Periode 8 Centraal Neurologische
Aandoeningen
Alzheimer / dementie
Jolijn Brummelkamp
Periode 8, 2016
Fysiotherapie, Hogeschool Leiden
, 2
Centraal Neurologische Aandoeningen – Alzheimer / dementie Jolijn Brummelkamp
, 3
Inhoudsopgave
INHOUDSOPGAVE ........................................................................................................................... 3
ALZHEIMER / DEMENTIE .................................................................................................................. 5
Inleiding ....................................................................................................................................................................... 5
3.1. Diagnose dementie............................................................................................................................................... 5
3.2. Verschillende vormen van dementie.................................................................................................................... 5
3.2.1. Alzheimerdementie ...................................................................................................................................... 6
3.2.2 Vasculaire dementie...................................................................................................................................... 7
3.2.3 Lewy-body-dementie .................................................................................................................................... 8
3.2.4 Mengbeeld van dementiële beelden ............................................................................................................ 9
3.3 Herkenning van de diverse dementieën.............................................................................................................. 10
3.4 Inzicht in de verschillende fasen van de dementie.............................................................................................. 10
3.5 Benaderingsstrategieën bij dementie ................................................................................................................. 12
3.5.1 Stimuleren van een actieve leefstijl en trainen van spierkracht en UHV .................................................... 12
3.5.2 Realiteitsoriënterende benaderingswijze (ROB) ......................................................................................... 12
3.5.3 Validation .................................................................................................................................................... 13
3.5.4 Warme zorg ................................................................................................................................................. 16
3.5.5 Passiviteiten van het dagelijks leven (PDL) ................................................................................................. 17
3.5.6 Van de Rakt-methode ................................................................................................................................. 19
3.6 Paratonie ............................................................................................................................................................. 20
Samenvatting............................................................................................................................................................. 20
ALGEMENE INFORMATIE OVER ALZHEIMER / DEMENTIE, MIDDELS HC’S EN WC’S ......................... 21
HC6.5 – Dementie ......................................................................................................................... 21
WC8.6 – Paratonie en benaderingswijzen dementie .................................................................... 33
FYSIOTHERAPEUTISCH HANDELEN – VAARDIGHEIDSTRAININGEN .................................................. 39
VT6.3 – Dementie/Paratonie ........................................................................................................ 39
SPB-LESSEN ................................................................................................................................... 51
SPB8.4 – ONDERZOEK DEMENTIE ............................................................................................................ 51
KLINIMETRIE.................................................................................................................................. 53
MINI-MENTAL STATE EXAMINATION (MMSE) ........................................................................................... 53
Centraal Neurologische Aandoeningen – Alzheimer / dementie Jolijn Brummelkamp
, 4
Centraal Neurologische Aandoeningen – Alzheimer / dementie Jolijn Brummelkamp
, 5
Alzheimer / dementie
Inleiding
Dementie is een pathologie waar de fysiotherapeut in toenemende mate mee in aanraking zal
komen. De voorspellingen zijn dat er in het jaar 2010 circa 210.000 dementerende ouderen zullen
zijn. In datzelfde jaar zullen 28 patiënten per huisartsenpraktijk de diagnose dementie hebben.
Hiervan wonen 18 patiënten nog thuis. Het aantal dementerenden zal volgens de voorspellingen in
2050 bijna verdubbeld zijn. Voorheen werden dementerenden meestal opgenomen in een
verpleeghuis, maar de huidige generatie ouderen wil het liefst zo lang mogelijk in de eigen omgeving
blijven wonen.
Dit, in combinatie met de toename van het aantal dementerenden, heeft als gevolg dat in de
toekomst zowel fysiotherapeuten in de eerste lijn als in revalidatiecentra te maken krijgen met
dementerende ouderen. Inzicht in deze pathologie is enerzijds vereist om goede interventies te
kunnen verrichten en anderzijds om een signalerende functie te hebben bij het vermoeden van een
zich ontwikkelende dementie.
Dementie is een progressief verlopende pathologie waarbij met name de cognitieve functies
achteruitgaan. Om de dementerenden het contact met de omgeving zo veel mogelijk te laten
behouden, zijn voor de verschillende fasen in de progressie specifieke benaderingsstrategieën
ontwikkeld. Dit is de reden waarom dit hoofdstuk anders opgebouwd is dan de voorgaande twee.
