Charlotte Van Riet
Archeologie en materiële cultuur van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd:
Historical atlas of the medieval world; achtergrondkennis
LES 1: EUROPESE ARCHEOLOGIE VAN DE M.E. EN DE VROEGMODERNE PERIODE:
Inhoud en vorm van het vak:
• Tijd: 400 – 1800
• Lage Landen in Europees kader
1. Introductie:
Wat houdt de term ‘Middeleeuwen’ in?:
Het is een eerder artificiële naam die later op een periode is geplakt een zich eerder baseert
op een concept. Het beeld dat we hebben van ‘ridders, kastelen…’ moeten we teniet doen.
De Middeleeuwen zijn geen logische periode –> komt van een cultuurhistorische
appreciatie, constructie van een periode die tussen twee bloeiperioden ligt; echter gaat het om
culturen op zich en niet om een ‘mindere tussenperiode’; de beeldvorming van de 19de eeuw is een
zeer ‘duistere middeleeuwse periode’, wat
uiteraard een foute perceptie is
(De 16de eeuw was een zeer gruwelijke
eeuw)
De Middeleeuwen; constructie versus realiteit:
De Middeleeuwen passen niet binnen het vooruitgangsdenken.
Middeleeuwen als constructie vs. De Middeleeuwen als realiteit.
• Constructie:
o Het probleem van het vooruitdenken
o Term te danken aan Petrarca uit zijn Tenebrae-Media tempestas-Media aetas
o Eeuwen des onderscheids?; zijn ze echt een ‘gat’ in de evolutionaire tijdlijn?
• Realiteit:
o Klassieke wereld bestaat niet meer
o Regionalisering
o Monopolie van een nieuwe religie; misschien wel een theocratie; Christendom
overwint
o Antropologisch; pre-Modern en pre-Cartesiaans
o Doorlopende evolutie van staatsvorming, cultuur, economie…
o Eurocentrisme (pas op)
1
,Charlotte Van Riet
Periodisering; Middeleeuwen en de vroegmoderne periode:
➔In Nederland bestaan de Hoge Middeleeuwen vb. niet, in Engeland bestaat eerst de
Angelsaksische periode en pas dan The Middle Ages... (grens is hier de slag bij Hastigns, 1066) → Dat
toont aan dat niet overal vaste Middeleeuwen bestaan en dat het een vaag concept is!
Probleem met termini:
• Niet bepaald door archeologie of materiële cultuur, maar door literaire bronnen, maar de
archeologie wordt onderdrukt door literatuur → ‘The Tyrrany of the Written Sources’
o Vb. De Middle Anglo-Saxon period start in 660, omdat dat het jaar is dat Augustinus
aartsbisdom Canterbury sticht → de zogenaamde Christianisering van Engeland
o Vb. Paarden van Constantijn in Venetië; zijn helemaal uit hun periodisering gehaald
2
,Charlotte Van Riet
Periodisering:
• 450 – 700:
o Transformatie van Romeinse wereld op vlak van macht
o Opkomst Christendom versus pagani → Ritualiteit (pre-Romeins)
o Regionalisering
o Nauwelijks staatsvorming (governances)
• 700 – 900:
o Monopolie Christendom wordt opgelegd in Westen & Zuiden
o Christelijke cultuur
o Karolingische en Angelsaksische staatsvorming
o Toename handel
o ‘disobedience’
• 900 – 1500:
o Autocratische prinsen en feodale orde
o Nieuwe steden
o Demografische expansie en ontginningen
o Ketterijen en vervolgingen
• 1100 – 1500:
o Nationale Staten; grote economische ontwikkelingen in het Westen
o Stadstaten
o Economische en sociale vrijheid in Westen
o Diep, irrationeel Christendom
• 1500 – 1800:
o Absolutisme en centralisatie van macht; sterke autocratische elites
o Protestantisme
o Wereld verkennen
Middeleeuwse ruimte en Eurocentrisme:
Mappae mundi; de Middeleeuwse geschiedenis is groter dan we uit kaarten kunnen aflezen,
maar aan de andere kant weer klein omdat vele gebieden in kleine vorstendommen zijn opgedeeld +
andere gebieden hebben hun eigen kijk op de wereld en hun eigen -centrisme (vb. Arabieren,
Chinezen…) → Grote contacten met de wereld (zie handel; slaven, goederen, ontdekkingsreizen…)
(Eukumenen; je moet de opgelegde religie uitoefenen, mensen werden anders uitgemoord)
Vorstendommen (900 – 1800)
3
, Charlotte Van Riet
Rurale wereld en economie:
De Middeleeuwen worden getypeerd door een dominant ruraal landschap, waarvan wij in
deze tijd niet veel meer van begrijpen
Stedelijke wereld:
