Inhoud
Inleiding.................................................................................................................................................................2
1. De premoderne wereld......................................................................................................................................3
Methode: anders kijken door de confrontatie met andere culturen...................................................................3
Een subjectieve wetenschap..............................................................................................................................3
Een doelgerichte wereld....................................................................................................................................3
Menselijk handelen volgens de natuurwet........................................................................................................4
De prioriteit van de gemeenschap over het individu.........................................................................................4
2. De uitdagingen van de moderne tijd..................................................................................................................4
Een moderne wereld zonder zekerheid: relativisme..........................................................................................4
De politieke en juridische uitdagingen van de moderne tijd.............................................................................5
De onmacht van de wetenschap........................................................................................................................5
3. Hobbes en het ontstaan van de moderne staat...................................................................................................6
Hoe samenleven in verscheidenheid?................................................................................................................6
De natuurtoestand als methode (gedachte-experiment)....................................................................................6
Eerste les: een universeel recht op zelfbehoud..................................................................................................6
Tweede les: nood aan een sterke, besluitvaardige en neutrale staat..................................................................6
4. Antwoorden op Hobbes: Locke, Burke en Paine..............................................................................................7
Lockes amendering van Hobbes: nood aan een rechtsstaat..............................................................................7
Burke en het belang van waarden en normen....................................................................................................7
Paines optimisme voorbij de staat: samenleven dankzij eigenbelang...............................................................7
5. Negatieve en positieve vrijheid bij Berlin.........................................................................................................7
Methode: kijken naar het gebruik van woorden................................................................................................8
Negatieve vrijheid.............................................................................................................................................8
Positieve vrijheid...............................................................................................................................................8
De spanning tussen positieve en negatieve vrijheid voor het individu.............................................................8
De spanning tussen collectieve en individuele vrijheid....................................................................................8
6. De morele grenzen van vrijheid en wetten........................................................................................................8
Morele grenzen van vrijheid en wetten.............................................................................................................8
Vrijheid en verantwoordelijkheid......................................................................................................................9
7. Foucault: de samenleving als gevangenis?......................................................................................................10
Straffen in de premoderne wereld...................................................................................................................10
Een moderne manier van straffen....................................................................................................................10
De ‘normalisering’ van de samenleving..........................................................................................................10
Achteruitgang?................................................................................................................................................10
8. Marx en Foucault: het recht kritisch bekeken.................................................................................................11
De marxistische kritiek op het recht...............................................................................................................11
1
, Recht: noodzakelijk en vanzelfsprekend of toevallig ontstaan?.....................................................................11
De geschiedenis van het recht: vooruitgang of toeval?...................................................................................11
9. Mensenrechten kritisch bekeken.....................................................................................................................11
Twee benaderingen van het verleden..............................................................................................................12
De traditionele geschiedenis van de mensenrechten herschreven...................................................................12
Hetzelfde woord, maar anders gebruikt: mensenrechten tussen 1940 en 1970...............................................12
Het toevallige ontstaan van mensenrechten in de jaren 1970.........................................................................13
Van het verleden naar de toekomst van mensenrechten..................................................................................14
10. Tocquiville over gelijkheid...........................................................................................................................14
Het ontstaan van het moderne individu...........................................................................................................14
Het ontstaan van moderne gelijkheid..............................................................................................................14
Een historische evolutie…...............................................................................................................................15
… zonder einde...............................................................................................................................................15
Regulatieve ideeën..........................................................................................................................................15
11. Over politiek en de kloof met de burger........................................................................................................15
Veronderstellingen en methoden.....................................................................................................................15
De kloof tussen de burger en de politiek.........................................................................................................15
De populistische verleiding.............................................................................................................................15
Gedachte-experiment (1).................................................................................................................................15
Eerste les: de politicus moet afstand houden van de samenleving..................................................................16
Gedachte-experiment (2).................................................................................................................................16
Tweede les: de politicus mag het algemeen belang niet belichamen..............................................................16
Besluit: een heilzame kloof en een dubbelzinnige rol voor de politicus.........................................................16
12. Publieke instellingen en het rollenspel..........................................................................................................17
Wat zijn instellingen?......................................................................................................................................17
Het rollenspel: waarom instellingen geen klanten hebben..............................................................................17
De maatschappelijke verantwoordelijkheid van instellingen..........................................................................17
De verleiding om instellingen als bedrijven te zien........................................................................................17
Gedachte-experiment.......................................................................................................................................17
Waarom instellingen geen bedrijven zijn........................................................................................................17
De kracht van regulatieve ideeën....................................................................................................................18
13. Vluchtelingen als uitdaging voor mensenrechten en humanitair handelen...................................................18
Methode: tegenstellingen in vraag stellen (Derrida).......................................................................................18
De vluchteling als slachtoffer anders bekijken................................................................................................18
Politieke en economische vluchtelingen.........................................................................................................18
Arendt over ‘illegalen’ en het failliet van mensenrechten..............................................................................18
Politieke mensenrechten als tegengif?............................................................................................................19
INLEIDING
2
, We hanteren de brede definitie waarin filosoferen eenvoudigweg betekent dat we dingen in vraag stellen en
daardoor een nieuw perspectief ontwikkelen op datgene waarmee we reeds vertrouwd zijn. Het betekent afstand
nemen van onze vertrouwde werkelijkheid om die op een andere manier te bekijken. Er is niet één juiste manier
van kijken.
