College-aantekeningen Middeleeuwen I

! terminologie: met barbaren bedoelden Romeinen iedereen die niet Romeins was; wij
bedoelen er meestal niet-beschaafde mensen mee. Je kunt ze ook aanduiden als
‘Germanen’, maar dat suggereert weer dat ze een culturele/sociale/politieke eenheid zijn

30-01-2023: van oudheid naar middeleeuwen
Middeleeuwen worden gezien als een duistere tussenperiode, vanaf de renaissance; dit idee
van een ‘terugval’ in de menselijke ontwikkeling was vrij nieuw.
 476: laatste West-Romeinse keizer afgezet; wordt algemeen gezien als het begin van
de middeleeuwen, maar je kunt hier vanuit meerdere perspectieven naar kijken
 Er was geen abrupte overgang van oudheid naar middeleeuwen, dit was geleidelijk; de
oudheid bleef doorleven in de middeleeuwen
 Eindtijden zijn arbitrair, voor meerdere jaartallen valt wat te zeggen
 Het beeld van de middeleeuwen als duistere periode wordt gebruikt en misbruikt
 Cellarius (17e eeuw) kwam met de term ‘middeleeuwen’; daarvoor bestond al wel het
idee van verschillende periodes

Slag bij Adrianopolis & gevolgen (378)
 Romeinen (o.l.v. keizer Valens) verloren van Visigothen in eigen gebied
 Het werd gezien als een opstand van niet-Romeinen
 Visigothen waren altijd onderdrukt, maar kregen nu door dat Romeinen niet
onoverwinnelijk waren
 395: keizer Theodosius sterft  rijk opgedeeld, maar zijn zoons zijn jong &
onervaren  onrust; belangrijke legerleiders (zoals Flavius Stilicho) hebben feitelijk
de macht; Alarik (leider van Visigothen) ziet kansen
 Zoons hebben voortdurend ruzie; proberen wel meerdere keren nog vrede te sluiten
met Alarik en de Visigoten weer te incorporeren in het rijk, maar dit mislukt (o.a.
doordat afspraken niet werden nagekomen)  Alarik probeert Rome te plunderen,
slaagt hierin in 410

Plundering van Rome (410)
 Traditioneel beeld: woeste barbaren plunderen en slopen Rome; in de 19 e eeuw werd
dit als een breekpunt gezien
 In de oudheid zelf kregen christenen de schuld
 Gebeurtenis paste in politieke context van die tijd, gekenmerkt door instabiliteit en
incapabele heersers

Druk op de grenzen
 Romeinen waren bang voor barbaarse invallen  verdeel-en-heerstactiek
 Door interne problemen kregen ze minder grip op barbaren  ze kunnen zich beter
organiseren
 Al heel lang migreerden mensen & stammen naar het Romeinse rijk; aan de
noordgrenzen vond permanente uitwisseling van mensen en cultuur plaats
 Werd wel intenser in 3e & 4e eeuw; waarschijnlijk door klimaatverandering (hadden
Italische gebieden ook veel last van) en de opmars van de Hunnen
 Ook de Sassaniden in het oosten vallen Romeinen lastig

Politieke chaos
 Grip van centrum (Rome/Italië) op periferie werd steeds minder sterk; rijk was uit
haar voegen gegroeid  opkomst usurpatoren in periferie
 Bureaucratie was steeds groter geworden, maar baantjes loonden nauwelijks meer
 Romeinen hadden geen tijd/geld om relaties te onderhouden met de barbaren en hen
tevreden te houden  barbaren vestigden zich in Romeinse rijk
! het was nooit een ‘doel’ om het Romeinse rijk ten onder te laten gaan
Het einde van het Romeinse rijk?

,  Oost-Romeinse rijk
o Machtscentrum verschuift naar strategisch gelegen Constantinopel
o Werd gezien als een continuering van Romeinse rijk  inwoners noemden
zich Romeinen
o Was overwegend christelijk en bleef nog lang voortbestaan
 Ook veel andere gebieden zagen zich nog als Romeins
 De Vandalen die naar Spanje en Noord-Afrika waren getrokken vertoonden nog
culturele overeenkomsten met de Romeinen:
o Een Vandaalse christen liet zich op zijn grafsteen flamen perpetuus
noemen, een Latijnse naam voor een Romeinse priester
o Romeinse administratie en juridische processen werden behouden
! wel presenteerden Vandalen zich als Carthaags en worden ze nooit echt
volledig Romeins

