Begrippenlijst taal Nick Slippens
Begrip Uitleg Voorbeeld
Ambiguïteit Als je (delen van) zinnen, woorden of woordgroepen op Mijn zoon is gelukkig getrouwd
verschillende manieren kunt uitleggen, terwijl de schrijver (Mijn zoon is getrouwd en daar ben
maar één betekenis bedoelt, spreken we van ambiguïteit. Dit ik blij om OF mijn zoon is getrouwd
is uiteraard onwenselijk. Ambiguïteit noemen we ook en het is een goed huwelijk).
wel dubbelzinnigheid. De foto van Floortje.
(De foto die Floortje gemaakt heef
OF de foto die van Floortje
gemaakt is.
Anneleen is die nacht goed
bevallen).
Aanwijzend Voornaamwoord met een aanwijzend karakter, dat Je kunt letterlijk wijzen op dát
voornaamwoord nadrukkelijker is dan de andere voornaamwoorden schrif.
Antecedent Naam voor het woord waarnaar een ander woord, meestal De leerkracht reed met grote
een betrekkelijk voornaamwoord, verwijst. Het snelheid naar zijn basisschool. Hij
verwijswoord komt meestal net na het antecedent. was te laat. De leerkracht is het
antecedent van hij
Antoniem Twee woorden worden antoniemen genoemd als ze een dood - levend
tegengestelde betekenis hebben. groot - klein
antoniem - synoniem
kaal - behaard
ijverig - lui
Asymmetrie Er is sprake van een inconsequentie. Dat kan een a. Een delegatie van de supporters
inconsequentie zijn: vertrokken naar de Arena.
a. in getal: onderwerp en persoonsvorm verschillen qua (VERTROK).
getal: ze zijn niet allebei enkelvoud of allebei meervoud, b. De studenten klagen erover te
b. in het gebruik van voornaamwoordelijke aanduidingen, veel kopieën te krijgen en dat het
c. in zinsopbouw, huiswerk veel te veel is. (te veel
d. in opsomming. kopieën en te veel huiswerk te
krijgen).
c/d. Hij had een wilskrachtige kin,
staalblauwe ogen en een druppel
aan zijn neus hangen. (en er hing
een druppel aan zijn neus)
In deze zin is 'had' in de eerste hoofdzin een
zelfstandig werkwoord en in de tweede hoofdzin
een hulpwerkwoord.
Beeldspraak Beeldspraak is een taalvorm waarin een gedachte of een Er zijn verschillende soorten
begrip in de vorm van een beeld tot uiting wordt gebracht. beeldspraak: metafoor, metonymia,
Het is figuurlijk taalgebruik, want de voorstelling die de personificatie, synesthesie,
schrijver bij de lezer oproept (het beeld), is niet het vergelijking.
letterlijke wat de schrijver bedoelt (het object). De betekenis
van 'ze is zo dom als een gans' is bijvoorbeeld 'ze is heel
dom'.
Beknopte bijzin Bijzin zonder onderwerp. Belangrijk is dat het impliciete Zonder over de prijs na te denken,
onderwerp van de bijzin hetzelfde is als dat van de hoofdzin huurde Theo een assistent in.
(Na flink gedronken te hebben, reed de taxi voor. Dit is een
foutieve beknopte zin).
Betrekkelijk Voornaamwoord dat een betrekkelijke bijzin inleidt. Zij is een directeur die punctualiteit
voornaamwoord ontzettend belangrijk vindt.
Bijstelling Een bijzonder soort bijvoeglijke bepaling. Zijn te herkennen Mad science, een commerciële
, Begrippenlijst taal Nick Slippens
aan het feit dat ze door een komma gescheiden worden van organisatie, biedt een naschoolse
het woord waar ze bij horen. Je kunt een bijstelling weglaten cursus aan voor kinderen.
en de zijn blijf nog intact.
