INGURUMENA (1.1 KONTROLA)
SARRERA
Gizaki eta bizidunengan eragin egiten dituzten osagai eta faktoreak. Faktore
fisikoak, biologikoak, sozialak eta geologikoak
SISTEMEN TEORIA
Multzo baten osagaiak, haien arteko erlazioak eta sortzen diren propietate
EMERGENTEAK.
MOTAK
- Atmosfera
- Biosfera
- Geosfera
- Hidrosfera
BALIABIDE NATURALAK
Naturatik gizakiok ateratzen dugun materia eta energia. (janaria, eraikitzeko)
MOTAK
1. Berriztagarriak
2. Berriztagarri izan daitekeenak
3. Berriztaezinak
BALIABIDEEN SAILKAPENA
1. Berreiztagarriak
- Eguzki energia
- Olatuak, mareak
2. Berriztagarri izan daitezkeenak
- Aire garbia
- Ur garbia
- Animaliak eta landareak
1
, 3. Berriztaezinak
- Erregai fosilak
- Mineral metalikoak
- Mineral ez metalikoak
- Lur emankorra
INGURUMEN INPAKTOAK
Lurreko edozein sistematan gizakiaren jarduerak sortutako edozein aldaketa
MOTAK
- Inpaktu + parkeak,kuotak,babesguneak
- Inpaktu - kalte
GARAPEN JASANGARRIA
Hurrengo belaunadietan baliabide nahikoak egongo diren bermatzen duen
gizakiaren garapena.
→ Malthus-en katastrofea, ez da bete
ARRISKU - FAKTOREAK
Arriskuaren maila= A x E x Z
A → arriskugarritasuna: tarte eta toki jakin batean gertatzeko probabilitatea.
E → espozisioa: zenbat egitura, jende… hartu dezakete kaltea.
Z → zaurgarritasuna: heriotzen edo kalte materialen ehunekoa.
SAILKAPENA
- Teknoloogikoak / kulturalak: giza akatsak zein bizimodu arriskutsuak
direla eta gertatzen direnak
- Naturalak: faktore naturalek eragindako arriskuak
- Mistoak: gizakiaren jardunek eragindako edo indartutako arrisku
naturalak
-
ARRISKUEN AURREIKUSPENA ETA PREBENTZIOA
MOTAK
Aurreikuspena → arrisku-mapak
Prebentzioa → Egiturazkoak / espezifikoak: zaugarritasuna murrizteko
→ Orokorrak: Lurraldearen antolamentua/babes zibila/aseguruak
2
,TELEDETEKZIOA
Objektuei buruzko informazioa urrutitik lortzeko teknika, objektu horiek igortzen
edo islatzen duten energiaren detekzioan oinarritzen dena.
Aktiboa: lurrazalak islatutako eguzki-erradiazioa /lurrak igorritako erradiazioz
jasotzen dutenak.
Pasiboa: sentsoreek (radarrak) igorritako energia lurrazalean islatu ondoren
jasotzen dutenak.
GPS-a (GLOBAL POSITIONING SYSTEM)
Lurrazaleko puntu jakin batean kokatzeko Estatu Batuetako Defentsa Sailak
orbitan dauzkan 24 sateliteen multzoa da. Horretarako 4 satelite behar dira.
SIG-a (INFORMAZIO GEOGRAFIKORAKO SITEMA)
Datuak bildu eta kokatu geografikoki
Lurralde baten informazioa biltzeko, kudeatzeko, manipulatzeko, grafiko bidez
adierazteko… programa informatikoak dira. Geografikoki antolatuak.
ATMOSFERAREN KONPOSIZIOA
Lur barnetik datorren gas-geruza bat da, desgasifikazioaren ondorioz
sortutakoa.
Lurrazaletik 80km-tara:
Nitrogenoak %78 hartzen du eta Oxigenoak %21-a. Gainerakoak %0.9-a
hartzen dute, Argonak eta Karbono Dioxidoak.
