Geschiedeniswerkplaats 2e editie Tweede Fase
Examenkatern Historische contexten
Verlichting vwo
antwoorden
Geschiedeniswerkplaats examenkatern 2015 vwo
Hoofdstuk 4 Verlichting en revoluties (1650-1848) antwoorden
Introductie
De verklaring van de rechten van de mens en de burger
1 a In De verklaring van de rechten van de mens en de burger staan principes
waarop de parlementaire democratie is gebaseerd en die wij als vanzelfsprekend
beschouwen.
b De Europese samenlevingen waren eeuwenlang gebaseerd geweest op
voorrechten voor vorst, adel en kerk. Onder invloed van de verlichting waren
deze voorrechten ter discussie gesteld. De verlichte ideeën verspreidden zich in
de 18e eeuw over de hele westerse wereld. Ze speelden een rol in de
democratische revolutie, die begon in Amerika en in 1789 oversloeg naar
Frankrijk.
c Bijvoorbeeld: De gebroken ketting staat voor vrijheid. De rode jacobijnenmuts
( Frygische muts) staat voor gelijkheid. (Ook goed: De roedebundel (fasces) staat
voor macht en waardigheid. Het alziend oog (in de driehoek bovenin), staat onder
andere voor waakzaamheid.)
d Bijvoorbeeld: Op de tijdbalk staan belangrijke verlichte denkers uit
verschillende westerse landen: de Brit Locke, de Fransman Voltaire, de
Nederlander Spinoza, de Duitser Kant.
4.1 De verlichting (1650-1789)
Op zoek naar de kern
Kant en de verlichting
2 Bijvoorbeeld: Hij noemde verlichting ‘de bevrijding van de mens uit de
onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is het onvermogen je
verstand zonder leiding van anderen te gebruiken. Durf te weten, heb de moed je
eigen verstand te gebruiken, is dus het motto van de verlichting’.
Nieuwe ideeën
3 a Het empirisme stelde dat kennis voortkomt uit ervaring en waarneming. Het
rationalisme stelde dat de rede, het menselijk denkvermogen, de voornaamste
bron van kennis is.
b Bijvoorbeeld: De samenleving moest niet gebaseerd zijn op erfelijke rechten en
plichten of op religieuze ideeën, maar op de rede. Veel verlichte denkers
verwierpen daarom de standenmaatschappij (sociale verhoudingen).
Ze verwierpen ook het absolutisme dat werd gerechtvaardigd met het droit divin,
het idee dat vorsten hun macht van God hadden gekregen (politiek).
1
, Geschiedeniswerkplaats 2e editie Tweede Fase
Examenkatern Historische contexten
Verlichting vwo
antwoorden
Ze streden tegen godsdienstige intolerantie en kerkelijke dwang, tegen
machtsmisbruik door kerk en staat en voor onafhankelijke en onpartijdige
rechtspraak (godsdienst).
Het sociaal contract
4 a Volgens Locke was de macht van de staat gebaseerd op een sociaal contract,
waarin de mensen afspraken een deel van hun vrijheid af te staan aan de
overheid. In ruil daarvoor moest de overheid hun leven, bezit en vrijheid
beschermen en bij conflicten als neutrale rechter optreden. Als een regering dat
niet deed, mochten de burgers een andere regering aanstellen.
Ook Rousseau stelde dat de mensen een sociaal contract sloten waarbij ze
vrijheid overdroegen aan de staat. Volgens Rousseau was het volk soeverein en
moest de staat de algemene wil - de wil van de samenleving -
vertegenwoordigen.
b Bijvoorbeeld: Volgens de opvattingen van het absolutisme en het droit divin
hadden vorsten hun macht van God gekregen. Daarom hadden zij onbeperkte
macht en waren zij alleen aan Hem verantwoording schuldig. Dus bestond er niet
zoiets als een contract tussen volk en vorst. Laat staan dat het volk een vorst kon
afzetten.
Scheiding van kerk en staat
5 a Tot de 17e eeuw geloofde bijna iedereen dat de wereld werd bestuurd door
hogere machten. God heerste over mens en natuur, greep voortdurend in het
dagelijks leven in en verrichtte wonderen. Dit veranderde onder invloed van de
ontdekking van natuurwetten.
b Zij meenden dat de natuurwetten bewezen dat God de wereld op ingenieuze
wijze had gemaakt. Volgens deze deïsten ontwikkelde de wereld zich naar Gods
plan, maar bemoeide hij zich er niet meer mee.
c Volgens Spinoza was de natuur niet gemaakt door God, maar waren God en de
natuur hetzelfde. Geloof in wonderen was slechts het gevolg van onwetendheid.
Geloof dat in strijd was met de rede, was onzin, want de natuur en dus God was
puur rationeel. De mens moest, aldus Spinoza, niet gehoorzamen aan God, maar
slechts afgaan op zijn eigen verstand.
d Zij benadrukten individuele vrijheid en tolerantie. De staat moest zich niet met
het geloof van zijn zelfstandig denkende onderdanen bemoeien, omdat de staat
niet kon uitmaken wat het ware geloof is. Daarom moest er een scheiding van
kerk en staat zijn.
Gematigde en radicale verlichting
6 a Door het gebruik van het verstand waren er verbeteringen zichtbaar op
allerlei terreinen, van de techniek en de medische wetenschap tot de economie
en de rechtspraak. Verlichte denkers meenden dat ook de maatschappij door het
gebruik van de rede verbeterd kon worden. Er zou meer vrijheid en tolerantie
komen.
