Samenvatting Taal in Actie
1 Inleiding
1.1 De grote vraag
Dit boek beschrijft een aantal klassieke benaderingen van gespreksonderzoek.
Binnen die verschillende benaderingen worden verschillende antwoorden
gegeven op de grote vraag hoe mensen kunnen communiceren met behulp van
taal en in het bijzonder hoe dat communicatieproces verloopt in mondelinge
interactie. Wanneer we het over interactie hebben, gaat het ons om
communicatief handelen tussen mensen.
Alle theorieën en analytische benaderingen van verbale communicatie werken
vanuit het inzicht dat communicatie met talige uitingen is gebaseerd op twee
typen informatie. Enerzijds is dat de taalinformatie van de uiting, zoals de
gebruikte woorden en het accent op een bepaald woord. Anderzijds is dat
informatie waarvan de gespreksdeelnemers aannemen dat hij wordt gedeeld
door de andere gespreksdeelnemers.
1.2 De Heterogeniteit van het onderzoeksgebied
Het doel van het boek is om recht te doen aan de verschillende benaderingen
door ze als zelfstandige benaderingen te presenteren. Het is kenmerkend voor
het onderzoek naar taal en sociale interactie dat het in de aandacht staat van
zulke uiteenlopende wetenschappelijke disciplines als de filosofie, de
antropologie, de sociologie en de psychologie. Deze variatie is voor een deel te
verklaren uit het feit dat de twintigste-eeuwse taalwetenschap lang heeft
gevonden dat taalgebruik niet tot haar onderzoeksobject behoort en daarmee dit
terrein braak heeft laten liggen voor de verschillende sociaal-wetenschappelijke
disciplines. Een ander deel van de verklaring is dat taalgebruik niet alleen zinvol
bestudeerd kan worden vanuit een taalwetenschappelijk perspectief.
Een onderzoeker van talige communicatie houdt zich niet alleen bezig met een
analyse van de taaluiting, maar ook met een analyse van de niet-talige
informatie die taalgebruikers bij elkaar veronderstellen.
1.3 De opzet van dit boek
Binnen de taalfilosofie ontwikkelde zich in het midden van de twintigste eeuw
een tak van wetenschap die de ‘filosofie van de alledaagse taal’ ging heten.
Mensen als Austin, Searle en Grice zetten zich af tegen taalfilosofen die zich de
vraag stelden onder welke condities een uitspraak ‘waar’ is. Volgens hen was die
vraag vaak irrelevant voor de betekenis die taalgebruikers aan een uitspraak
geven. Daarom hielden zij zich bezig met de vraag hoe mensen in staat zijn om
adequaat te communiceren met taal, terwijl die alledaagse taal zo weinig precies
en zo onlogisch lijkt te zijn.
Drie theorieën van pragmatiek:
- Taalhandelingstheorie
- Theorie van de conversationele implicatuur
- Beleefdheidstheorie
Pragmatiek kan ook worden opgevat als het onderzoek naar taalgebruik. Andere
onderzoekers (bijv. Schiffrin) noemen datzelfde onderzoeksterrein discourse
analyse.
2 Taalhandelingen
, 2.1 Inleiding
In hoofdstuk 2 en 3 worden twee klassieke taalfilosofische theorieën over het
talig handelen besproken. We beginnen met de taalhandelingstheorie (speech act
theory), zoals die ontwikkeld is door Austin en Searle.
De theorieën van Austin, Searle en Grice vallen binnen de traditie van de
Ordinary Language Philosophy, de filosofie van de alledaagse taal. Traditioneel
richtte veel van het taalfilosofische werk zich op de waarheidsfunctionele
betekenis van taal. Daarbij hield men zich primair bezig met één bepaald type
zinnen, namelijk constatieven.
Constatieven zinnen waarmee een uitspraak over de werkelijkheid wordt
gedaan, zoals ‘Het regent’, ‘Nederland is een monarchie’ of ‘De supermarkt zit op
de hoek’. Zulke uitspraken zijn waar of onwaar, afhankelijk van of de uitspraak al
dan niet correspondeert met de werkelijkheid waarover hij gaat. De vraag naar
de betekenis van zulke uitspraken werd veelal beantwoord in termen van
waarheidscondities.