ATMOSFERAREN EGITURA
TROPOSFERA 0-10KM
- Geruza - zikina (500m)
- Fenomeno meteorologikoak
ESTRATOSFERA 10 - 50 KM
- Ozono-geruza (30 km) , O3 → izpi ultramoreak xurgatzen dituelako
- Tenperaturak gora (inbertsio termikoa)
3
, MESOSFERA 50 - 80 KM
- Ozonoa ez dago oxigenorik ez dagoelako
- Tenperaturak behera
- Izotz-hodeiak ikusi (hodei noktiluzienteak), poloetan
TERMOSFERA/IONOSFERA 80 - 600 KM
- Eguzki-izpiak xurgatzen ditu (kaltegarriak)
- Tenperaturak gora: 1000ºC (horregatik termofera)(inbertsio termikoa)
- Aurora polarrak. argi-fenomenoak (aurora i.p. eta australak h.)
EXOSFERA
- Azken geruza, 9600km-tara iritsi
- Molekula soltez osaturik: oxigenoa, hidrogenoa, helioa
ATMOSFERAREN DINAMIKA
EGUZKI ERRADIAZIO BANAKETA (122orria)
LATITUDEA
Puntu batetik ekuadorreara dagoen distantzia (º neurtuta), energia ez da
berdina iristen. Gure latitudea 43ºN
ERROTAZIO-ARDATZA (urtaroak)
Afelioa: Eguzki lurretik urrutiena
Perihelioa: Eguzkia lurretik gertuena
Ipar hemisferioa zeharka iritsi → negua
Hego hemisferiora zuzen iritsi → uda
AZALEKO MATERIALAK
Atmosfera dinamikan eragiten duten
faktoreak, presioa
Atmoferaren gasek egiten duten presioa puntu bateann
ERAGINA DUTEN FAKTOREAK
PRESIOA:
→ Aireak lurrazalaren gainean egiten duen presioa.
1 atm = 760 mmHg = 1013 mbar
4
SARRERA
Gizaki eta bizidunengan eragin egiten dituzten osagai eta faktoreak. Faktore
fisikoak, biologikoak, sozialak eta geologikoak
SISTEMEN TEORIA
Multzo baten osagaiak, haien arteko erlazioak eta sortzen diren propietate
EMERGENTEAK.
MOTAK
- Atmosfera
- Biosfera
- Geosfera
- Hidrosfera
BALIABIDE NATURALAK
Naturatik gizakiok ateratzen dugun materia eta energia. (janaria, eraikitzeko)
MOTAK
1. Berriztagarriak
2. Berriztagarri izan daitekeenak
3. Berriztaezinak
BALIABIDEEN SAILKAPENA
1. Berreiztagarriak
- Eguzki energia
- Olatuak, mareak
2. Berriztagarri izan daitezkeenak
- Aire garbia
- Ur garbia
- Animaliak eta landareak
1
, 3. Berriztaezinak
- Erregai fosilak
- Mineral metalikoak
- Mineral ez metalikoak
- Lur emankorra
INGURUMEN INPAKTOAK
Lurreko edozein sistematan gizakiaren jarduerak sortutako edozein aldaketa
MOTAK
- Inpaktu + parkeak,kuotak,babesguneak
- Inpaktu - kalte
GARAPEN JASANGARRIA
Hurrengo belaunadietan baliabide nahikoak egongo diren bermatzen duen
gizakiaren garapena.
→ Malthus-en katastrofea, ez da bete
ARRISKU - FAKTOREAK
Arriskuaren maila= A x E x Z
A → arriskugarritasuna: tarte eta toki jakin batean gertatzeko probabilitatea.
E → espozisioa: zenbat egitura, jende… hartu dezakete kaltea.
Z → zaurgarritasuna: heriotzen edo kalte materialen ehunekoa.
