1
,VOORWOORD
Dit is een samenvatting voor de examencommissie voor het vak natuurwetenschappen in de 3 e graad TSO
(Sociale en technische wetenschappen en LO en sport (stopt in 2025)). Het is opgesteld met behulp van de
vakfiche van de examencommissie voor 2025 (tot september): (https://app.akov.be/pls/pakov/f?
p=EXCO_PUBLIC:1000::::1000:P1000_VAKFICHE_ID,P1000_VAK_ID,P1000_VAKFICHE_VERSIE_NOI_ID,P1000_G
ELDIGHEID_ID:1902,1443,1704,2786 )
Aangezien er een nieuw leerstofoverzicht komt, is deze samenvatting dus nog geldig tot september 2025. Zodra
de examencommissie een leerstofoverzicht publiceert, werk ik aan een nieuwe samenvatting. Dit zal ik
proberen in hetzelfde document te doen, zodat er geen extra kosten in rekening moeten worden gebracht voor
de mensen die hun examen na september 2025 willen doen. Echter weet ik niet hoe veel werk dit zal kosten,
dus kan ik niet met zekerheid zeggen dat ik een samenvatting klaar heb in september 2025.
Ik zal in de samenvatting verwijzen naar de vakfiche zodat je duidelijk weet wat je moet kennen volgens hun
richtlijnen. Dit zal telkens in de lichtgroene kaders onder de titel staan.
Je zal zien dat deze samenvatting soms wat meer op een cursus lijkt aangezien ik het nodig vond oom bij
bepaalde onderwerpen wat meer informatie te geven aangezien het moeilijk te begrijpen is alleen van een
samenvatting.
STUDIERICHTINGEN
Voor de 3e graad sociale en technische wetenschappen (TSO) en lichamelijke opvoeding en sport
Deze samenvatting kan ook gebruikt worden voor andere schoolinstituten dan de examencommissie aangezien
de vakfiches van de examencommissie opgesteld zijn aan de hand van de eindtermen van het secundair
onderwijs in Vlaanderen voor natuurwetenschappen
(http://eindtermen.vlaanderen.be/secundair-onderwijs/derde-graad/). Indien je dit daarvoor zou willen
gebruiken, raad ik je aan om wel even te kijken naar de inhoudstafel om zeker te zijn dat je alle informatie
hebt.
ALGEMENE VOORWAARDEN
Deze samenvatting mag niet verspreid worden aan mensen die niet tot het gezin behoren. Dit is
auteursrechtelijk beschermd en als dit verspreid wordt, ben ik genoodzaakt om acties te ondernemen.
DIGITALISERING
Ik probeer mijn samenvattingen zo makkelijk mogelijk te maken om te gebruiken. Sommige mensen drukken ze
af om zo bepaalde zaken te kunnen markeren of andere bedoelingen wat ik totaal begrijp. Toch snap ik ook dat
er steeds meer nood is aan digitalisering en om die reden heb ik een inhoudstafel waarop je kan klikken om
naar een bepaald onderdeel te gaan. Sommigen waren zich daar niet van bewust dus daarom dat ik het even
zeg zodat je dit kan gebruiken als je daar de behoefte voor hebt. Het kan soms zijn dat de lay-out wat varieert
doordat het in pdf-vorm wordt gezet waardoor je soms bepaalde afbeeldingen/teksten niet kunt lezen. Moest
dit het geval zijn bij jou, stuur me dan een berichtje en dan kan ik je helpen met het juiste te kunnen lezen
zodat je je toch nog optimaal kan voorbereiden 😊
FORMULARIUM
Bij dit vak zit een formularium. Bekijk dit dus zeker zodat je weet waar je alles kan terugvinden.
2
,TERMEN EXAMEN
Bepaalde termen worden nog uitgelegd in de inleiding van de vakfiche. Hiervan zullen er zeker een aantal
basiskennis zijn, echter is het belangrijk om deze hier nog in over te nemen zodat er geen verwarringen kunnen
voorkomen op het examen zelf. Er wordt ook van je verwacht dat je al deze termen kunt gebruiken en
toepassen op verschillende onderdelen van de leerstof. Deze termen en definities zijn letterlijk overgenomen
uit de vakfiche: https://app.akov.be/pls/pakov/f?
p=EXCO_PUBLIC:1000::::1000:P1000_VAKFICHE_ID,P1000_VAK_ID,P1000_VAKFICHE_VERSIE_NOI_ID,P1000_G
ELDIGHEID_ID:1902,1443,1704,2786 .