Eerst wordt aangegeven wanneer men van de diagnose dementie mag spreken. Daarna volgt een
beschrijving van de verschillende dementiële beelden en het verloop daarvan. In paragraaf 3.3 is in
tabel 3.1 in een schematisch overzicht weergegeven hoe je de verschillende vormen van dementie
kunt herkennen. Tevens wordt het belang aangegeven van inzicht in deze verschillende vormen.
Ten slotte worden specifieke benaderingsstrategieën beschreven die men in de diverse fasen van de
dementie kan inzetten en wordt het begrip paratonie toegelicht.
3.1. Diagnose dementie
Dementie is een klinisch syndroom waarbij de diagnose gesteld wordt als een aantal symptomen
gelijktijdig voorkomen. Ze mogen niet een gevolg zijn van psychiatrische stoornissen, moeten
optreden bij helder bewustzijn en hebben een belemmerende invloed op de sociale participatie van
de patiënt (APA, 1994).
De symptomen die optreden zijn:
• geheugenproblemen;
• verstoorde oriëntatie;
• stoornissen in de hogere corticale functies, zoals spraak, waarnemen, handelen en problemen in
de executieve functies (bijvoorbeeld plannen en organiseren).
3.2. Verschillende vormen van dementie
Er zijn verschillende vormen van dementie:
1. alzheimerdementie (50 tot 60%);
2. vasculaire dementie (10 tot 20%);
3. Lewy-body-dementie (20%);
4. mengbeeld van dementiële beelden (10%).
Centraal Neurologische Aandoeningen – Alzheimer / dementie Jolijn Brummelkamp
, 6
3.2.1. Alzheimerdementie
Alzheimerdementie komt het meest voor. Kenmerkend voor deze aandoening is dat er een
opeenhoping plaatsvindt van amyloïde plaques tussen de zenuwcellen in de hersenen. Amyloïde is
een eiwitfragment dat door het lichaam zelf wordt aangemaakt en normaliter in de hersenen wordt
afgebroken. Bij alzheimerpatiënten is deze afbraak verstoord en vindt juist een cumulatie van deze
eiwitfragmenten plaats. Deze opeenhoping van eiwitfragmenten nestelt zich tussen de zenuwcellen.
Gevolg is dat er een verstoring in de informatieverwerking plaatsvindt tussen de zenuwcellen in de
hersenen.
De zenuwcellen in de hersenen bestaan onder andere uit neurofibrillaire tangles, een onoplosbaar
kluwen vezels gevormd door voornamelijk het tau-eiwit. Dit eiwit zorgt voor het transport van
voeding ten behoeve van de zenuwcellen. Bij alzheimerdementie zien we veranderingen met
betrekking tot dit eiwit. De structuur van de neurofibrillaire tangles is veranderd en hierdoor is de
transportfunctie van voeding verstoord. Ook dit heeft invloed op de informatieverwerking die plaats
moet vinden tussen de zenuwcellen in de hersenen.
In het begin van de ziekte van Alzheimer staan cognitieve problemen op de voorgrond, zoals
geheugen- en oriëntatieproblemen. Echter, problemen in de motoriek treden eerder op dan in het
algemeen wordt aangenomen. Deze motorische problemen uiten zich met name op
vaardigheidsniveau ten gevolge van problemen met het plannen van activiteiten of een lichte vorm
van apraxie. De paramedicus moet hiervan op de hoogte zijn, omdat een combinatie van motorische
stoornissen en geheugen- en oriëntatieproblemen een signaal kan zijn van een beginnende
alzheimerdementie. Dit is namelijk niet alleen toe te schrijven aan normale veroudering.
Intermezzo
Ik wil het haar nog vragen, maar ze is de kamer al uit. Tien minuten. De grote wijzer staat nu op de zeven. Als hij
op de negen staat zijn de tien minuten om. Maar wat dan? Wat moet er dan gebeuren? Ik sla het boek dicht en
schuif het van me af. Ik staar naar de zwarte wijzers van de goudkleurige wandklok. Er zit geen secondewijzer
op. Het lijkt alsof de klok stil staat. Het is een moderne, hij tikt niet.
Ik loop naar de keuken, ga aan de keukentafel zitten en kijk naar de felrode plastic keukenklok aan de muur, een
elektrische met een goudkleurige secondewijzer, die met lichte schokjes de wijzerplaat rondgaat. Ik laat mijn
ogen er geen moment van afdwalen. Ik ben altijd een man van de klok geweest. Punctueel. Dat kun je van
anderen niet zeggen.
Nu nog een keer en de grote wijzer zal op de negen staan. Dan zijn er tien minuten voorbij. Het is zover. Ik sta
op en loop de kamer binnen.
‘Vera’, roep ik, ‘het is zover.’ Ik loop door de kamers de gang in. ‘Vera, Vera, de tien minuten zijn om’, roep ik zo
rustig mogelijk. Dan hoor ik haar antwoord uit de slaapkamer komen. ‘Zet de oven dan even uit als je wilt.’
Ik weet niet hoe snel ik terug moet lopen en die opdracht uitvoeren. Als ik het suizende gasgeluid hoor
ophouden, ga ik zuchtend van opluchting aan de keukentafel zitten. Alleen dankzij haar heb ik deze opdracht
kunnen uitvoeren. Anders had ik niet geweten wat ik had moeten doen. Dat je plotseling zo los kan slaan van de
meest alledaagse handelingen verontrust me. Ik heb er geen verklaring voor.
Uit: Hersenschimmen © 1992 by Bernlef
Verloop
Voordat geheugenstoornissen bij de alzheimerdementie duidelijk worden, geven zowel de patiënt als
de directbetrokkenen aan dat er een afname in interesses is. Men vermoedt dat er sprake is van een
onderliggende depressie. De patiënt zelf kan eigenlijk niet goed aangeven wat er precies speelt.
Zolang de patiënt in het dagelijks leven normaal of hooguit wat dubieus blijft functioneren, kan de
diagnose dementie niet gesteld worden (APA, 1994).
Een vergeetachtigheid die afwijkt van de biologische veroudering en een licht euforisch gevoel
kunnen aanwijzingen zijn van een beginnende dementie. Normaliter kunnen we zo’n zeven dingen
opslaan in ons kortetermijngeheugen en vervolgens reproduceren. Bij dementerenden is dat beperkt
Centraal Neurologische Aandoeningen – Alzheimer / dementie Jolijn Brummelkamp
Aandoeningen
Alzheimer / dementie
Jolijn Brummelkamp
Periode 8, 2016
Fysiotherapie, Hogeschool Leiden
, 2
Centraal Neurologische Aandoeningen – Alzheimer / dementie Jolijn Brummelkamp
, 3
Inhoudsopgave
INHOUDSOPGAVE ........................................................................................................................... 3
ALZHEIMER / DEMENTIE .................................................................................................................. 5
Inleiding ....................................................................................................................................................................... 5
3.1. Diagnose dementie............................................................................................................................................... 5
3.2. Verschillende vormen van dementie.................................................................................................................... 5
3.2.1. Alzheimerdementie ...................................................................................................................................... 6
3.2.2 Vasculaire dementie...................................................................................................................................... 7
3.2.3 Lewy-body-dementie .................................................................................................................................... 8
3.2.4 Mengbeeld van dementiële beelden ............................................................................................................ 9
3.3 Herkenning van de diverse dementieën.............................................................................................................. 10
3.4 Inzicht in de verschillende fasen van de dementie.............................................................................................. 10
3.5 Benaderingsstrategieën bij dementie ................................................................................................................. 12
3.5.1 Stimuleren van een actieve leefstijl en trainen van spierkracht en UHV .................................................... 12
3.5.2 Realiteitsoriënterende benaderingswijze (ROB) ......................................................................................... 12
3.5.3 Validation .................................................................................................................................................... 13
3.5.4 Warme zorg ................................................................................................................................................. 16
3.5.5 Passiviteiten van het dagelijks leven (PDL) ................................................................................................. 17
3.5.6 Van de Rakt-methode ................................................................................................................................. 19
3.6 Paratonie ............................................................................................................................................................. 20
Samenvatting............................................................................................................................................................. 20
ALGEMENE INFORMATIE OVER ALZHEIMER / DEMENTIE, MIDDELS HC’S EN WC’S ......................... 21
HC6.5 – Dementie ......................................................................................................................... 21
WC8.6 – Paratonie en benaderingswijzen dementie .................................................................... 33
FYSIOTHERAPEUTISCH HANDELEN – VAARDIGHEIDSTRAININGEN .................................................. 39
VT6.3 – Dementie/Paratonie ........................................................................................................ 39
SPB-LESSEN ................................................................................................................................... 51
SPB8.4 – ONDERZOEK DEMENTIE ............................................................................................................ 51
KLINIMETRIE.................................................................................................................................. 53
MINI-MENTAL STATE EXAMINATION (MMSE) ........................................................................................... 53
Centraal Neurologische Aandoeningen – Alzheimer / dementie Jolijn Brummelkamp
, 4
Centraal Neurologische Aandoeningen – Alzheimer / dementie Jolijn Brummelkamp
, 5
Alzheimer / dementie
Inleiding
Dementie is een pathologie waar de fysiotherapeut in toenemende mate mee in aanraking zal
komen. De voorspellingen zijn dat er in het jaar 2010 circa 210.000 dementerende ouderen zullen
zijn. In datzelfde jaar zullen 28 patiënten per huisartsenpraktijk de diagnose dementie hebben.
