1
Tab 2.4 Sociale en geestelijke gezondheidzorg
Deel van V. Vanceulebroeck
H1: Introductie
Verhaal voorlezen handboek pg 3: is dit normaal / niet normaal, wat wel en wat niet?
Welke gedachten of gevoelens komen hierbij naar boven. Is het voelen, denken en handelen ok ?
Allemaal of niet?
Wanneer al te maken gehad met afwijkend gedrag? Vaak?
1. Inleiding boek:
Mensen voelen, denken of doen soms dingen die afwijken van wat de samenleving als normaal
beschouwt. Als jij je afvraagt wat er aan de hand is, waarom die mensen doen wat ze doen →
dan betreed je het terrein van de psychiatrie en klinische psychologie, vakgebieden die zich
bezighouden met diverse vormen van afwijkende emoties, denkbeelden en afwijkend gedrag,..
2. Begrippen
1) Psychopathologie Het studiegebied dat zich bezighoudt met het beschrijven van de diverse
vormen van afwijkende emoties, gedachten en afwijkend gedrag.
2) Psycholoog Iemand die de studie psychologie heeft voltooid.
3) Psychotherapeut Iemand die na de studie psychologie of psychiatrie een vervolgopleiding
heeft gedaan en daardoor bevoegd is tot het geven van
psychotherapeutische behandelingen.
4) Psychiater Iemand die na de studie medicijnen een vervolgopleiding heeft gedaan
waarin hij/zij zich gespecialiseerd heeft in het diagnosticeren en
behandelen van patiënten met psychiatrische stoornissen.
5) Klinische psychologie Tak van de psychologie die zich bezighoudt met de beschrijving, de
oorzaken en de behandeling van psychische stoornissen.
6) Psychische/psychiatrische Afwijkende emoties, gedachten of een afwijkend gedragspatroon dat
stoornis wordt gekenmerkt door een storing in het dagelijks sociaal functioneren
van een persoon. Oorzaak kan ook lichamelijk zijn en niet alleen
psychisch van oorzaak.
3. Prevalentie van psychische stoornissen:
3.1. Tabel 1: ±1 op 2 mensen krijgt op een bepaald moment in zijn leven rechtstreeks te maken
met een diagnosticeerbare psychische stoornis.
→ in gemiddeld 1j: lijdt 1/5 – 1/3 van alle mensen aan een diagn. Psychische stoornis
3.2. tabel 2: laat zien in welke mate psychische stoornissen per leeftijdsgroep plaatsvinden
,2
4. Hoe definiëren we afwijkend?
4.1. Criteria:
1) Uitzonderlijk Uitzonderlijk gedrag w dikwijls als afwijkend beschouwd. Heel weinig mensen
beweren bv dat ze dingen zien of horen die er in werkelijkheid niet zijn. ‘Dingen
zien’ en ‘dingen horen’ w in onze cultuur bijna altijd als afwijkend beschouwd.
Let op: zeldzaamheid is niet altijd beschouwd als afwijkend: vb 1 persoon op de
wereld behaald record op 100m vrije slag! ≠ afwijkend
2) Sociaal afwijkend Alle samenlevingen hebben normen die bepalen welke vormen van gedrag
acceptabel zijn in een bepaalde context. Gedrag dat mensen in 1 cultuur normaal
vinden → kan door mensen van andere cultuur afwijkend w aangemerkt;
Vb: westerse cultuur vindt alle onbekende mannen onbetrouwbaar
Normen ontwikkelen zich uit gewoonten en opvattingen van een specifieke
cultuur → = relatieve maatstaven, geen universele waarheden. Vb verschillen
in generaties, 1 generatie vind iets afwijkend, andere generatie niet → vb
homoseksualiteit (vroeger geestesziekte)
3) Foute perceptie/ Normaal gesproken vormen onze zintuigen en cognitieve processen een accurate
interpretatie vd mentale representatie van onze omgeving. Als iemand dingen ziet of hoort die er
realiteit niet zijn → zeggen wij dat hij hallucineert. In onze cultuur w dit opgevat als
teken van onderliggende psychische stoornis. Vb iemand beweert met god te
hebben gesproken → niet in de zin als goddelijke inspiratie maar letterlijk –
vermoeden van psychisch lijden
4) Aanzienlijk Persoonlijk lijden als gevolg van problematische emoties als angst, vrees en
Emotioneel depressie kan afwijkend zijn. Maar soms zijn angst & depressie normale reacties
lijden op een situatie → vb soms word je echt bedreigd of verlies je iemand dierbaar.