Bijvoeglijke Zegt iets over een zelfstandig naamwoord.
bepaling
Bijvoeglijk Kan voor een zelfstandig naamwoord geplaats worden en Een hoge straf. Een instabiele trap
naamwoord geef daar informatie over
Bijwoord Een woord dat niet bij een zelfstandig naamwoord hoort, Een zeer grote auto. Hij had wel
maar iets zegt over een bijvoeglijk naamwoord, een duizen euro schuld. Zij incasseert
telwoord, een werkwoord of soms een hele zin veel. Helaas is zijn bureau failliet
Er zijn bijwoorden van tijd, plaats, richting, hoeveelheid, gegaan.
hoedanigheid, etc.
Bijzin Een bijzin is een afhankelijke zin; de bijzin heef een hoofdzin De jongen blijf thuis, omdat hij
nodig om betekenis te krijgen. ziek is.
De bijzin kan een onderdeel van een zin zijn. Stan weet niet dat zijn buurmeisje
De bijzin kan een zinsdeel zijn in een zin. jarig is.
De bijzin kan de functie als lijdend voorwerp vervullen. Ik denk dat hij het weet.
Citaat Letterlijke aanhaling van een eerder geschreven tekst.
Contaminatie Een onnauwkeurige formulering, die ontstaat wanneer twee Volgens mijn mening (volgens mij
zegswijzen door elkaar gebruikt worden. OF naar mijn mening).
Die printer kost duur (kost veel OF
is duur).
Cromaconstructie Als een zin begint met een voorwaardelijke bijzin met 'als', Hou je van vlees, (dan)braad je in
kan de hoofdzin met of zonder 'dan' geconstrueerd worden. Croma.
Als de persoonsvorm in de voorwaardelijke zin vooropstaat, Als je je ziek voelt, (dan)moet je
krijgen we inversie en is 'dan' aan het begin van de volgende thuis blijven.
hoofdzin normaal.
Cynisme Dit is wrede, krenkende spot; harde, verbitterde ironie, Wat is het leven toch mooi en fijn!
gebaseerd op wantrouwen en gerede twijfel aan het goede Mensen bij de EO die Jezus hebben
in de mens. Vaak wordt cynisme gebruikt als een vorm van gevonden, vertonen dat manische
zelfverdediging om teleurstelling of andere gevoelens te en kunstmatige blije. Ik ben zo blij
verbergen. dat ik zo blij ben, hiep hiep hoera.
Buikpijn krijg je ervan. En die
buikpijn komt van de leugens.
2. Denk je nou werkelijk dat er iets
goeds uit zijn handen komt?
Directe rede De directe rede is de letterlijke weergave van iemands Toen zei ze tegen me: “Ik wil je
woorden (citaat). nooit meer zien.”
Dysfemisme Een dysfemisme is een stijlfiguur waarbij iets platter en - Zo'n roddelverhaal kan heel de
grover wordt gezegd dan gebruikelijk is. Het is het familie in de stront doen belanden.
tegenovergestelde van een eufemisme. - De taboe op 'scheten laten' moet
doorbroken worden.
Ellips Een onvolledige zin (ellips) is een zin waarin onderwerp Oost, West, thuis best.
en/of persoonsvorm zijn weggelaten. Het is geen beknopte Dit moet zijn: Of je nu in oost of
bijzin, zin in de gebiedende wijs of een samengetrokken zin. west woont, thuis is het het best.
Een ellips kan functioneel zijn en wordt wel gebruikt als
stijlfiguur.
Eufemisme Een eufemisme is een verzachtende omschrijving van iets 1. 'krapte op de arbeidsmarkt' in
onaangenaams of aanstotelijks. Een term of uitdrukking die plaats van ‘werkloosheid’
in een bepaalde situatie kwetsend kan zijn of minder 2. 'beleidsombuigingen' in plaats
aangenaam om te horen, wordt vervangen door een term of van ‘bezuinigingen’
uitdrukking die minder hard aankomt doordat hij vager is. 3. 'de gevreesde ziekte' in plaats
Eufemismen worden vaak gebruikt voor 'dood', 'ziekten' en van ‘kanker’
'taboes'. 4. 'magere hein' in plaats van ‘de
dood’
Geslacht Zelfstandige naamwoorden hebben een woordgeslacht: Vaak zijn bedrijven en organisaties
Begrip Uitleg Voorbeeld
Ambiguïteit Als je (delen van) zinnen, woorden of woordgroepen op Mijn zoon is gelukkig getrouwd
verschillende manieren kunt uitleggen, terwijl de schrijver (Mijn zoon is getrouwd en daar ben
maar één betekenis bedoelt, spreken we van ambiguïteit. Dit ik blij om OF mijn zoon is getrouwd
is uiteraard onwenselijk. Ambiguïteit noemen we ook en het is een goed huwelijk).
wel dubbelzinnigheid. De foto van Floortje.