De Ordinary Language-filosofen constateerden dat er ook zinnen zijn die zich
onttrekken aan waarheidscondities, zoas ‘Van harte gefeliciteerd’, ‘Dat lijkt me
erg leuk’ of ‘Mag ik een kop koffie?’.
2.2 De taalhandelingstheorie van Austin en Searle
In How to do things with words houdt Austin zich bezig met de vraag wat mensen
met taal doen. Hij stelt dat taal niet enkel gebruikt wordt om uitspraken over de
werkelijkheid te doen. Talige uitingen kunnen verschillende functies hebben.
Bijvoorbeeld: ‘Het vriest’. Meerdere functies:
Kan de functie van een mededeling over de stand van zaken hebben.
Kan een waarschuwing zijn aan de gesprekspartner om toch vooral een jas
aan te trekken.
Austin begint zijn taalfilosofische onderzoek met een studie van wat hij noemt
performatieve werkwoorden.
Dit zijn werkwoorden die aanduiden welke handelingen sprekers uitvoeren
(to perform) als ze iets zeggen.
Sommige performatieven kunnen alleen succesvol worden uitgevoerd door
bepaalde personen in een bepaalde situatie (bijvoorbeeld een rechter met ‘Ik
veroordeel u tot 5 jaar celstraf’).
Om een performatief deugdelijk uit te voeren, moet volgens Austin dan ook
minstens zijn voldaan aan de volgende voorwaarden:
- Voorwaarde A1:
Er moet een algemeen geaccepteerde conventionele procedure zijn die
inhoudt dat een bepaalde persoon onder bepaalde omstandigheden
bepaalde woorden uitspreekt, en die een bepaald conventioneel effect
hebben.
Bijvoorbeeld de conventie dat alleen de voorzitter en niemand anders een
vergadering kan openen en wel door middel van het uitspreken van de
woorden ‘Hierbij open ik de vergadering’. En alleen de rechter kan tijdens
een rechtszitting iemand veroordelen met de woorden ‘Hierbij veroordeel
ik u tot 10 jaar celstraf’.
- Voorwaarde A2:
1 Inleiding
1.1 De grote vraag
Dit boek beschrijft een aantal klassieke benaderingen van gespreksonderzoek.
Binnen die verschillende benaderingen worden verschillende antwoorden
gegeven op de grote vraag hoe mensen kunnen communiceren met behulp van
taal en in het bijzonder hoe dat communicatieproces verloopt in mondelinge
interactie. Wanneer we het over interactie hebben, gaat het ons om
communicatief handelen tussen mensen.
Alle theorieën en analytische benaderingen van verbale communicatie werken
vanuit het inzicht dat communicatie met talige uitingen is gebaseerd op twee
typen informatie. Enerzijds is dat de taalinformatie van de uiting, zoals de
gebruikte woorden en het accent op een bepaald woord. Anderzijds is dat
informatie waarvan de gespreksdeelnemers aannemen dat hij wordt gedeeld
door de andere gespreksdeelnemers.
1.2 De Heterogeniteit van het onderzoeksgebied
Het doel van het boek is om recht te doen aan de verschillende benaderingen
door ze als zelfstandige benaderingen te presenteren. Het is kenmerkend voor
het onderzoek naar taal en sociale interactie dat het in de aandacht staat van
zulke uiteenlopende wetenschappelijke disciplines als de filosofie, de
antropologie, de sociologie en de psychologie. Deze variatie is voor een deel te
verklaren uit het feit dat de twintigste-eeuwse taalwetenschap lang heeft
gevonden dat taalgebruik niet tot haar onderzoeksobject behoort en daarmee dit
terrein braak heeft laten liggen voor de verschillende sociaal-wetenschappelijke
disciplines. Een ander deel van de verklaring is dat taalgebruik niet alleen zinvol
bestudeerd kan worden vanuit een taalwetenschappelijk perspectief.
Een onderzoeker van talige communicatie houdt zich niet alleen bezig met een
analyse van de taaluiting, maar ook met een analyse van de niet-talige
informatie die taalgebruikers bij elkaar veronderstellen.