→ in dat geval zou de afwezigheid van emotionele reactie juist als afwijkend
kunnen w aangemerkt.
5) Ongepast of Gedrag dat onprettige gevoelens oproept ipv bevrediging = afwijkend. Gedrag
contraproductief dat ons beperkt in ons vermogen om bepaalde rollen te vervullen of ons
weerhoudt om ons aan onze omgeving aan te passen = afwijkend.
Vb: alcoholmisbruik ondermijnd de gezondheid en verstoort het sociale en
beroepsmatige functioneren = afwijkend
Vb 2: agorafobie, intense angst om zich in openbare ruimtes te bevinden =
afwijkend omdat het zeldzaam en ongepast is.
➔ Het beperkt de betrokkene in zijn/haar vermogen om te werken en om
sociale verantwoordelijkheid te dragen.
6) Gevaar Gedrag dat gevaar oplevert voor de betrokkene zlf of voor andere = afwijkend.
De sociale context is echter van belang!
→Namelijk, vroeger in de oorlogstijd noemen we mensen die zichzelf opofferen
of zonder angst van eigen veiligheid op vijand afstormen → moedig, heldhaftig,…
maar mensen die zelfmoord plegen omdat ze druk van het dagelijks leven niet
aankunnen = afwijkend beschouwd.
5. Culturele aspecten van afwijkend gedrag:
− Concepten van gezondheid en ziekte kunnen in verschillende culturen verschillende
betekenissen hebben.
o Vb: indianen maken onderscheid tss ziekten die in hun ogen het gevolg zijn van
invloeden van buiten de cultuur, ‘ziekten van de blanke man’ zoals alcoholisme &
drugsverslaving. & ziekten die ontstaan door een verstoorde relatie met het
traditionele stamleven en denken → indiaanse ziekten
,3
Abnormale gedragspatronen kunnen zich in verschillende culturen op verschillende wijzen uiten
− Westerlingen: ervaren angst in de vorm van bezorgdheid over het niet kunnen betalen van
hypotheek of mogelijke verlies van een baan.
− Afrikaanse culturen: neemt angst vaak de vorm aan van vrees dat men zich niet kan
voortplanten, wat zich uit in dromen en klachten over hekserij.
− Australische Aboriginals: kunnen angst ontwikkelen voor tovenarij. Die angst gaat gepaard
met idee dat men in doodsgevaar verkeert door boze geesten.
o Tranceachtige toestanden waarin jonge Aboriginalvrouwen stom, star en
onaanspreekbaar zijn, komen veel voor. Als deze vrouwen niet binnen uren, of
dagen, uit trance ontwaken → w ze naar heilige plek gebracht om genezing te
vinden.
➔ Uit deze verschillen blijkt hoe belangrijk het is dat we uitzoeken of onze opvatting over
afwijkend gedrag en emoties ook in andere culturen toepasbaar zijn.
➔ Huidige tijd speelt invloed van cultuur en etniciteit op psychische gezondheid ook een
actuele rol door immigratie.
o Vb Nederlanders van Turkse origine vertonen veel meer depressieve symptomen dan
autochtone Nederlanders
▪ Maar wat bedoelen we met
depressieve symptomen?
▪ Zijn die voor beide
bevolkingsgroepen
hetzelfde? Waren de
symptomen er al heel lag of
zijn ze wellicht ontstaan door
de integratieproblematiek &
socio-economische factoren
in Nederland!
6. Historische visie op afwijkend gedrag:
In onze cultuur overheerst de visie dat
lichamelijke &/ psychosociale factoren van
invloed zijn op het ontstaan van afwijkend
gedrag.