SAILKAPENA
- Teknoloogikoak / kulturalak: giza akatsak zein bizimodu arriskutsuak
direla eta gertatzen direnak
- Naturalak: faktore naturalek eragindako arriskuak
- Mistoak: gizakiaren jardunek eragindako edo indartutako arrisku
naturalak
-
ARRISKUEN AURREIKUSPENA ETA PREBENTZIOA
MOTAK
Aurreikuspena → arrisku-mapak
Prebentzioa → Egiturazkoak / espezifikoak: zaugarritasuna murrizteko
→ Orokorrak: Lurraldearen antolamentua/babes zibila/aseguruak
2
,TELEDETEKZIOA
Objektuei buruzko informazioa urrutitik lortzeko teknika, objektu horiek igortzen
edo islatzen duten energiaren detekzioan oinarritzen dena.
Aktiboa: lurrazalak islatutako eguzki-erradiazioa /lurrak igorritako erradiazioz
jasotzen dutenak.
Pasiboa: sentsoreek (radarrak) igorritako energia lurrazalean islatu ondoren
jasotzen dutenak.
GPS-a (GLOBAL POSITIONING SYSTEM)
Lurrazaleko puntu jakin batean kokatzeko Estatu Batuetako Defentsa Sailak
orbitan dauzkan 24 sateliteen multzoa da. Horretarako 4 satelite behar dira.
SIG-a (INFORMAZIO GEOGRAFIKORAKO SITEMA)
Datuak bildu eta kokatu geografikoki
Lurralde baten informazioa biltzeko, kudeatzeko, manipulatzeko, grafiko bidez
adierazteko… programa informatikoak dira. Geografikoki antolatuak.
ATMOSFERAREN KONPOSIZIOA
Lur barnetik datorren gas-geruza bat da, desgasifikazioaren ondorioz
sortutakoa.
Lurrazaletik 80km-tara:
Nitrogenoak %78 hartzen du eta Oxigenoak %21-a. Gainerakoak %0.9-a
hartzen dute, Argonak eta Karbono Dioxidoak.
ATMOSFERAREN EGITURA
TROPOSFERA 0-10KM
- Geruza - zikina (500m)
- Fenomeno meteorologikoak
ESTRATOSFERA 10 - 50 KM
- Ozono-geruza (30 km) , O3 → izpi ultramoreak xurgatzen dituelako
- Tenperaturak gora (inbertsio termikoa)
3
, MESOSFERA 50 - 80 KM
- Ozonoa ez dago oxigenorik ez dagoelako
- Tenperaturak behera
- Izotz-hodeiak ikusi (hodei noktiluzienteak), poloetan
TERMOSFERA/IONOSFERA 80 - 600 KM
- Eguzki-izpiak xurgatzen ditu (kaltegarriak)
- Tenperaturak gora: 1000ºC (horregatik termofera)(inbertsio termikoa)
- Aurora polarrak. argi-fenomenoak (aurora i.p. eta australak h.)
EXOSFERA
- Azken geruza, 9600km-tara iritsi
- Molekula soltez osaturik: oxigenoa, hidrogenoa, helioa
ATMOSFERAREN DINAMIKA
EGUZKI ERRADIAZIO BANAKETA (122orria)
LATITUDEA
Puntu batetik ekuadorreara dagoen distantzia (º neurtuta), energia ez da
berdina iristen. Gure latitudea 43ºN
ERROTAZIO-ARDATZA (urtaroak)
Afelioa: Eguzki lurretik urrutiena
Perihelioa: Eguzkia lurretik gertuena
Ipar hemisferioa zeharka iritsi → negua
Hego hemisferiora zuzen iritsi → uda
AZALEKO MATERIALAK
Atmosfera dinamikan eragiten duten
faktoreak, presioa
Atmoferaren gasek egiten duten presioa puntu bateann
ERAGINA DUTEN FAKTOREAK
PRESIOA:
→ Aireak lurrazalaren gainean egiten duen presioa.
1 atm = 760 mmHg = 1013 mbar
4
