ Karel de Grote trekt veelvuldig ten strijde met als doel zijn rijk uit te breiden. Zijn rijk bevat
daardoor geen hoofdstad omdat de koning veel rond reist en strijd heeft om zijn rijk uit te
breiden.