Werkwoord Betekenis
Beschrijven/ definiëren Kennis in eigen woorden weergeven (waarbij
wetenschappelijke terminologie en notatie correct
worden toegepast).
Benoemen Een juiste wetenschappelijke benaming geven voor
een begrip, voorwerp, structuur.
Herkennen/ situeren Kennis verbinden aan gegeven bronmateriaal.
Toelichten/ interpreteren Gegeven informatie (eigen antwoord, afbeelding,
tekst) verduidelijken en uitleggen.
Afleiden Uit bronmateriaal relaties en waarden afleiden om
een besluit te formuleren.
Illustreren Een specifiek voorbeeld van een algemeen concept
of principe geven.
Verklaren Een verklaring geven (oorzaak en gevolg).
Onderscheiden Gelijkenissen en verschillen beschrijven tussen twee
of meer objecten, structuren, ideeën, problemen,
situaties.
Berekenen (omrekenen) Een berekening maken en hierbij correct gebruik
maken van wetenschappelijke terminologie,
symbolen, SI-eenheden en wetenschappelijke
notatie.
Toepassen Een bepaald begrip gebruiken om een vraag te
beantwoorden of een vraagstuk op te lossen.
Verband(en) leggen Verbanden leggen tussen verschillende
leerstofonderdelen, ideeën, problemen of situaties.
Beargumenteren Een standpunt formuleren en met
wetenschappelijke argumenten onderbouwen.
ACTUALITEIT
Deze samenvatting is opgesteld op basis van de vakfiche van het vak en is gecontroleerd op de meest recente
versie-update op 2 januari 2025 (de vakfiche verandert niet meer gedurende het jaar). Indien je merkt dat er
bepaalde informatie verandert is na deze datum die cruciaal is, laat het me maar weten en ik pas het aan.
EXTRA HULP NODIG?
Heb je extra hulp nodig bij deze samenvatting, bijvoorbeeld over de inhoud of structuur? Stuur me gerust een
berichtje! Ik kan eventueel bijles geven tegen een afgesproken prijs, afhankelijk van de beschikbaarheid😊.
3
,WAT VIND JE VAN DE SAMENVATTING?
Ik vind het altijd leuk om feedback te krijgen. Ik steek hier veel moeite in en ik hoop dat ik op deze manier zo
veel mogelijk mensen kan laten slagen voor hun examen. Om die reden zou ik je willen vragen om een
beoordeling achter te laten. Dat zou echt veel voor mij betekenen 😊. Moest je toch nog opmerkingen hebben
over hoe het beter kan, mag je altijd iets laten weten in een berichtje.
Verder wens ik je nog veel succes met je examen en moesten er vragen zijn, aarzel dan niet om contact op te
nemen!
4
,Inhoud
Voorwoord................................................................................................................................................................2
Studierichtingen....................................................................................................................................................2
Algemene voorwaarden........................................................................................................................................2
Digitalisering.........................................................................................................................................................2
Formularium.........................................................................................................................................................2
Termen examen....................................................................................................................................................3
Actualiteit..............................................................................................................................................................3
Extra hulp nodig?..................................................................................................................................................3
Wat vind je van de samenvatting?........................................................................................................................4
De cel als biologische basiseenheid van de levende materie...............................................................................7
Functionele bouw..............................................................................................................................................7
Celmembraan....................................................................................................................................................8
Cel binnen een organisme...............................................................................................................................15
Voortplanting......................................................................................................................................................15
Genetisch materiaal........................................................................................................................................15
Celcyclus..........................................................................................................................................................18
Hormonale regeling.........................................................................................................................................22
Wisselwerking met maatschappij en duurzaamheid......................................................................................33
Erfelijkheid en variatie........................................................................................................................................35
Chromosomale erfelijkheid.............................................................................................................................35
Genexpressie...................................................................................................................................................42
Wisselwerking met maatschappij en duurzaamheid......................................................................................44
Biologische evolutie............................................................................................................................................45
Biologische evolutie........................................................................................................................................45
Wisselwerking met maatschappij en duurzaamheid......................................................................................52
Elektrodynamica.................................................................................................................................................53
Elektrische stroomkring..................................................................................................................................53
Elektrisch vermogen........................................................................................................................................59
Veilig gebruik van elektrische stroom.............................................................................................................61
Elektrodynamica, maatschappij en duurzaamheid.........................................................................................63