Dingen in vraag stellen en afstand nemen kan op verschillende manieren gebeuren. Door de ideëen van grote
auteurs te onderzoeken kunnen we anders naar de werkelijkheid leren kijken. De filosofie heeft verschillende
methodes en technieken om dingen in vraag te stellen en een verschillend perspectief te ontwikkelen en anders te
kijken.
o Gedachte-experiment.
o Confrontatie met samenlevingen die verschillen van die van ons.
We zullen in de komende hoofdstukken zien hoe filosofen concreet dergelijke opvattingen in vraag stellen en
hoe we ook zelf een ander perspectief kunnen ontwikkelen. De filosofie heeft niet één eigen methode of traditie
om de maatschappelijke werkelijkheid op één specifieke manier te benaderen of te interpreteren. Er zijn andere
manieren mogelijk. De rechtsfilosofie kan ethische vragen stellen bij juridische benaderingen.
Filosofie wordt in het Nederlands vertaald als wijsbegeerte. Dit drukt mooi uit wat het einddoel is van de
filosofie: de wijsgeer begeert inzicht of wijsheid zonder die ooit te bezitten, we begeren of verlangen vooral
datgene wat we nog niet bezitten, en daarom gaat het om wijsbegeerte, niet om ‘wijsbezit’. Er is geen ultieme
zekerheid, slechts een veelheid aan perspectieven.
De dingen vanuit een ander perspectief bekijken kan verrijkend zijn, maar aangezien het bestaande zekerheden
ondermijnt of in vraag stelt, kan het ook als bedreigend worden ervaren. Dit kan echter ook als een voordeel
worden gezien. Door het recht anders te bekijken laat de rechtsfilosofie ons toe om ons beter bewust te worden
van onze overtuigingen of ideeën en helpt ze ons te kijken waar ze vandaan komen.
1. DE PREMODERNE WERELD
De ideeën over de samenleving werden vroeger gekenmerkt door een grote vanzelfsprekendheid: onze
voorouders gingen ervan uit dat ze het bij het rechte eind hadden, dat er één vanzelfsprekende manier van leven
bestond doe voortkomt uit een goddelijk plan.
Methode: anders kijken door de confrontatie met andere culturen
Eerder definieerde we filosofie als anders leren kijken naar de werkelijkheid. Je kan het ook doen door te reizen
doorheen de tijd of doorheen de ruimte. Hierdoor wordt je geconfronteerd met andere gewoonten.
Een subjectieve wetenschap
Een subjectieve ervaring is bijvoorbeeld dat de zon opkomt en ondergaat en ons dat kan ontroeren. Vroeger was
men er zeer zeker van overtuigd dat deze subjectieve ervaringen de objectieve werkelijkheid vormden en dat de
wereld was zoals wij ze ervaarden. De wereld werd beschreven vanuit menselijke categorieën. Ook de
beschrijving is alledaags: alles wordt beschreven in woorden en niet in wiskundige formules. De hele fysische
wereld wordt gezien als een organisme en niet zoals nu als een machine. Dat geheel werd vanuit een christelijk
perspectief gezien als geschapen en gewild door God en de mens moet dan ook respect hebben voor de
schepping.
Een doelgerichte wereld
De centrale vraag is dan ook een menselijke vraag: Waarom? Wat is de zin en de betekenis van het grotere
geheel? De Griekse en middeleeuwse mens ging er vanuit dat elk object in de wereld een vooraf bepaald doel
had. Dingen in de natuur hebben zoals wij intenties en doelstellingen. Volgens Aristoteles ‘willen’ alle zware
objecten vallen en alle lichte objecten stijgen. De hele wereld is doelgericht.
3
Inleiding.................................................................................................................................................................2
1. De premoderne wereld......................................................................................................................................3
Methode: anders kijken door de confrontatie met andere culturen...................................................................3
Een subjectieve wetenschap..............................................................................................................................3
Een doelgerichte wereld....................................................................................................................................3
Menselijk handelen volgens de natuurwet........................................................................................................4
De prioriteit van de gemeenschap over het individu.........................................................................................4
2. De uitdagingen van de moderne tijd..................................................................................................................4
Een moderne wereld zonder zekerheid: relativisme..........................................................................................4
De politieke en juridische uitdagingen van de moderne tijd.............................................................................5
De onmacht van de wetenschap........................................................................................................................5
3. Hobbes en het ontstaan van de moderne staat...................................................................................................6
Hoe samenleven in verscheidenheid?................................................................................................................6
De natuurtoestand als methode (gedachte-experiment)....................................................................................6
Eerste les: een universeel recht op zelfbehoud..................................................................................................6
Tweede les: nood aan een sterke, besluitvaardige en neutrale staat..................................................................6
4. Antwoorden op Hobbes: Locke, Burke en Paine..............................................................................................7
Lockes amendering van Hobbes: nood aan een rechtsstaat..............................................................................7
Burke en het belang van waarden en normen....................................................................................................7
Paines optimisme voorbij de staat: samenleven dankzij eigenbelang...............................................................7
5. Negatieve en positieve vrijheid bij Berlin.........................................................................................................7
Methode: kijken naar het gebruik van woorden................................................................................................8
Negatieve vrijheid.............................................................................................................................................8
Positieve vrijheid...............................................................................................................................................8
De spanning tussen positieve en negatieve vrijheid voor het individu.............................................................8
De spanning tussen collectieve en individuele vrijheid....................................................................................8
6. De morele grenzen van vrijheid en wetten........................................................................................................8
Morele grenzen van vrijheid en wetten.............................................................................................................8
Vrijheid en verantwoordelijkheid......................................................................................................................9
7. Foucault: de samenleving als gevangenis?......................................................................................................10
Straffen in de premoderne wereld...................................................................................................................10
Een moderne manier van straffen....................................................................................................................10
De ‘normalisering’ van de samenleving..........................................................................................................10
Achteruitgang?................................................................................................................................................10
8. Marx en Foucault: het recht kritisch bekeken.................................................................................................11
De marxistische kritiek op het recht...............................................................................................................11
1
, Recht: noodzakelijk en vanzelfsprekend of toevallig ontstaan?.....................................................................11
De geschiedenis van het recht: vooruitgang of toeval?...................................................................................11
9. Mensenrechten kritisch bekeken.....................................................................................................................11
Twee benaderingen van het verleden..............................................................................................................12
De traditionele geschiedenis van de mensenrechten herschreven...................................................................12
Hetzelfde woord, maar anders gebruikt: mensenrechten tussen 1940 en 1970...............................................12
Het toevallige ontstaan van mensenrechten in de jaren 1970.........................................................................13
Van het verleden naar de toekomst van mensenrechten..................................................................................14
10. Tocquiville over gelijkheid...........................................................................................................................14
Het ontstaan van het moderne individu...........................................................................................................14
Het ontstaan van moderne gelijkheid..............................................................................................................14
Een historische evolutie…...............................................................................................................................15
… zonder einde...............................................................................................................................................15
Regulatieve ideeën..........................................................................................................................................15
11. Over politiek en de kloof met de burger........................................................................................................15
Veronderstellingen en methoden.....................................................................................................................15
De kloof tussen de burger en de politiek.........................................................................................................15
De populistische verleiding.............................................................................................................................15
Gedachte-experiment (1).................................................................................................................................15
Eerste les: de politicus moet afstand houden van de samenleving..................................................................16
Gedachte-experiment (2).................................................................................................................................16
Tweede les: de politicus mag het algemeen belang niet belichamen..............................................................16
Besluit: een heilzame kloof en een dubbelzinnige rol voor de politicus.........................................................16
12. Publieke instellingen en het rollenspel..........................................................................................................17
Wat zijn instellingen?......................................................................................................................................17
Het rollenspel: waarom instellingen geen klanten hebben..............................................................................17
De maatschappelijke verantwoordelijkheid van instellingen..........................................................................17
De verleiding om instellingen als bedrijven te zien........................................................................................17
Gedachte-experiment.......................................................................................................................................17
Waarom instellingen geen bedrijven zijn........................................................................................................17
De kracht van regulatieve ideeën....................................................................................................................18
13. Vluchtelingen als uitdaging voor mensenrechten en humanitair handelen...................................................18
Methode: tegenstellingen in vraag stellen (Derrida).......................................................................................18
De vluchteling als slachtoffer anders bekijken................................................................................................18
Politieke en economische vluchtelingen.........................................................................................................18
Arendt over ‘illegalen’ en het failliet van mensenrechten..............................................................................18
Politieke mensenrechten als tegengif?............................................................................................................19
INLEIDING
2
, We hanteren de brede definitie waarin filosoferen eenvoudigweg betekent dat we dingen in vraag stellen en
daardoor een nieuw perspectief ontwikkelen op datgene waarmee we reeds vertrouwd zijn. Het betekent afstand
nemen van onze vertrouwde werkelijkheid om die op een andere manier te bekijken. Er is niet één juiste manier
van kijken.