Hiervan wonen 18 patiënten nog thuis. Het aantal dementerenden zal volgens de voorspellingen in
2050 bijna verdubbeld zijn. Voorheen werden dementerenden meestal opgenomen in een
verpleeghuis, maar de huidige generatie ouderen wil het liefst zo lang mogelijk in de eigen omgeving
blijven wonen.
Dit, in combinatie met de toename van het aantal dementerenden, heeft als gevolg dat in de
toekomst zowel fysiotherapeuten in de eerste lijn als in revalidatiecentra te maken krijgen met
dementerende ouderen. Inzicht in deze pathologie is enerzijds vereist om goede interventies te
kunnen verrichten en anderzijds om een signalerende functie te hebben bij het vermoeden van een
zich ontwikkelende dementie.
Dementie is een progressief verlopende pathologie waarbij met name de cognitieve functies
achteruitgaan. Om de dementerenden het contact met de omgeving zo veel mogelijk te laten
behouden, zijn voor de verschillende fasen in de progressie specifieke benaderingsstrategieën
ontwikkeld. Dit is de reden waarom dit hoofdstuk anders opgebouwd is dan de voorgaande twee.
Eerst wordt aangegeven wanneer men van de diagnose dementie mag spreken. Daarna volgt een
beschrijving van de verschillende dementiële beelden en het verloop daarvan. In paragraaf 3.3 is in
tabel 3.1 in een schematisch overzicht weergegeven hoe je de verschillende vormen van dementie
kunt herkennen. Tevens wordt het belang aangegeven van inzicht in deze verschillende vormen.
Ten slotte worden specifieke benaderingsstrategieën beschreven die men in de diverse fasen van de
dementie kan inzetten en wordt het begrip paratonie toegelicht.
3.1. Diagnose dementie
Dementie is een klinisch syndroom waarbij de diagnose gesteld wordt als een aantal symptomen
gelijktijdig voorkomen. Ze mogen niet een gevolg zijn van psychiatrische stoornissen, moeten
optreden bij helder bewustzijn en hebben een belemmerende invloed op de sociale participatie van
de patiënt (APA, 1994).
De symptomen die optreden zijn:
• geheugenproblemen;
• verstoorde oriëntatie;
• stoornissen in de hogere corticale functies, zoals spraak, waarnemen, handelen en problemen in
de executieve functies (bijvoorbeeld plannen en organiseren).
3.2. Verschillende vormen van dementie
Er zijn verschillende vormen van dementie:
1. alzheimerdementie (50 tot 60%);
2. vasculaire dementie (10 tot 20%);
3. Lewy-body-dementie (20%);
4. mengbeeld van dementiële beelden (10%).
Centraal Neurologische Aandoeningen – Alzheimer / dementie Jolijn Brummelkamp
, 6
3.2.1. Alzheimerdementie
Alzheimerdementie komt het meest voor. Kenmerkend voor deze aandoening is dat er een
opeenhoping plaatsvindt van amyloïde plaques tussen de zenuwcellen in de hersenen. Amyloïde is
een eiwitfragment dat door het lichaam zelf wordt aangemaakt en normaliter in de hersenen wordt
afgebroken. Bij alzheimerpatiënten is deze afbraak verstoord en vindt juist een cumulatie van deze
eiwitfragmenten plaats. Deze opeenhoping van eiwitfragmenten nestelt zich tussen de zenuwcellen.