1) Visie van Hippocrates op afwijkend gedrag:
− Hippocrates kwam als eerste met een naturalistische verklaring van afwijkend gedrag
− Hij zegt dat: ziekten van lichaam en geest het gevolg waren van natuurlijke oorzaken,
en niet van bezetenheid door bovennatuurlijke geesten.
− Hij stelde dat gezondheid van lichaam en geest w bepaald door evenwicht in humores
of lichaamsappen; slijm, zwarte gal, bloed en gele gal → een verstoring van evenwicht
→ was verantwoordelijk voor afwijkend gedrag.
o Een trage persoon zou een overvloed aan slijm hebben (flegma) → flegmatiek
o Overschot aan zwarte gal → oorzaak aan depressie ofwel melancholie
o Overvloed van bloed → sanguinische dispositie leiden: vrolijk, zelfverzekerd en
optimistisch
o Overvloed aan gele gal → korzelig & cholerisch make, driftig dus!
− Hij classificeerde abnormale gedragspatronen adhv 3 hoofdcategorieën
o Melancholie: ernstige depressie
o Manie: sterke opwinding
o Bezetenheid: omvat bizarre gedrag dat we zien bij vb mensen met schizofrenie
, 4
2) Gedachten over psychische stoornissen in de middeleeuwen:
− Volgens doctrine is afwijkend gedrag een teken van bezetenheid door boze geesten of
de duivel.
o Bezeten mensen werden bij voorkeur dmv exorcisme of uitdrijving behandeld
o De kerk deden dit onder meer met gebed, bezweringen, door een kruis voor het
slachtoffer heen en weer te zwaaien en door slachtoffer af te ranselen, geselen
en zelfs uithongeren
− Heksenvervolging
3) Krankzinnigengesticht:
− Of gekkenhuizen: woonden bedelaars als mensen met psychische stoornissen
− Bewoners werden vastgeketend aan hun bedden en lagen in eigen vuil of zwierven
zonder enig toezicht over terrein
− Sommige gestichten werden publiekstrekkers: nl Londense St. Mary’s / Bethlehem
Hospital → publiek betaalde om naar bewoners te kijken, zoals in dierentuin of zoo
4) Vanaf 1800: hervormingen:
− Franse artsen Jean-Baptiste Pussin & Philippe Pinel: mensen die afwijkend gedrag
vertoonden zijn ziek, hebben dus recht op een menselijke behandeling
o = visie niet populair: men beschouwde mensen met psychische stoornissen als
een bedreiging voor samenleving
o ≠ patiënten hebben een behoefte voor een behandeling
o Philippe Pinel maakte een einde aan wrede praktijken als aderlating & purgatie
• Hij verhuisde patiënten van donkere kelders → goed geventileerde en
zonnige kamers
• Voerde lange gesprekken, was overtuigd dat tonen van begrip & medeleven
= zou helpen bij hun herstel!
4) Anti-psychiatrische beweging:
− In de jaren 70
− Deze beweging ging ervan uit dat psychiatrische stoornissen überhaupt niet bestaan,
maar een product of gevolg zijn van de (kapitalistische) maatschappij!
o Pat moesten daarom volgens deze beweging niet behandeld w of naar ZH gaan
− Heeft toch een positieve invloed gehad op latere grootschalige vermindering van aantal
psychiatrische ZH & vaker ambulant behandelen van pat
− Sinds eind 20ste eeuw: uitgangspunt van behandeling om pat niet op te nemen → tenzij
geen alternatief is
Korte samenvatting: je kan de historische verandering beschrijven die zich in de westerse cultuur
hebben voorgedaan in de beeldvorming rondom en de behandeling van afwijkend gedrag:
− In de oude samenleving schreef men afwijkend gedrag toe aan goddelijke of
bovennatuurlijke krachten. I/d middeleeuwen beschouwde men abnormaal gedrag als teken
van bezetenhed door de duivel en werd met exorcisme geprobeerd de aangedane personen
van kwade geesten te bevrijden
− Asielen of gekkenhuizen ontstonden in Europa in late 15de en vroege 16de eeuw. De
omstandigheden waren mensonterend. Met opkomst van morele therapie in 19de eeuw
verbeterde de situatie.
o Overtuiging dat ‘krankzinnigheid ‘ niet met succes te behandelen waren
Tab 2.4 Sociale en geestelijke gezondheidzorg
Deel van V. Vanceulebroeck
H1: Introductie
Verhaal voorlezen handboek pg 3: is dit normaal / niet normaal, wat wel en wat niet?