Kernfysica............................................................................................................................................................64
Begrippen........................................................................................................................................................64
Alfa, bèta, gamma-straling..............................................................................................................................65
Halveringstijd en activiteit...............................................................................................................................67
Kernfusie- en splijting......................................................................................................................................68
5
, Besmetting en bestraling.................................................................................................................................69
Kernfysica, maatschappij en duurzaamheid...................................................................................................70
Geluid en straling................................................................................................................................................71
Basisbegrippen................................................................................................................................................71
Geluid..............................................................................................................................................................73
Straling.............................................................................................................................................................76
Organische stoffen..............................................................................................................................................79
Koolstofverbindingen......................................................................................................................................79
Aardolieproducten (alkanen, alkenen, alkynen).............................................................................................81
Mono- en polyfunctionele koolstofverbindingen...........................................................................................87
Vluchtige Organische Stoffen (VOS)................................................................................................................88
Chloor fluor koolwaterstoffen (CFK)...............................................................................................................89
Biomoleculen...................................................................................................................................................90
Polymeren: kunststoffen.................................................................................................................................95
Organische stoffen, maatschappij en duurzaamheid...................................................................................100
Chemische reacties...........................................................................................................................................101
Reacties in de koolstofchemie......................................................................................................................101
Energetische aspecten van een chemische reactie......................................................................................103
Chemische reacties, maatschappij en duurzaamheid...................................................................................105
Leerstof adhv filmpjes...........................................................................................................................................106
Examenvragen + antwoorden...............................................................................................................................106
10 juni 2020...................................................................................................................................................106
2 april 2021....................................................................................................................................................110
19 juni 2024...................................................................................................................................................112
Bibliografie............................................................................................................................................................115
Algemene tips........................................................................................................................................................115
Verloop examen....................................................................................................................................................115
Eindwoord.............................................................................................................................................................115
6
,VOORWOORD
Dit is een samenvatting voor de examencommissie voor het vak natuurwetenschappen in de 3 e graad TSO
(Sociale en technische wetenschappen en LO en sport (stopt in 2025)). Het is opgesteld met behulp van de
vakfiche van de examencommissie voor 2025 (tot september): (https://app.akov.be/pls/pakov/f?
p=EXCO_PUBLIC:1000::::1000:P1000_VAKFICHE_ID,P1000_VAK_ID,P1000_VAKFICHE_VERSIE_NOI_ID,P1000_G
ELDIGHEID_ID:1902,1443,1704,2786 )
Aangezien er een nieuw leerstofoverzicht komt, is deze samenvatting dus nog geldig tot september 2025. Zodra
de examencommissie een leerstofoverzicht publiceert, werk ik aan een nieuwe samenvatting. Dit zal ik
proberen in hetzelfde document te doen, zodat er geen extra kosten in rekening moeten worden gebracht voor
de mensen die hun examen na september 2025 willen doen. Echter weet ik niet hoe veel werk dit zal kosten,
dus kan ik niet met zekerheid zeggen dat ik een samenvatting klaar heb in september 2025.
Ik zal in de samenvatting verwijzen naar de vakfiche zodat je duidelijk weet wat je moet kennen volgens hun
richtlijnen. Dit zal telkens in de lichtgroene kaders onder de titel staan.
Je zal zien dat deze samenvatting soms wat meer op een cursus lijkt aangezien ik het nodig vond oom bij
bepaalde onderwerpen wat meer informatie te geven aangezien het moeilijk te begrijpen is alleen van een
samenvatting.
STUDIERICHTINGEN
Voor de 3e graad sociale en technische wetenschappen (TSO) en lichamelijke opvoeding en sport
Deze samenvatting kan ook gebruikt worden voor andere schoolinstituten dan de examencommissie aangezien
de vakfiches van de examencommissie opgesteld zijn aan de hand van de eindtermen van het secundair
onderwijs in Vlaanderen voor natuurwetenschappen
(http://eindtermen.vlaanderen.be/secundair-onderwijs/derde-graad/). Indien je dit daarvoor zou willen
gebruiken, raad ik je aan om wel even te kijken naar de inhoudstafel om zeker te zijn dat je alle informatie
hebt.