(De foto die Floortje gemaakt heef
OF de foto die van Floortje
gemaakt is.
Anneleen is die nacht goed
bevallen).
Aanwijzend Voornaamwoord met een aanwijzend karakter, dat Je kunt letterlijk wijzen op dát
voornaamwoord nadrukkelijker is dan de andere voornaamwoorden schrif.
Antecedent Naam voor het woord waarnaar een ander woord, meestal De leerkracht reed met grote
een betrekkelijk voornaamwoord, verwijst. Het snelheid naar zijn basisschool. Hij
verwijswoord komt meestal net na het antecedent. was te laat. De leerkracht is het
antecedent van hij
Antoniem Twee woorden worden antoniemen genoemd als ze een dood - levend
tegengestelde betekenis hebben. groot - klein
antoniem - synoniem
kaal - behaard
ijverig - lui
Asymmetrie Er is sprake van een inconsequentie. Dat kan een a. Een delegatie van de supporters
inconsequentie zijn: vertrokken naar de Arena.
a. in getal: onderwerp en persoonsvorm verschillen qua (VERTROK).
getal: ze zijn niet allebei enkelvoud of allebei meervoud, b. De studenten klagen erover te
b. in het gebruik van voornaamwoordelijke aanduidingen, veel kopieën te krijgen en dat het
c. in zinsopbouw, huiswerk veel te veel is. (te veel
d. in opsomming. kopieën en te veel huiswerk te
krijgen).
c/d. Hij had een wilskrachtige kin,
staalblauwe ogen en een druppel
aan zijn neus hangen. (en er hing
een druppel aan zijn neus)
In deze zin is 'had' in de eerste hoofdzin een
zelfstandig werkwoord en in de tweede hoofdzin
een hulpwerkwoord.
Beeldspraak Beeldspraak is een taalvorm waarin een gedachte of een Er zijn verschillende soorten
begrip in de vorm van een beeld tot uiting wordt gebracht. beeldspraak: metafoor, metonymia,
Het is figuurlijk taalgebruik, want de voorstelling die de personificatie, synesthesie,
schrijver bij de lezer oproept (het beeld), is niet het vergelijking.
letterlijke wat de schrijver bedoelt (het object). De betekenis
van 'ze is zo dom als een gans' is bijvoorbeeld 'ze is heel
dom'.
Beknopte bijzin Bijzin zonder onderwerp. Belangrijk is dat het impliciete Zonder over de prijs na te denken,
onderwerp van de bijzin hetzelfde is als dat van de hoofdzin huurde Theo een assistent in.
(Na flink gedronken te hebben, reed de taxi voor. Dit is een
foutieve beknopte zin).
Betrekkelijk Voornaamwoord dat een betrekkelijke bijzin inleidt. Zij is een directeur die punctualiteit
voornaamwoord ontzettend belangrijk vindt.
Bijstelling Een bijzonder soort bijvoeglijke bepaling. Zijn te herkennen Mad science, een commerciële
, Begrippenlijst taal Nick Slippens
aan het feit dat ze door een komma gescheiden worden van organisatie, biedt een naschoolse
het woord waar ze bij horen. Je kunt een bijstelling weglaten cursus aan voor kinderen.
en de zijn blijf nog intact.