Welke gedachten of gevoelens komen hierbij naar boven. Is het voelen, denken en handelen ok ?
Allemaal of niet?
Wanneer al te maken gehad met afwijkend gedrag? Vaak?
1. Inleiding boek:
Mensen voelen, denken of doen soms dingen die afwijken van wat de samenleving als normaal
beschouwt. Als jij je afvraagt wat er aan de hand is, waarom die mensen doen wat ze doen →
dan betreed je het terrein van de psychiatrie en klinische psychologie, vakgebieden die zich
bezighouden met diverse vormen van afwijkende emoties, denkbeelden en afwijkend gedrag,..
2. Begrippen
1) Psychopathologie Het studiegebied dat zich bezighoudt met het beschrijven van de diverse
vormen van afwijkende emoties, gedachten en afwijkend gedrag.
2) Psycholoog Iemand die de studie psychologie heeft voltooid.
3) Psychotherapeut Iemand die na de studie psychologie of psychiatrie een vervolgopleiding
heeft gedaan en daardoor bevoegd is tot het geven van
psychotherapeutische behandelingen.
4) Psychiater Iemand die na de studie medicijnen een vervolgopleiding heeft gedaan
waarin hij/zij zich gespecialiseerd heeft in het diagnosticeren en
behandelen van patiënten met psychiatrische stoornissen.
5) Klinische psychologie Tak van de psychologie die zich bezighoudt met de beschrijving, de
oorzaken en de behandeling van psychische stoornissen.
6) Psychische/psychiatrische Afwijkende emoties, gedachten of een afwijkend gedragspatroon dat
stoornis wordt gekenmerkt door een storing in het dagelijks sociaal functioneren
van een persoon. Oorzaak kan ook lichamelijk zijn en niet alleen
psychisch van oorzaak.
3. Prevalentie van psychische stoornissen:
3.1. Tabel 1: ±1 op 2 mensen krijgt op een bepaald moment in zijn leven rechtstreeks te maken
met een diagnosticeerbare psychische stoornis.
→ in gemiddeld 1j: lijdt 1/5 – 1/3 van alle mensen aan een diagn. Psychische stoornis
3.2. tabel 2: laat zien in welke mate psychische stoornissen per leeftijdsgroep plaatsvinden
,2
4. Hoe definiëren we afwijkend?
4.1. Criteria:
1) Uitzonderlijk Uitzonderlijk gedrag w dikwijls als afwijkend beschouwd. Heel weinig mensen
beweren bv dat ze dingen zien of horen die er in werkelijkheid niet zijn. ‘Dingen
zien’ en ‘dingen horen’ w in onze cultuur bijna altijd als afwijkend beschouwd.
Let op: zeldzaamheid is niet altijd beschouwd als afwijkend: vb 1 persoon op de
wereld behaald record op 100m vrije slag! ≠ afwijkend
2) Sociaal afwijkend Alle samenlevingen hebben normen die bepalen welke vormen van gedrag
acceptabel zijn in een bepaalde context. Gedrag dat mensen in 1 cultuur normaal
vinden → kan door mensen van andere cultuur afwijkend w aangemerkt;
Vb: westerse cultuur vindt alle onbekende mannen onbetrouwbaar
Normen ontwikkelen zich uit gewoonten en opvattingen van een specifieke
cultuur → = relatieve maatstaven, geen universele waarheden. Vb verschillen
in generaties, 1 generatie vind iets afwijkend, andere generatie niet → vb
homoseksualiteit (vroeger geestesziekte)
3) Foute perceptie/ Normaal gesproken vormen onze zintuigen en cognitieve processen een accurate
interpretatie vd mentale representatie van onze omgeving. Als iemand dingen ziet of hoort die er
realiteit niet zijn → zeggen wij dat hij hallucineert. In onze cultuur w dit opgevat als
teken van onderliggende psychische stoornis. Vb iemand beweert met god te
hebben gesproken → niet in de zin als goddelijke inspiratie maar letterlijk –
vermoeden van psychisch lijden
4) Aanzienlijk Persoonlijk lijden als gevolg van problematische emoties als angst, vrees en
Emotioneel depressie kan afwijkend zijn. Maar soms zijn angst & depressie normale reacties
lijden op een situatie → vb soms word je echt bedreigd of verlies je iemand dierbaar.