ALGEMENE VOORWAARDEN
Deze samenvatting mag niet verspreid worden aan mensen die niet tot het gezin behoren. Dit is
auteursrechtelijk beschermd en als dit verspreid wordt, ben ik genoodzaakt om acties te ondernemen.
DIGITALISERING
Ik probeer mijn samenvattingen zo makkelijk mogelijk te maken om te gebruiken. Sommige mensen drukken ze
af om zo bepaalde zaken te kunnen markeren of andere bedoelingen wat ik totaal begrijp. Toch snap ik ook dat
er steeds meer nood is aan digitalisering en om die reden heb ik een inhoudstafel waarop je kan klikken om
naar een bepaald onderdeel te gaan. Sommigen waren zich daar niet van bewust dus daarom dat ik het even
zeg zodat je dit kan gebruiken als je daar de behoefte voor hebt. Het kan soms zijn dat de lay-out wat varieert
doordat het in pdf-vorm wordt gezet waardoor je soms bepaalde afbeeldingen/teksten niet kunt lezen. Moest
dit het geval zijn bij jou, stuur me dan een berichtje en dan kan ik je helpen met het juiste te kunnen lezen
zodat je je toch nog optimaal kan voorbereiden 😊
FORMULARIUM
Bij dit vak zit een formularium. Bekijk dit dus zeker zodat je weet waar je alles kan terugvinden.
2
,TERMEN EXAMEN
Bepaalde termen worden nog uitgelegd in de inleiding van de vakfiche. Hiervan zullen er zeker een aantal
basiskennis zijn, echter is het belangrijk om deze hier nog in over te nemen zodat er geen verwarringen kunnen
voorkomen op het examen zelf. Er wordt ook van je verwacht dat je al deze termen kunt gebruiken en
toepassen op verschillende onderdelen van de leerstof. Deze termen en definities zijn letterlijk overgenomen
uit de vakfiche: https://app.akov.be/pls/pakov/f?
p=EXCO_PUBLIC:1000::::1000:P1000_VAKFICHE_ID,P1000_VAK_ID,P1000_VAKFICHE_VERSIE_NOI_ID,P1000_G
ELDIGHEID_ID:1902,1443,1704,2786 .
Werkwoord Betekenis
Beschrijven/ definiëren Kennis in eigen woorden weergeven (waarbij
wetenschappelijke terminologie en notatie correct
worden toegepast).
Benoemen Een juiste wetenschappelijke benaming geven voor
een begrip, voorwerp, structuur.
Herkennen/ situeren Kennis verbinden aan gegeven bronmateriaal.
Toelichten/ interpreteren Gegeven informatie (eigen antwoord, afbeelding,
tekst) verduidelijken en uitleggen.
Afleiden Uit bronmateriaal relaties en waarden afleiden om
een besluit te formuleren.
Illustreren Een specifiek voorbeeld van een algemeen concept
of principe geven.
Verklaren Een verklaring geven (oorzaak en gevolg).
Onderscheiden Gelijkenissen en verschillen beschrijven tussen twee
of meer objecten, structuren, ideeën, problemen,
situaties.
Berekenen (omrekenen) Een berekening maken en hierbij correct gebruik
maken van wetenschappelijke terminologie,
symbolen, SI-eenheden en wetenschappelijke
notatie.
Toepassen Een bepaald begrip gebruiken om een vraag te
beantwoorden of een vraagstuk op te lossen.
Verband(en) leggen Verbanden leggen tussen verschillende
leerstofonderdelen, ideeën, problemen of situaties.
Beargumenteren Een standpunt formuleren en met
wetenschappelijke argumenten onderbouwen.
ACTUALITEIT
Deze samenvatting is opgesteld op basis van de vakfiche van het vak en is gecontroleerd op de meest recente
versie-update op 2 januari 2025 (de vakfiche verandert niet meer gedurende het jaar). Indien je merkt dat er
bepaalde informatie verandert is na deze datum die cruciaal is, laat het me maar weten en ik pas het aan.
EXTRA HULP NODIG?
