Beroepsethiek
1 Wat is relationele ethiek?
Ethiek = een filosofische discipline die zich de vraag stelt naar het fundament van een psychologische
praktijk.
➢ Biedt niet onmiddellijk een antwoord
➢ Een psychologisch consulent krijgt te maken met complexe situaties (bv. armoede, familiaal
geweld, …)
o Deze situaties staan nooit op zichzelf → betreft een kluwen van complexe interacties &
relaties
1.1 Een fundamenteel filosofisch-ethisch debat
Verschillende wijzen waarop men zijn praktijk fundeert:
1. Toenemende mathematisering, formalisering of rationalisering
o Elke ethische vraag kan men totaal verklaren in monetaire, juridische &
technische/meetbare procedures
o Elke sociale problematiek kan dankzij objectieve kwantificeerbare criteria worden herleid
tot strikte definities
o Voorbeelden:
▪ Een cliënt overwint de drempel tot hulpverlening, in de intake worden allerlei
aanmeldingscriteria aangevinkt
▪ Bij een patiënt wordt de DSM-diagnose X vastgesteld (objectieve waarheid), hij heeft
10 therapiesessies van 45 minuten nodig
▪ Een zorgkundige krijgt een strikte dagplanning voorgeschoteld waarin staat
aangegeven hoeveel tijd iedere zorgtaak in beslag neemt (bv. bejaarde wassen = 12
minuten, zich verplaatsen tussen kamers = 30 seconden, …)
➢ Bedenking 1: de hulpverleners krijgen zodanig veel registratietaken dat er
geen tijd meer is voor effectieve zorg
Conclusie: de procedures worden steeds meer een doel op zich, dan
een middel om te handelen in belang vd cliënt
➢ Bedenking 2: een algoritme (AI) kan nooit rekening houden met alle
uitzonderingen die elke situatie uniek maken
Conclusie: er wordt zo rigide gehandeld in de hulpverlening, dat er
geen ruimte meer voor menselijkheid is
Oplossing: de relationele ethiek geeft een subjectieve betekenis in
relatie tot de objectieve werkelijkheid
2. Individualisering & vermarkting
o Hulpverlening wordt een economische realiteit: een zaak van efficiëntie, financiën &
rechten, plichten, …
o Elke individu is totaal verantwoordelijk voor kwaliteitsvolle zorg, dit recht moet worden
ingekocht (Sartre)
o Voorbeelden:
▪ Een WZC op privé-initiatief biedt vaak minder kwaliteitsvolle zorg omdat de winst
prioriteit krijgt
▪ Een bewoner in WZC kan extra zorgminuten inkopen bovenop procedureel bepaalde
verzorgingstijd
1
, ▪ Bij een openhartoperatie worden er x aantal revalidatiesessies vergoed om het
functioneren terug naar wenselijke niveau te brengen – indien dit onvoldoende
blijkt, is er iemand in de fout gegaan: of de cliënt of de hulpverlener(s)
➢ Wie heeft zijn plicht of verantwoordelijkheid niet opgenomen? En dus: wie
moet er opdraaien voor de kosten?