31-01-2023: post-Romeinse koninkrijken
Bronnen
 tekstuele bronnen: manuscripten, oorkondes, codices
! meeste overgeleverde tekstuele bronnen komen uit 9e eeuw (ten tijde van de
Karolingische renaissance); ook is meer dan 90 % verloren gegaan

Volksverhuizingen & migratie
 waren niet echt ‘volken’; vormden niet echt een eenheid, waren flexibel, samenstelling
& grootte veranderden continu
o wel werd geprobeerd een etnische eenheid na te streven; etniciteit heeft in
deze context vooral te maken met (flexibele!) sociale & culturele kenmerken
i.p.v. biologische kenmerken
o dit ontstaat door interactie tussen individuen, maar vooral door een kleine,
dominante bovenlaag die de afkomst van hun volk & bijbehorende verhalen &
cultuur ‘uitvindt’  steeds meer mensen willen zich bij de groep aansluiten,
mede door benamingen van volken; Franken betekent bijv. ‘stoere mannen’
o Ook mensen die zichzelf eerst als Romein zagen sloten zich er soms bij aan
! veel inwoners migreerden ook niet
! de volken waren relatief klein




Ostrogoten

,  476: laatste West-Romeinse keizer afgezet door generaal Odoaker
 488: keizer van Oost-Romeinse rijk stuurt hoveling Flavius Theodorius met leger
naar Italië om er orde op zaken te stellen; hij verslaat Odoaker, neemt titel ‘rex’ aan
 Behoudt veel Romeinse zaken:
o Administratie & bureaucratie
o Legerorganisatie
o Senaat mag aanblijven
o Investeert in Romeinse geleerdheid & kennis
o Benadrukt continuïteit met Romeinse verleden
 Hij wordt zo een voorbeeld voor andere barbaarse leiders; zowel Romeinen als
Ostrogoten waren overwegend positief over zijn leiderschap
! was Ariaans christelijk i.p.v. katholiek christelijk  zijn rijk van Ostrogoten &
Romeinen werd nooit echt een eenheid
 Theodorik steunde ook geleerden  antieke kennis bleef bewaard:
o Boetius
 Was conservatieve Romein, kreeg veel belangrijke politieke functies
van Theodorik
 Bedacht het middeleeuwse onderwijssysteem: trivium (taalvakken:
grammatica, retorica, logica) gevolgd door quadrivium (geometrie,
astronomie, muziek, wiskunde)
 Wordt onterecht veroordeeld en belandt in gevangenis, schrijft hier
een boek: ‘Over de vertroosting van filosofie’:
 Zegt dat hij wordt bezocht door vrouwe philosophia
 Maakt hem duidelijk dat aardse, materiële zaken er niet toe
doen maar dat de intellectuele, spirituele wereld belangrijker is
 Hij past Griekse filosofie toe op het geloof, deden christenen
wel vaker
o Cassiodorus
 Schrijft boek over de oorsprong van de Goten
 Stelt een lijst met belangrijke antieke boeken op, wordt leidend voor
bibliotheken  antieke erfenis behouden
 Na zijn dood viel het rijk uiteen  keizer Justinianus van het Oost-Romeinse rijk wil
Italië heroveren; lukt hem, maar hij lijdt veel verliezen  Longobarden konden het
makkelijk binnenvallen in 568


Merovingisch Frankrijk
 Belangrijke bron over deze periode: Historia Francorum van bisschop Gregorius van
Tours
 Franken waren al redelijk vroeg gesetteld in Romeinse Rijk  veel inwoners (uit alle
bevolkingslagen) zien zichzelf als Frank
 Heersers claimen af te stammen van de legendarische krijger Merovech
 Clovis I (r. 481-511), eerste Frankische koning van alle Frankische stammen:
o Versloeg andere troonpretendenten & volgt vader op
o Bekeert zich tot het katholicisme ca. 500, niet tot het arianisme (ondanks het
feit dat bijna iedere belangrijke heerser Ariaans was geweest)
o Succesfactoren onder Clovis:
 Was katholiek  goede betrekkingen met Romeinse elite
 Militaire successen & gebiedsuitbreiding  aanzien
 Benadrukt continuïteit met Romeins verleden
 Sterke erfopvolging