→ in dat geval zou de afwezigheid van emotionele reactie juist als afwijkend
kunnen w aangemerkt.
5) Ongepast of Gedrag dat onprettige gevoelens oproept ipv bevrediging = afwijkend. Gedrag
contraproductief dat ons beperkt in ons vermogen om bepaalde rollen te vervullen of ons
weerhoudt om ons aan onze omgeving aan te passen = afwijkend.
Vb: alcoholmisbruik ondermijnd de gezondheid en verstoort het sociale en
beroepsmatige functioneren = afwijkend
Vb 2: agorafobie, intense angst om zich in openbare ruimtes te bevinden =
afwijkend omdat het zeldzaam en ongepast is.
➔ Het beperkt de betrokkene in zijn/haar vermogen om te werken en om
sociale verantwoordelijkheid te dragen.
6) Gevaar Gedrag dat gevaar oplevert voor de betrokkene zlf of voor andere = afwijkend.
De sociale context is echter van belang!
→Namelijk, vroeger in de oorlogstijd noemen we mensen die zichzelf opofferen
of zonder angst van eigen veiligheid op vijand afstormen → moedig, heldhaftig,…
maar mensen die zelfmoord plegen omdat ze druk van het dagelijks leven niet
aankunnen = afwijkend beschouwd.
5. Culturele aspecten van afwijkend gedrag:
− Concepten van gezondheid en ziekte kunnen in verschillende culturen verschillende
betekenissen hebben.
o Vb: indianen maken onderscheid tss ziekten die in hun ogen het gevolg zijn van
invloeden van buiten de cultuur, ‘ziekten van de blanke man’ zoals alcoholisme &
drugsverslaving. & ziekten die ontstaan door een verstoorde relatie met het
traditionele stamleven en denken → indiaanse ziekten
,3
Abnormale gedragspatronen kunnen zich in verschillende culturen op verschillende wijzen uiten
− Westerlingen: ervaren angst in de vorm van bezorgdheid over het niet kunnen betalen van
hypotheek of mogelijke verlies van een baan.
− Afrikaanse culturen: neemt angst vaak de vorm aan van vrees dat men zich niet kan
voortplanten, wat zich uit in dromen en klachten over hekserij.
− Australische Aboriginals: kunnen angst ontwikkelen voor tovenarij. Die angst gaat gepaard
met idee dat men in doodsgevaar verkeert door boze geesten.
o Tranceachtige toestanden waarin jonge Aboriginalvrouwen stom, star en
onaanspreekbaar zijn, komen veel voor. Als deze vrouwen niet binnen uren, of
dagen, uit trance ontwaken → w ze naar heilige plek gebracht om genezing te
vinden.
➔ Uit deze verschillen blijkt hoe belangrijk het is dat we uitzoeken of onze opvatting over
afwijkend gedrag en emoties ook in andere culturen toepasbaar zijn.
➔ Huidige tijd speelt invloed van cultuur en etniciteit op psychische gezondheid ook een
actuele rol door immigratie.
o Vb Nederlanders van Turkse origine vertonen veel meer depressieve symptomen dan
autochtone Nederlanders
▪ Maar wat bedoelen we met
depressieve symptomen?
▪ Zijn die voor beide
bevolkingsgroepen
hetzelfde? Waren de
symptomen er al heel lag of
zijn ze wellicht ontstaan door
de integratieproblematiek &
socio-economische factoren
in Nederland!
6. Historische visie op afwijkend gedrag:
In onze cultuur overheerst de visie dat
lichamelijke &/ psychosociale factoren van
invloed zijn op het ontstaan van afwijkend
gedrag.