➢ Conclusie: bij individualisering & vermarkting zijn objectieve procedures
vereist (cfr. mechanisch mensbeeld)
3. Relationele ethiek
o Een ethisch probleem kan nooit totaal opgelost worden → er zijn nooit evidente kaders voor
het omgaan met deze problemen
o De werkelijkheid, het leven & de psychologische praktijk is nooit totaal beheersbaar
o Werkt met een (nooit absoluut) fundament, en probeert die toe te passen op concrete
sociale problemen
o Voorbeeld:
▪ Jongeren moeten binnen een kwartier na school met de fiets terug zijn – hoewel je
objectief kunt meten wie te laat is, is het belangrijk om de redenen voor te laat
komen in overweging te nemen, zoals een lekke band of persoonlijke problemen
4. Religieuze ethiek
o Elk ethisch probleem kan worden opgelost door een onbegrensd geloof in een mythe of
almachtige
o Voorbeelden:
▪ Een getuige van Jehova die bloed wil aannemen om te overleven, wordt verstoten
uit zijn gemeenschap
▪ Vanuit een streng katholiek standpunt is abortus verboden, zelfs als dit omwille van
medische redenen gebeurt
▪ Een religieus geïnspireerde hulpverlener vindt tienerzwangerschap een zonde (er is
immers sprake geweest van seks voor het huwelijk) – de familie moet boeten voor
die zonde & heeft daarom 3 maanden lang geen recht meer op mobiele
gezinsbegeleiding
1.2 Filosofie stelt de vraag naar de grond, ethiek stelt de vraag naar de grondwaarde
• Onze samenleving is gebaseerd op normen & gedragsregels → bepaalt wat kan, wat mag & wat
moet
• Onze normen & regels zijn gebaseerd op waarden (bv. abortus & euthanasie zijn nooit toegelaten,
dreadlocks zijn altijd verboden in HV, …)
o Onze waarden zijn algemene zaken die men waardevol vindt om een gelukkig leven te
kunnen leiden (bv. respect)
• Waarden vertrekken vanuit een grondwaarde
o = waarde waar het vragen ophoudt (bv. God)
o Indien deze grondwaarde totalitair wordt geïnterpreteerd, is deze onbetwistbaar
2
,1.2.1 Totalitaire grondwaarden
1. Het paternalistisch model
o De hulpverlener is expert & weet wat de cliënt kan, mag & moet ↔ zelfbeschikking
2. Het religieus model
o Het leven is heilig & moet steeds beschermd worden omdat het door God werd gecreëerd
3. Het neo-liberalistisch model (Rand)
o Pleidooi dat elke menselijke verhouding vertrekt uit absoluut eigenbelang
o Bv. mantelzorg & altruïsme in het algemeen is de oorzaak van sociale problemen i.t.t. het
individualisme
4. Het kapitalistisch model
o Elke investering die financiële winst betekent; kan, mag & sterker nog moet gebeuren
o Bv. een logopedist moet prioriteit geven aan ambulante begeleiding ten koste vd
residentiële zorg → deze keuze werd verantwoord vanuit een kapitalistisch argument: de
1ste patiënten leveren meer winst op
Gemeenschappelijke basis
• Hun uitgangspunt wordt totalitair opgevat → blind voor de bijzondere omstandigheden waarin een
bepaalde ethische vraag zich stelt
• Een situatie moet totaal objectief (economisch, wetenschappelijk, ..) of totaal subjectief
(individualistisch) worden beoordeeld
o Probleem: de mens is tot op zekere hoogte zowel een object (lichaam) als een subject (eigen
wil, bewustzijn)
Illustratie: de vrouw moet afwassen
• Onze samenleving & onze cultuur bepalen wat mag, wat kan & wat moet in de praktijk
• Hoe beslist een bepaalde cultuur dat de vrouw moet afwassen? → sociale genderrollen (sociologie)
• Hoe zijn deze genderrollen ontstaan? → scheppingsverhaal waarbij Eva ontstaat uit Adam
(antropologie)
• Wie of wat is de reden achter het scheppingsverhaal & Bijbelverhalen in het algemeen? → God
(religie)
• Hoe heeft God deze rolverdeling bepaald? → geen dieperliggend argument (God =
grond/fundament)
1.2.2 Relationele grondwaarden
• Bij relationele gronden gaat men ervan uit dat de waarheid meerzinnig & genuanceerd is
• Er wordt gekeken naar de concrete context & de uniciteit vd situatie om te bepalen welke
antwoorden relevant zijn
o Gevolg: doordat deze grondwaarden niet totaal gelden, krijgen ze een andere betekenis
naargelang de situatie
o Bv. relationeel ethisch is kiezen voor abortus of euthanasie, soms kiezen voor (kwaliteitsvol)
leven
o Belang: hier ligt de meerwaarde van overleg, dialoog & verbinding met de cliënt (context) &
met collega’s
3