2
Examenkatern Historische contexten
Verlichting vwo
antwoorden
Geschiedeniswerkplaats examenkatern 2015 vwo
Hoofdstuk 4 Verlichting en revoluties (1650-1848) antwoorden
Introductie
De verklaring van de rechten van de mens en de burger
1 a In De verklaring van de rechten van de mens en de burger staan principes
waarop de parlementaire democratie is gebaseerd en die wij als vanzelfsprekend
beschouwen.
b De Europese samenlevingen waren eeuwenlang gebaseerd geweest op
voorrechten voor vorst, adel en kerk. Onder invloed van de verlichting waren
deze voorrechten ter discussie gesteld. De verlichte ideeën verspreidden zich in
de 18e eeuw over de hele westerse wereld. Ze speelden een rol in de
democratische revolutie, die begon in Amerika en in 1789 oversloeg naar
Frankrijk.
c Bijvoorbeeld: De gebroken ketting staat voor vrijheid. De rode jacobijnenmuts
( Frygische muts) staat voor gelijkheid. (Ook goed: De roedebundel (fasces) staat
voor macht en waardigheid. Het alziend oog (in de driehoek bovenin), staat onder
andere voor waakzaamheid.)
d Bijvoorbeeld: Op de tijdbalk staan belangrijke verlichte denkers uit
verschillende westerse landen: de Brit Locke, de Fransman Voltaire, de
Nederlander Spinoza, de Duitser Kant.
4.1 De verlichting (1650-1789)
Op zoek naar de kern
Kant en de verlichting
2 Bijvoorbeeld: Hij noemde verlichting ‘de bevrijding van de mens uit de
onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is het onvermogen je
verstand zonder leiding van anderen te gebruiken. Durf te weten, heb de moed je
eigen verstand te gebruiken, is dus het motto van de verlichting’.
Nieuwe ideeën
3 a Het empirisme stelde dat kennis voortkomt uit ervaring en waarneming. Het
rationalisme stelde dat de rede, het menselijk denkvermogen, de voornaamste
bron van kennis is.
b Bijvoorbeeld: De samenleving moest niet gebaseerd zijn op erfelijke rechten en
plichten of op religieuze ideeën, maar op de rede. Veel verlichte denkers
verwierpen daarom de standenmaatschappij (sociale verhoudingen).
Ze verwierpen ook het absolutisme dat werd gerechtvaardigd met het droit divin,
het idee dat vorsten hun macht van God hadden gekregen (politiek).
1
, Geschiedeniswerkplaats 2e editie Tweede Fase
Examenkatern Historische contexten
Verlichting vwo
antwoorden
Ze streden tegen godsdienstige intolerantie en kerkelijke dwang, tegen
machtsmisbruik door kerk en staat en voor onafhankelijke en onpartijdige
rechtspraak (godsdienst).
Het sociaal contract
4 a Volgens Locke was de macht van de staat gebaseerd op een sociaal contract,
waarin de mensen afspraken een deel van hun vrijheid af te staan aan de
overheid. In ruil daarvoor moest de overheid hun leven, bezit en vrijheid
beschermen en bij conflicten als neutrale rechter optreden. Als een regering dat
niet deed, mochten de burgers een andere regering aanstellen.
Ook Rousseau stelde dat de mensen een sociaal contract sloten waarbij ze
vrijheid overdroegen aan de staat. Volgens Rousseau was het volk soeverein en
moest de staat de algemene wil - de wil van de samenleving -
vertegenwoordigen.
b Bijvoorbeeld: Volgens de opvattingen van het absolutisme en het droit divin
hadden vorsten hun macht van God gekregen. Daarom hadden zij onbeperkte
macht en waren zij alleen aan Hem verantwoording schuldig. Dus bestond er niet
zoiets als een contract tussen volk en vorst. Laat staan dat het volk een vorst kon
afzetten.
Scheiding van kerk en staat
5 a Tot de 17e eeuw geloofde bijna iedereen dat de wereld werd bestuurd door
hogere machten. God heerste over mens en natuur, greep voortdurend in het
dagelijks leven in en verrichtte wonderen. Dit veranderde onder invloed van de
ontdekking van natuurwetten.
b Zij meenden dat de natuurwetten bewezen dat God de wereld op ingenieuze
wijze had gemaakt. Volgens deze deïsten ontwikkelde de wereld zich naar Gods
plan, maar bemoeide hij zich er niet meer mee.
c Volgens Spinoza was de natuur niet gemaakt door God, maar waren God en de
natuur hetzelfde. Geloof in wonderen was slechts het gevolg van onwetendheid.
Geloof dat in strijd was met de rede, was onzin, want de natuur en dus God was
puur rationeel. De mens moest, aldus Spinoza, niet gehoorzamen aan God, maar
slechts afgaan op zijn eigen verstand.
d Zij benadrukten individuele vrijheid en tolerantie. De staat moest zich niet met
het geloof van zijn zelfstandig denkende onderdanen bemoeien, omdat de staat
niet kon uitmaken wat het ware geloof is. Daarom moest er een scheiding van
kerk en staat zijn.
Gematigde en radicale verlichting
6 a Door het gebruik van het verstand waren er verbeteringen zichtbaar op
allerlei terreinen, van de techniek en de medische wetenschap tot de economie
en de rechtspraak. Verlichte denkers meenden dat ook de maatschappij door het
gebruik van de rede verbeterd kon worden. Er zou meer vrijheid en tolerantie
komen.
2