Vooral in Noord Italië en onze contreien is een stedelijk landschap aanwezig (vb. Gent; 1 van
de grootste Middeleeuwse steden)
2. De Ontwikkeling van de Middeleeuwse archeologie:
Middeleeuwse archeologie:
• 19de eeuw: de Romantiek & Neo-stijlen → nostalgisch idealiseren van Middeleeuwen via
architectuur en toegepaste kunsten
→ Groei van steden, arbeiders, de IR… de adel is zijn positie kwijt, de Kerk bijna; de
Neo-stijlen zijn een poging om de wereld te herstellen door terug te grijpen naar de
Middeleeuwen in kunst & architectuur door de machten die in het tijdperk van het
feodale systeem de grootsten waren
+ de vernieling van kerken, kastelen… (vb. Sint-Donaaskerk – Brugge, Gravensteen –
Gent)
o Maatschappelijk conservatisme om de wereld toch weer wat kracht te geven vanuit
de Romantiek en het nationalisme; de visie op de samenleving is anti-liberaal
o Dankzij de restauraties zijn de decorative arts/arts & crafts ontstaan (toegepaste
kunsten)
o Herconfigureren van 19de-eeuwse steden onder invloed van anti-modernisme
(industrie & revolutie); “Middeleeuwse genetica” (vb. Violet Le Duc – Carcasonne,
Pugin – Westminster)
o Bij ons vb. de Hallepoort in Brussel, het Broodhuis in Brussel – de inspiratie van de
restauratie is het stadhuis van Oudenaarde –
• 19de-eeuwse cultuurhistorie; de ‘pre-historische vroege middeleeuwen’
• Economische en sociale geschiedenis
• New Archaeology
• Post-processuele archeologie
• Malta archeologie
→ Een reactie op de neo-gotiek is de neo-renaissance. De neo-stijlen van de stedelijke bevolking is
iets minder liberaal als die van de Kerk
Cultuurhistorische archeologie:
• Jaren ’30; vooral in Nazi-Duitsland wilden ze aantonen hoe ver het Arische ras zich wel niet
uitstrekte; vooral Scandinavische sites waren heel interessant, want niemand
was groter dan ‘de Viking’, er ontstonden grote campagnes in Scandinavië door
SS-ers, onder leiding van Herbert Jankuhn (vb. Haithabu)
• Jaren ’30 in Groot-Brittannië ontstond het antiquarisme (vb. Sutton Hoo)
4
Archeologie en materiële cultuur van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd:
Historical atlas of the medieval world; achtergrondkennis
LES 1: EUROPESE ARCHEOLOGIE VAN DE M.E. EN DE VROEGMODERNE PERIODE:
Inhoud en vorm van het vak:
• Tijd: 400 – 1800
• Lage Landen in Europees kader
1. Introductie:
Wat houdt de term ‘Middeleeuwen’ in?:
Het is een eerder artificiële naam die later op een periode is geplakt een zich eerder baseert
op een concept. Het beeld dat we hebben van ‘ridders, kastelen…’ moeten we teniet doen.
De Middeleeuwen zijn geen logische periode –> komt van een cultuurhistorische
appreciatie, constructie van een periode die tussen twee bloeiperioden ligt; echter gaat het om
culturen op zich en niet om een ‘mindere tussenperiode’; de beeldvorming van de 19de eeuw is een
zeer ‘duistere middeleeuwse periode’, wat
uiteraard een foute perceptie is
(De 16de eeuw was een zeer gruwelijke
eeuw)
De Middeleeuwen; constructie versus realiteit:
De Middeleeuwen passen niet binnen het vooruitgangsdenken.
Middeleeuwen als constructie vs. De Middeleeuwen als realiteit.
• Constructie:
o Het probleem van het vooruitdenken
o Term te danken aan Petrarca uit zijn Tenebrae-Media tempestas-Media aetas
o Eeuwen des onderscheids?; zijn ze echt een ‘gat’ in de evolutionaire tijdlijn?
• Realiteit:
o Klassieke wereld bestaat niet meer
o Regionalisering
o Monopolie van een nieuwe religie; misschien wel een theocratie; Christendom
overwint
o Antropologisch; pre-Modern en pre-Cartesiaans
o Doorlopende evolutie van staatsvorming, cultuur, economie…
o Eurocentrisme (pas op)
1
,Charlotte Van Riet
Periodisering; Middeleeuwen en de vroegmoderne periode:
➔In Nederland bestaan de Hoge Middeleeuwen vb. niet, in Engeland bestaat eerst de
Angelsaksische periode en pas dan The Middle Ages... (grens is hier de slag bij Hastigns, 1066) → Dat
toont aan dat niet overal vaste Middeleeuwen bestaan en dat het een vaag concept is!