Dingen in vraag stellen en afstand nemen kan op verschillende manieren gebeuren. Door de ideëen van grote
auteurs te onderzoeken kunnen we anders naar de werkelijkheid leren kijken. De filosofie heeft verschillende
methodes en technieken om dingen in vraag te stellen en een verschillend perspectief te ontwikkelen en anders te
kijken.
o Gedachte-experiment.
o Confrontatie met samenlevingen die verschillen van die van ons.
We zullen in de komende hoofdstukken zien hoe filosofen concreet dergelijke opvattingen in vraag stellen en
hoe we ook zelf een ander perspectief kunnen ontwikkelen. De filosofie heeft niet één eigen methode of traditie
om de maatschappelijke werkelijkheid op één specifieke manier te benaderen of te interpreteren. Er zijn andere
manieren mogelijk. De rechtsfilosofie kan ethische vragen stellen bij juridische benaderingen.
Filosofie wordt in het Nederlands vertaald als wijsbegeerte. Dit drukt mooi uit wat het einddoel is van de
filosofie: de wijsgeer begeert inzicht of wijsheid zonder die ooit te bezitten, we begeren of verlangen vooral
datgene wat we nog niet bezitten, en daarom gaat het om wijsbegeerte, niet om ‘wijsbezit’. Er is geen ultieme
zekerheid, slechts een veelheid aan perspectieven.
De dingen vanuit een ander perspectief bekijken kan verrijkend zijn, maar aangezien het bestaande zekerheden
ondermijnt of in vraag stelt, kan het ook als bedreigend worden ervaren. Dit kan echter ook als een voordeel
worden gezien. Door het recht anders te bekijken laat de rechtsfilosofie ons toe om ons beter bewust te worden
van onze overtuigingen of ideeën en helpt ze ons te kijken waar ze vandaan komen.
1. DE PREMODERNE WERELD
De ideeën over de samenleving werden vroeger gekenmerkt door een grote vanzelfsprekendheid: onze
voorouders gingen ervan uit dat ze het bij het rechte eind hadden, dat er één vanzelfsprekende manier van leven
bestond doe voortkomt uit een goddelijk plan.
Methode: anders kijken door de confrontatie met andere culturen
Eerder definieerde we filosofie als anders leren kijken naar de werkelijkheid. Je kan het ook doen door te reizen
doorheen de tijd of doorheen de ruimte. Hierdoor wordt je geconfronteerd met andere gewoonten.
Een subjectieve wetenschap
Een subjectieve ervaring is bijvoorbeeld dat de zon opkomt en ondergaat en ons dat kan ontroeren. Vroeger was
men er zeer zeker van overtuigd dat deze subjectieve ervaringen de objectieve werkelijkheid vormden en dat de
wereld was zoals wij ze ervaarden. De wereld werd beschreven vanuit menselijke categorieën. Ook de
beschrijving is alledaags: alles wordt beschreven in woorden en niet in wiskundige formules. De hele fysische
wereld wordt gezien als een organisme en niet zoals nu als een machine. Dat geheel werd vanuit een christelijk
perspectief gezien als geschapen en gewild door God en de mens moet dan ook respect hebben voor de
schepping.
Een doelgerichte wereld
De centrale vraag is dan ook een menselijke vraag: Waarom? Wat is de zin en de betekenis van het grotere
geheel? De Griekse en middeleeuwse mens ging er vanuit dat elk object in de wereld een vooraf bepaald doel
had. Dingen in de natuur hebben zoals wij intenties en doelstellingen. Volgens Aristoteles ‘willen’ alle zware
objecten vallen en alle lichte objecten stijgen. De hele wereld is doelgericht.
3