, 1.3 Het belang van een relationele ethiek voor een psychologische praktijk
De waarheid kent meerdere lagen: het bio-psycho-socio-relationeel mensbeeld
1. Microlaag
o Persoonlijke waarden & normen
o Meestal op intuïtief & onbewust niveau, die mogelijks in contrast staat met het
referentiekader van anderen
o Bv. psycholoog: kind uit vroegere VOS-situatie verenigen met gezin vanuit contextueel
denkkader ↔ verpleegkundige: hygiëne is onvoldoende om een gezond leven te leiden
▪ Gevolg: een hulpverlener kan niet niet-ethisch handelen, doordat zijn persoonlijk
referentiekader altijd invloed heeft
▪ Belang: zinvol handelen vraagt bij elke partij kwetsbaarheid om de eigen visie open
te houden & te verruimen
2. Mesolaag
o Visie van organisatie & de situering ervan in de samenleving
o Bv. een ziekenhuis stelt dat patiënten nooit mogen lijden, ook niet in complexe casussen –
elke medewerker moet deze visie volgen of anders volgt ontslag
▪ Kernvragen: wat is de ethiek of filosofie van deze zorgorganisatie? Hoe wordt deze
geoperationaliseerd?
3. Macrolaag
o Culturele & politiek-maatschappelijke visie op zorg
o Bv. focus op arbeid om in de toekomst in kwaliteitsvolle zorg te kunnen investeren, maar
ondertussen wordt informele zorg & psychosociaal welzijn verwaarloosd
4. Metalaag
o Algemene culturele filosofische (achter)grond met betrekking tot zorg: is deze totalitair of
relationeel?
Conclusie: de rol vd hulpverlener bestaat erin om een consensus te zoeken tussen (1) de beleving & de
waarden vd cliënt, (2) de grondwaarden vd organisatie & (3) de eigen waarden & ethische visie.
4
1 Wat is relationele ethiek?
Ethiek = een filosofische discipline die zich de vraag stelt naar het fundament van een psychologische
praktijk.
➢ Biedt niet onmiddellijk een antwoord
➢ Een psychologisch consulent krijgt te maken met complexe situaties (bv. armoede, familiaal
geweld, …)
o Deze situaties staan nooit op zichzelf → betreft een kluwen van complexe interacties &
relaties
1.1 Een fundamenteel filosofisch-ethisch debat
Verschillende wijzen waarop men zijn praktijk fundeert:
1. Toenemende mathematisering, formalisering of rationalisering
o Elke ethische vraag kan men totaal verklaren in monetaire, juridische &
technische/meetbare procedures
o Elke sociale problematiek kan dankzij objectieve kwantificeerbare criteria worden herleid
tot strikte definities
o Voorbeelden:
▪ Een cliënt overwint de drempel tot hulpverlening, in de intake worden allerlei
aanmeldingscriteria aangevinkt
▪ Bij een patiënt wordt de DSM-diagnose X vastgesteld (objectieve waarheid), hij heeft
10 therapiesessies van 45 minuten nodig
▪ Een zorgkundige krijgt een strikte dagplanning voorgeschoteld waarin staat
aangegeven hoeveel tijd iedere zorgtaak in beslag neemt (bv. bejaarde wassen = 12
minuten, zich verplaatsen tussen kamers = 30 seconden, …)
➢ Bedenking 1: de hulpverleners krijgen zodanig veel registratietaken dat er
geen tijd meer is voor effectieve zorg
Conclusie: de procedures worden steeds meer een doel op zich, dan
een middel om te handelen in belang vd cliënt
➢ Bedenking 2: een algoritme (AI) kan nooit rekening houden met alle
uitzonderingen die elke situatie uniek maken
Conclusie: er wordt zo rigide gehandeld in de hulpverlening, dat er
geen ruimte meer voor menselijkheid is
Oplossing: de relationele ethiek geeft een subjectieve betekenis in
relatie tot de objectieve werkelijkheid
2. Individualisering & vermarkting
o Hulpverlening wordt een economische realiteit: een zaak van efficiëntie, financiën &
rechten, plichten, …
o Elke individu is totaal verantwoordelijk voor kwaliteitsvolle zorg, dit recht moet worden
ingekocht (Sartre)
o Voorbeelden:
▪ Een WZC op privé-initiatief biedt vaak minder kwaliteitsvolle zorg omdat de winst
prioriteit krijgt
▪ Een bewoner in WZC kan extra zorgminuten inkopen bovenop procedureel bepaalde
verzorgingstijd
1
, ▪ Bij een openhartoperatie worden er x aantal revalidatiesessies vergoed om het
functioneren terug naar wenselijke niveau te brengen – indien dit onvoldoende
blijkt, is er iemand in de fout gegaan: of de cliënt of de hulpverlener(s)
➢ Wie heeft zijn plicht of verantwoordelijkheid niet opgenomen? En dus: wie
moet er opdraaien voor de kosten?