Probleem met termini:
• Niet bepaald door archeologie of materiële cultuur, maar door literaire bronnen, maar de
archeologie wordt onderdrukt door literatuur → ‘The Tyrrany of the Written Sources’
o Vb. De Middle Anglo-Saxon period start in 660, omdat dat het jaar is dat Augustinus
aartsbisdom Canterbury sticht → de zogenaamde Christianisering van Engeland
o Vb. Paarden van Constantijn in Venetië; zijn helemaal uit hun periodisering gehaald
2
,Charlotte Van Riet
Periodisering:
• 450 – 700:
o Transformatie van Romeinse wereld op vlak van macht
o Opkomst Christendom versus pagani → Ritualiteit (pre-Romeins)
o Regionalisering
o Nauwelijks staatsvorming (governances)
• 700 – 900:
o Monopolie Christendom wordt opgelegd in Westen & Zuiden
o Christelijke cultuur
o Karolingische en Angelsaksische staatsvorming
o Toename handel
o ‘disobedience’
• 900 – 1500:
o Autocratische prinsen en feodale orde
o Nieuwe steden
o Demografische expansie en ontginningen
o Ketterijen en vervolgingen
• 1100 – 1500:
o Nationale Staten; grote economische ontwikkelingen in het Westen
o Stadstaten
o Economische en sociale vrijheid in Westen
o Diep, irrationeel Christendom
• 1500 – 1800:
o Absolutisme en centralisatie van macht; sterke autocratische elites
o Protestantisme
o Wereld verkennen
Middeleeuwse ruimte en Eurocentrisme:
Mappae mundi; de Middeleeuwse geschiedenis is groter dan we uit kaarten kunnen aflezen,
maar aan de andere kant weer klein omdat vele gebieden in kleine vorstendommen zijn opgedeeld +
andere gebieden hebben hun eigen kijk op de wereld en hun eigen -centrisme (vb. Arabieren,
Chinezen…) → Grote contacten met de wereld (zie handel; slaven, goederen, ontdekkingsreizen…)
(Eukumenen; je moet de opgelegde religie uitoefenen, mensen werden anders uitgemoord)
Vorstendommen (900 – 1800)
3
, Charlotte Van Riet
Rurale wereld en economie:
De Middeleeuwen worden getypeerd door een dominant ruraal landschap, waarvan wij in
deze tijd niet veel meer van begrijpen
Stedelijke wereld:
Vooral in Noord Italië en onze contreien is een stedelijk landschap aanwezig (vb. Gent; 1 van
de grootste Middeleeuwse steden)
2. De Ontwikkeling van de Middeleeuwse archeologie:
Middeleeuwse archeologie:
• 19de eeuw: de Romantiek & Neo-stijlen → nostalgisch idealiseren van Middeleeuwen via
architectuur en toegepaste kunsten
→ Groei van steden, arbeiders, de IR… de adel is zijn positie kwijt, de Kerk bijna; de
Neo-stijlen zijn een poging om de wereld te herstellen door terug te grijpen naar de
Middeleeuwen in kunst & architectuur door de machten die in het tijdperk van het
feodale systeem de grootsten waren
+ de vernieling van kerken, kastelen… (vb. Sint-Donaaskerk – Brugge, Gravensteen –
Gent)
o Maatschappelijk conservatisme om de wereld toch weer wat kracht te geven vanuit
de Romantiek en het nationalisme; de visie op de samenleving is anti-liberaal
o Dankzij de restauraties zijn de decorative arts/arts & crafts ontstaan (toegepaste
kunsten)
o Herconfigureren van 19de-eeuwse steden onder invloed van anti-modernisme
(industrie & revolutie); “Middeleeuwse genetica” (vb. Violet Le Duc – Carcasonne,
Pugin – Westminster)
o Bij ons vb. de Hallepoort in Brussel, het Broodhuis in Brussel – de inspiratie van de
restauratie is het stadhuis van Oudenaarde –
• 19de-eeuwse cultuurhistorie; de ‘pre-historische vroege middeleeuwen’
• Economische en sociale geschiedenis
• New Archaeology
• Post-processuele archeologie
• Malta archeologie
→ Een reactie op de neo-gotiek is de neo-renaissance. De neo-stijlen van de stedelijke bevolking is
iets minder liberaal als die van de Kerk
Cultuurhistorische archeologie:
• Jaren ’30; vooral in Nazi-Duitsland wilden ze aantonen hoe ver het Arische ras zich wel niet
uitstrekte; vooral Scandinavische sites waren heel interessant, want niemand
was groter dan ‘de Viking’, er ontstonden grote campagnes in Scandinavië door
SS-ers, onder leiding van Herbert Jankuhn (vb. Haithabu)
• Jaren ’30 in Groot-Brittannië ontstond het antiquarisme (vb. Sutton Hoo)
4