Gevolg is dat er een verstoring in de informatieverwerking plaatsvindt tussen de zenuwcellen in de
hersenen.
De zenuwcellen in de hersenen bestaan onder andere uit neurofibrillaire tangles, een onoplosbaar
kluwen vezels gevormd door voornamelijk het tau-eiwit. Dit eiwit zorgt voor het transport van
voeding ten behoeve van de zenuwcellen. Bij alzheimerdementie zien we veranderingen met
betrekking tot dit eiwit. De structuur van de neurofibrillaire tangles is veranderd en hierdoor is de
transportfunctie van voeding verstoord. Ook dit heeft invloed op de informatieverwerking die plaats
moet vinden tussen de zenuwcellen in de hersenen.
In het begin van de ziekte van Alzheimer staan cognitieve problemen op de voorgrond, zoals
geheugen- en oriëntatieproblemen. Echter, problemen in de motoriek treden eerder op dan in het
algemeen wordt aangenomen. Deze motorische problemen uiten zich met name op
vaardigheidsniveau ten gevolge van problemen met het plannen van activiteiten of een lichte vorm
van apraxie. De paramedicus moet hiervan op de hoogte zijn, omdat een combinatie van motorische
stoornissen en geheugen- en oriëntatieproblemen een signaal kan zijn van een beginnende
alzheimerdementie. Dit is namelijk niet alleen toe te schrijven aan normale veroudering.
Intermezzo
Ik wil het haar nog vragen, maar ze is de kamer al uit. Tien minuten. De grote wijzer staat nu op de zeven. Als hij
op de negen staat zijn de tien minuten om. Maar wat dan? Wat moet er dan gebeuren? Ik sla het boek dicht en
schuif het van me af. Ik staar naar de zwarte wijzers van de goudkleurige wandklok. Er zit geen secondewijzer
op. Het lijkt alsof de klok stil staat. Het is een moderne, hij tikt niet.
Ik loop naar de keuken, ga aan de keukentafel zitten en kijk naar de felrode plastic keukenklok aan de muur, een
elektrische met een goudkleurige secondewijzer, die met lichte schokjes de wijzerplaat rondgaat. Ik laat mijn
ogen er geen moment van afdwalen. Ik ben altijd een man van de klok geweest. Punctueel. Dat kun je van
anderen niet zeggen.
Nu nog een keer en de grote wijzer zal op de negen staan. Dan zijn er tien minuten voorbij. Het is zover. Ik sta
op en loop de kamer binnen.
‘Vera’, roep ik, ‘het is zover.’ Ik loop door de kamers de gang in. ‘Vera, Vera, de tien minuten zijn om’, roep ik zo
rustig mogelijk. Dan hoor ik haar antwoord uit de slaapkamer komen. ‘Zet de oven dan even uit als je wilt.’
Ik weet niet hoe snel ik terug moet lopen en die opdracht uitvoeren. Als ik het suizende gasgeluid hoor
ophouden, ga ik zuchtend van opluchting aan de keukentafel zitten. Alleen dankzij haar heb ik deze opdracht
kunnen uitvoeren. Anders had ik niet geweten wat ik had moeten doen. Dat je plotseling zo los kan slaan van de
meest alledaagse handelingen verontrust me. Ik heb er geen verklaring voor.
Uit: Hersenschimmen © 1992 by Bernlef
Verloop
Voordat geheugenstoornissen bij de alzheimerdementie duidelijk worden, geven zowel de patiënt als
de directbetrokkenen aan dat er een afname in interesses is. Men vermoedt dat er sprake is van een
onderliggende depressie. De patiënt zelf kan eigenlijk niet goed aangeven wat er precies speelt.
Zolang de patiënt in het dagelijks leven normaal of hooguit wat dubieus blijft functioneren, kan de
diagnose dementie niet gesteld worden (APA, 1994).
Een vergeetachtigheid die afwijkt van de biologische veroudering en een licht euforisch gevoel
kunnen aanwijzingen zijn van een beginnende dementie. Normaliter kunnen we zo’n zeven dingen
opslaan in ons kortetermijngeheugen en vervolgens reproduceren. Bij dementerenden is dat beperkt
Centraal Neurologische Aandoeningen – Alzheimer / dementie Jolijn Brummelkamp