➢ Conclusie: bij individualisering & vermarkting zijn objectieve procedures
vereist (cfr. mechanisch mensbeeld)
3. Relationele ethiek
o Een ethisch probleem kan nooit totaal opgelost worden → er zijn nooit evidente kaders voor
het omgaan met deze problemen
o De werkelijkheid, het leven & de psychologische praktijk is nooit totaal beheersbaar
o Werkt met een (nooit absoluut) fundament, en probeert die toe te passen op concrete
sociale problemen
o Voorbeeld:
▪ Jongeren moeten binnen een kwartier na school met de fiets terug zijn – hoewel je
objectief kunt meten wie te laat is, is het belangrijk om de redenen voor te laat
komen in overweging te nemen, zoals een lekke band of persoonlijke problemen
4. Religieuze ethiek
o Elk ethisch probleem kan worden opgelost door een onbegrensd geloof in een mythe of
almachtige
o Voorbeelden:
▪ Een getuige van Jehova die bloed wil aannemen om te overleven, wordt verstoten
uit zijn gemeenschap
▪ Vanuit een streng katholiek standpunt is abortus verboden, zelfs als dit omwille van
medische redenen gebeurt
▪ Een religieus geïnspireerde hulpverlener vindt tienerzwangerschap een zonde (er is
immers sprake geweest van seks voor het huwelijk) – de familie moet boeten voor
die zonde & heeft daarom 3 maanden lang geen recht meer op mobiele
gezinsbegeleiding
1.2 Filosofie stelt de vraag naar de grond, ethiek stelt de vraag naar de grondwaarde
• Onze samenleving is gebaseerd op normen & gedragsregels → bepaalt wat kan, wat mag & wat
moet
• Onze normen & regels zijn gebaseerd op waarden (bv. abortus & euthanasie zijn nooit toegelaten,
dreadlocks zijn altijd verboden in HV, …)
o Onze waarden zijn algemene zaken die men waardevol vindt om een gelukkig leven te
kunnen leiden (bv. respect)
• Waarden vertrekken vanuit een grondwaarde
o = waarde waar het vragen ophoudt (bv. God)
o Indien deze grondwaarde totalitair wordt geïnterpreteerd, is deze onbetwistbaar
2
,1.2.1 Totalitaire grondwaarden
1. Het paternalistisch model
o De hulpverlener is expert & weet wat de cliënt kan, mag & moet ↔ zelfbeschikking
2. Het religieus model
o Het leven is heilig & moet steeds beschermd worden omdat het door God werd gecreëerd
3. Het neo-liberalistisch model (Rand)
o Pleidooi dat elke menselijke verhouding vertrekt uit absoluut eigenbelang
o Bv. mantelzorg & altruïsme in het algemeen is de oorzaak van sociale problemen i.t.t. het
individualisme
4. Het kapitalistisch model
o Elke investering die financiële winst betekent; kan, mag & sterker nog moet gebeuren
o Bv. een logopedist moet prioriteit geven aan ambulante begeleiding ten koste vd
residentiële zorg → deze keuze werd verantwoord vanuit een kapitalistisch argument: de
1ste patiënten leveren meer winst op
Gemeenschappelijke basis
• Hun uitgangspunt wordt totalitair opgevat → blind voor de bijzondere omstandigheden waarin een
bepaalde ethische vraag zich stelt