Bijvoeglijke Zegt iets over een zelfstandig naamwoord.
bepaling
Bijvoeglijk Kan voor een zelfstandig naamwoord geplaats worden en Een hoge straf. Een instabiele trap
naamwoord geef daar informatie over
Bijwoord Een woord dat niet bij een zelfstandig naamwoord hoort, Een zeer grote auto. Hij had wel
maar iets zegt over een bijvoeglijk naamwoord, een duizen euro schuld. Zij incasseert
telwoord, een werkwoord of soms een hele zin veel. Helaas is zijn bureau failliet
Er zijn bijwoorden van tijd, plaats, richting, hoeveelheid, gegaan.
hoedanigheid, etc.
Bijzin Een bijzin is een afhankelijke zin; de bijzin heef een hoofdzin De jongen blijf thuis, omdat hij
nodig om betekenis te krijgen. ziek is.
De bijzin kan een onderdeel van een zin zijn. Stan weet niet dat zijn buurmeisje
De bijzin kan een zinsdeel zijn in een zin. jarig is.
De bijzin kan de functie als lijdend voorwerp vervullen. Ik denk dat hij het weet.
Citaat Letterlijke aanhaling van een eerder geschreven tekst.
Contaminatie Een onnauwkeurige formulering, die ontstaat wanneer twee Volgens mijn mening (volgens mij
zegswijzen door elkaar gebruikt worden. OF naar mijn mening).
Die printer kost duur (kost veel OF
is duur).
Cromaconstructie Als een zin begint met een voorwaardelijke bijzin met 'als', Hou je van vlees, (dan)braad je in
kan de hoofdzin met of zonder 'dan' geconstrueerd worden. Croma.
Als de persoonsvorm in de voorwaardelijke zin vooropstaat, Als je je ziek voelt, (dan)moet je
krijgen we inversie en is 'dan' aan het begin van de volgende thuis blijven.
hoofdzin normaal.
Cynisme Dit is wrede, krenkende spot; harde, verbitterde ironie, Wat is het leven toch mooi en fijn!
gebaseerd op wantrouwen en gerede twijfel aan het goede Mensen bij de EO die Jezus hebben
in de mens. Vaak wordt cynisme gebruikt als een vorm van gevonden, vertonen dat manische
zelfverdediging om teleurstelling of andere gevoelens te en kunstmatige blije. Ik ben zo blij
verbergen. dat ik zo blij ben, hiep hiep hoera.
Buikpijn krijg je ervan. En die
buikpijn komt van de leugens.
2. Denk je nou werkelijk dat er iets
goeds uit zijn handen komt?
Directe rede De directe rede is de letterlijke weergave van iemands Toen zei ze tegen me: “Ik wil je
woorden (citaat). nooit meer zien.”
Dysfemisme Een dysfemisme is een stijlfiguur waarbij iets platter en - Zo'n roddelverhaal kan heel de
grover wordt gezegd dan gebruikelijk is. Het is het familie in de stront doen belanden.
tegenovergestelde van een eufemisme. - De taboe op 'scheten laten' moet
doorbroken worden.
Ellips Een onvolledige zin (ellips) is een zin waarin onderwerp Oost, West, thuis best.
en/of persoonsvorm zijn weggelaten. Het is geen beknopte Dit moet zijn: Of je nu in oost of
bijzin, zin in de gebiedende wijs of een samengetrokken zin. west woont, thuis is het het best.
Een ellips kan functioneel zijn en wordt wel gebruikt als
stijlfiguur.
Eufemisme Een eufemisme is een verzachtende omschrijving van iets 1. 'krapte op de arbeidsmarkt' in
onaangenaams of aanstotelijks. Een term of uitdrukking die plaats van ‘werkloosheid’
in een bepaalde situatie kwetsend kan zijn of minder 2. 'beleidsombuigingen' in plaats
aangenaam om te horen, wordt vervangen door een term of van ‘bezuinigingen’
uitdrukking die minder hard aankomt doordat hij vager is. 3. 'de gevreesde ziekte' in plaats
Eufemismen worden vaak gebruikt voor 'dood', 'ziekten' en van ‘kanker’
'taboes'. 4. 'magere hein' in plaats van ‘de
dood’
Geslacht Zelfstandige naamwoorden hebben een woordgeslacht: Vaak zijn bedrijven en organisaties