Heb je extra hulp nodig bij deze samenvatting, bijvoorbeeld over de inhoud of structuur? Stuur me gerust een
berichtje! Ik kan eventueel bijles geven tegen een afgesproken prijs, afhankelijk van de beschikbaarheid😊.
3
,WAT VIND JE VAN DE SAMENVATTING?
Ik vind het altijd leuk om feedback te krijgen. Ik steek hier veel moeite in en ik hoop dat ik op deze manier zo
veel mogelijk mensen kan laten slagen voor hun examen. Om die reden zou ik je willen vragen om een
beoordeling achter te laten. Dat zou echt veel voor mij betekenen 😊. Moest je toch nog opmerkingen hebben
over hoe het beter kan, mag je altijd iets laten weten in een berichtje.
Verder wens ik je nog veel succes met je examen en moesten er vragen zijn, aarzel dan niet om contact op te
nemen!
4
,Inhoud
Voorwoord................................................................................................................................................................2
Studierichtingen....................................................................................................................................................2
Algemene voorwaarden........................................................................................................................................2
Digitalisering.........................................................................................................................................................2
Formularium.........................................................................................................................................................2
Termen examen....................................................................................................................................................3
Actualiteit..............................................................................................................................................................3
Extra hulp nodig?..................................................................................................................................................3
Wat vind je van de samenvatting?........................................................................................................................4
De cel als biologische basiseenheid van de levende materie...............................................................................7
Functionele bouw..............................................................................................................................................7
Celmembraan....................................................................................................................................................8
Cel binnen een organisme...............................................................................................................................15
Voortplanting......................................................................................................................................................15
Genetisch materiaal........................................................................................................................................15
Celcyclus..........................................................................................................................................................18
Hormonale regeling.........................................................................................................................................22
Wisselwerking met maatschappij en duurzaamheid......................................................................................33
Erfelijkheid en variatie........................................................................................................................................35
Chromosomale erfelijkheid.............................................................................................................................35
Genexpressie...................................................................................................................................................42
Wisselwerking met maatschappij en duurzaamheid......................................................................................44
Biologische evolutie............................................................................................................................................45
Biologische evolutie........................................................................................................................................45
Wisselwerking met maatschappij en duurzaamheid......................................................................................52
Elektrodynamica.................................................................................................................................................53
Elektrische stroomkring..................................................................................................................................53
Elektrisch vermogen........................................................................................................................................59
Veilig gebruik van elektrische stroom.............................................................................................................61
Elektrodynamica, maatschappij en duurzaamheid.........................................................................................63
Kernfysica............................................................................................................................................................64
Begrippen........................................................................................................................................................64
Alfa, bèta, gamma-straling..............................................................................................................................65
Halveringstijd en activiteit...............................................................................................................................67
Kernfusie- en splijting......................................................................................................................................68
5
, Besmetting en bestraling.................................................................................................................................69
Kernfysica, maatschappij en duurzaamheid...................................................................................................70
Geluid en straling................................................................................................................................................71
Basisbegrippen................................................................................................................................................71
Geluid..............................................................................................................................................................73
Straling.............................................................................................................................................................76
Organische stoffen..............................................................................................................................................79
Koolstofverbindingen......................................................................................................................................79
Aardolieproducten (alkanen, alkenen, alkynen).............................................................................................81
Mono- en polyfunctionele koolstofverbindingen...........................................................................................87
Vluchtige Organische Stoffen (VOS)................................................................................................................88
Chloor fluor koolwaterstoffen (CFK)...............................................................................................................89
Biomoleculen...................................................................................................................................................90
Polymeren: kunststoffen.................................................................................................................................95
Organische stoffen, maatschappij en duurzaamheid...................................................................................100
Chemische reacties...........................................................................................................................................101
Reacties in de koolstofchemie......................................................................................................................101
Energetische aspecten van een chemische reactie......................................................................................103
Chemische reacties, maatschappij en duurzaamheid...................................................................................105
Leerstof adhv filmpjes...........................................................................................................................................106
Examenvragen + antwoorden...............................................................................................................................106
10 juni 2020...................................................................................................................................................106
2 april 2021....................................................................................................................................................110
19 juni 2024...................................................................................................................................................112
Bibliografie............................................................................................................................................................115
Algemene tips........................................................................................................................................................115
Verloop examen....................................................................................................................................................115
Eindwoord.............................................................................................................................................................115
6