• Een situatie moet totaal objectief (economisch, wetenschappelijk, ..) of totaal subjectief
(individualistisch) worden beoordeeld
o Probleem: de mens is tot op zekere hoogte zowel een object (lichaam) als een subject (eigen
wil, bewustzijn)
Illustratie: de vrouw moet afwassen
• Onze samenleving & onze cultuur bepalen wat mag, wat kan & wat moet in de praktijk
• Hoe beslist een bepaalde cultuur dat de vrouw moet afwassen? → sociale genderrollen (sociologie)
• Hoe zijn deze genderrollen ontstaan? → scheppingsverhaal waarbij Eva ontstaat uit Adam
(antropologie)
• Wie of wat is de reden achter het scheppingsverhaal & Bijbelverhalen in het algemeen? → God
(religie)
• Hoe heeft God deze rolverdeling bepaald? → geen dieperliggend argument (God =
grond/fundament)
1.2.2 Relationele grondwaarden
• Bij relationele gronden gaat men ervan uit dat de waarheid meerzinnig & genuanceerd is
• Er wordt gekeken naar de concrete context & de uniciteit vd situatie om te bepalen welke
antwoorden relevant zijn
o Gevolg: doordat deze grondwaarden niet totaal gelden, krijgen ze een andere betekenis
naargelang de situatie
o Bv. relationeel ethisch is kiezen voor abortus of euthanasie, soms kiezen voor (kwaliteitsvol)
leven
o Belang: hier ligt de meerwaarde van overleg, dialoog & verbinding met de cliënt (context) &
met collega’s
3
, 1.3 Het belang van een relationele ethiek voor een psychologische praktijk
De waarheid kent meerdere lagen: het bio-psycho-socio-relationeel mensbeeld
1. Microlaag
o Persoonlijke waarden & normen
o Meestal op intuïtief & onbewust niveau, die mogelijks in contrast staat met het
referentiekader van anderen
o Bv. psycholoog: kind uit vroegere VOS-situatie verenigen met gezin vanuit contextueel
denkkader ↔ verpleegkundige: hygiëne is onvoldoende om een gezond leven te leiden
▪ Gevolg: een hulpverlener kan niet niet-ethisch handelen, doordat zijn persoonlijk
referentiekader altijd invloed heeft
▪ Belang: zinvol handelen vraagt bij elke partij kwetsbaarheid om de eigen visie open
te houden & te verruimen
2. Mesolaag
o Visie van organisatie & de situering ervan in de samenleving
o Bv. een ziekenhuis stelt dat patiënten nooit mogen lijden, ook niet in complexe casussen –
elke medewerker moet deze visie volgen of anders volgt ontslag
▪ Kernvragen: wat is de ethiek of filosofie van deze zorgorganisatie? Hoe wordt deze
geoperationaliseerd?
3. Macrolaag
o Culturele & politiek-maatschappelijke visie op zorg
o Bv. focus op arbeid om in de toekomst in kwaliteitsvolle zorg te kunnen investeren, maar
ondertussen wordt informele zorg & psychosociaal welzijn verwaarloosd
4. Metalaag
o Algemene culturele filosofische (achter)grond met betrekking tot zorg: is deze totalitair of
relationeel?
Conclusie: de rol vd hulpverlener bestaat erin om een consensus te zoeken tussen (1) de beleving & de
waarden vd cliënt, (2) de grondwaarden vd organisatie & (3) de eigen waarden & ethische visie.
4