1) Visie van Hippocrates op afwijkend gedrag:
− Hippocrates kwam als eerste met een naturalistische verklaring van afwijkend gedrag
− Hij zegt dat: ziekten van lichaam en geest het gevolg waren van natuurlijke oorzaken,
en niet van bezetenheid door bovennatuurlijke geesten.
− Hij stelde dat gezondheid van lichaam en geest w bepaald door evenwicht in humores
of lichaamsappen; slijm, zwarte gal, bloed en gele gal → een verstoring van evenwicht
→ was verantwoordelijk voor afwijkend gedrag.
o Een trage persoon zou een overvloed aan slijm hebben (flegma) → flegmatiek
o Overschot aan zwarte gal → oorzaak aan depressie ofwel melancholie
o Overvloed van bloed → sanguinische dispositie leiden: vrolijk, zelfverzekerd en
optimistisch
o Overvloed aan gele gal → korzelig & cholerisch make, driftig dus!
− Hij classificeerde abnormale gedragspatronen adhv 3 hoofdcategorieën
o Melancholie: ernstige depressie
o Manie: sterke opwinding
o Bezetenheid: omvat bizarre gedrag dat we zien bij vb mensen met schizofrenie
, 4
2) Gedachten over psychische stoornissen in de middeleeuwen:
− Volgens doctrine is afwijkend gedrag een teken van bezetenheid door boze geesten of
de duivel.
o Bezeten mensen werden bij voorkeur dmv exorcisme of uitdrijving behandeld
o De kerk deden dit onder meer met gebed, bezweringen, door een kruis voor het
slachtoffer heen en weer te zwaaien en door slachtoffer af te ranselen, geselen
en zelfs uithongeren
− Heksenvervolging
3) Krankzinnigengesticht:
− Of gekkenhuizen: woonden bedelaars als mensen met psychische stoornissen
− Bewoners werden vastgeketend aan hun bedden en lagen in eigen vuil of zwierven
zonder enig toezicht over terrein
− Sommige gestichten werden publiekstrekkers: nl Londense St. Mary’s / Bethlehem
Hospital → publiek betaalde om naar bewoners te kijken, zoals in dierentuin of zoo
4) Vanaf 1800: hervormingen:
− Franse artsen Jean-Baptiste Pussin & Philippe Pinel: mensen die afwijkend gedrag
vertoonden zijn ziek, hebben dus recht op een menselijke behandeling
o = visie niet populair: men beschouwde mensen met psychische stoornissen als
een bedreiging voor samenleving
o ≠ patiënten hebben een behoefte voor een behandeling
o Philippe Pinel maakte een einde aan wrede praktijken als aderlating & purgatie
• Hij verhuisde patiënten van donkere kelders → goed geventileerde en
zonnige kamers
• Voerde lange gesprekken, was overtuigd dat tonen van begrip & medeleven
= zou helpen bij hun herstel!
4) Anti-psychiatrische beweging:
− In de jaren 70
− Deze beweging ging ervan uit dat psychiatrische stoornissen überhaupt niet bestaan,
maar een product of gevolg zijn van de (kapitalistische) maatschappij!
o Pat moesten daarom volgens deze beweging niet behandeld w of naar ZH gaan
− Heeft toch een positieve invloed gehad op latere grootschalige vermindering van aantal
psychiatrische ZH & vaker ambulant behandelen van pat
− Sinds eind 20ste eeuw: uitgangspunt van behandeling om pat niet op te nemen → tenzij
geen alternatief is
Korte samenvatting: je kan de historische verandering beschrijven die zich in de westerse cultuur
hebben voorgedaan in de beeldvorming rondom en de behandeling van afwijkend gedrag:
− In de oude samenleving schreef men afwijkend gedrag toe aan goddelijke of
bovennatuurlijke krachten. I/d middeleeuwen beschouwde men abnormaal gedrag als teken
van bezetenhed door de duivel en werd met exorcisme geprobeerd de aangedane personen
van kwade geesten te bevrijden
− Asielen of gekkenhuizen ontstonden in Europa in late 15de en vroege 16de eeuw. De
omstandigheden waren mensonterend. Met opkomst van morele therapie in 19de eeuw
verbeterde de situatie.
o Overtuiging dat ‘krankzinnigheid ‘ niet met succes te behandelen waren