1.3 De opzet van dit boek
Binnen de taalfilosofie ontwikkelde zich in het midden van de twintigste eeuw
een tak van wetenschap die de ‘filosofie van de alledaagse taal’ ging heten.
Mensen als Austin, Searle en Grice zetten zich af tegen taalfilosofen die zich de
vraag stelden onder welke condities een uitspraak ‘waar’ is. Volgens hen was die
vraag vaak irrelevant voor de betekenis die taalgebruikers aan een uitspraak
geven. Daarom hielden zij zich bezig met de vraag hoe mensen in staat zijn om
adequaat te communiceren met taal, terwijl die alledaagse taal zo weinig precies
en zo onlogisch lijkt te zijn.
Drie theorieën van pragmatiek:
- Taalhandelingstheorie
- Theorie van de conversationele implicatuur
- Beleefdheidstheorie
Pragmatiek kan ook worden opgevat als het onderzoek naar taalgebruik. Andere
onderzoekers (bijv. Schiffrin) noemen datzelfde onderzoeksterrein discourse
analyse.
2 Taalhandelingen
, 2.1 Inleiding
In hoofdstuk 2 en 3 worden twee klassieke taalfilosofische theorieën over het
talig handelen besproken. We beginnen met de taalhandelingstheorie (speech act
theory), zoals die ontwikkeld is door Austin en Searle.
De theorieën van Austin, Searle en Grice vallen binnen de traditie van de
Ordinary Language Philosophy, de filosofie van de alledaagse taal. Traditioneel
richtte veel van het taalfilosofische werk zich op de waarheidsfunctionele
betekenis van taal. Daarbij hield men zich primair bezig met één bepaald type
zinnen, namelijk constatieven.
Constatieven zinnen waarmee een uitspraak over de werkelijkheid wordt
gedaan, zoals ‘Het regent’, ‘Nederland is een monarchie’ of ‘De supermarkt zit op
de hoek’. Zulke uitspraken zijn waar of onwaar, afhankelijk van of de uitspraak al
dan niet correspondeert met de werkelijkheid waarover hij gaat. De vraag naar
de betekenis van zulke uitspraken werd veelal beantwoord in termen van
waarheidscondities.
De Ordinary Language-filosofen constateerden dat er ook zinnen zijn die zich
onttrekken aan waarheidscondities, zoas ‘Van harte gefeliciteerd’, ‘Dat lijkt me
erg leuk’ of ‘Mag ik een kop koffie?’.
2.2 De taalhandelingstheorie van Austin en Searle
In How to do things with words houdt Austin zich bezig met de vraag wat mensen
met taal doen. Hij stelt dat taal niet enkel gebruikt wordt om uitspraken over de
werkelijkheid te doen. Talige uitingen kunnen verschillende functies hebben.
Bijvoorbeeld: ‘Het vriest’. Meerdere functies:
Kan de functie van een mededeling over de stand van zaken hebben.
Kan een waarschuwing zijn aan de gesprekspartner om toch vooral een jas
aan te trekken.
Austin begint zijn taalfilosofische onderzoek met een studie van wat hij noemt
performatieve werkwoorden.
Dit zijn werkwoorden die aanduiden welke handelingen sprekers uitvoeren
(to perform) als ze iets zeggen.
Sommige performatieven kunnen alleen succesvol worden uitgevoerd door
bepaalde personen in een bepaalde situatie (bijvoorbeeld een rechter met ‘Ik
veroordeel u tot 5 jaar celstraf’).
Om een performatief deugdelijk uit te voeren, moet volgens Austin dan ook
minstens zijn voldaan aan de volgende voorwaarden:
- Voorwaarde A1:
Er moet een algemeen geaccepteerde conventionele procedure zijn die
inhoudt dat een bepaalde persoon onder bepaalde omstandigheden
bepaalde woorden uitspreekt, en die een bepaald conventioneel effect
hebben.
Bijvoorbeeld de conventie dat alleen de voorzitter en niemand anders een
vergadering kan openen en wel door middel van het uitspreken van de
woorden ‘Hierbij open ik de vergadering’. En alleen de rechter kan tijdens
een rechtszitting iemand veroordelen met de woorden ‘Hierbij veroordeel
ik u tot 10 jaar celstraf’.
- Voorwaarde A2:
