TEMA 1: CONCEPTO, FINS E CLASES DE
PENAS
1. QUE É UNHA PENA EN DEREITO PENAL?
Castigo consistente na privación dun ben xurídico que pola
autoridade legalmente determinada a quen, tras o debido proceso,
aparece como responsable dunha infracción do dereito, e a causa de
dita infracción.
1.1. CARACTERÍSTICAS DA PENA
A pena ha de consistir nun mal para o suxeito que a recibe. Este
mal non se debe entender no sentido do sufrimento ou desagrado,
senón que alude a unha privación total ou parcial de bens
xurídicos. A pena consiste na privación total ou parcial de bens
xurídicos e, fundamentalmente da vida, a liberdade ou outros
dereitos e o patrimonio. Normalmente, á privación de calquera ben
xurídico van aparelladas consecuencias desagradables para o
suxeito, pero este aspecto non pertenza á esencia da pena.
o Sinalouse en ocasións que a pena é un ben ou que debería
selo. Desde un punto de vista ideal, pode considerarse que a
pena é un ben xa que pode producir unha serie de bens;
pero desde un punto de vista material, a pena ha de consistir
na privación de bens e por tanto, concrétase nun mal.
A pena unicamente pode ser imposta de acordo co disposto nas
leis. Segundo o art. 2.1, “no será castigado ningún delito con pena
que no se halle prevista por Lei anterior á súa perpetración”.
Plásmase aquí o principio de irretroactividade das disposición
desfavorables para o reo.
A pena ha de ser imposta polas autoridades constituídas pola lei e
en virtude dun proceso legal. Así o esixe o art. 24 CE e o recoñece
o 3.1: “No podrá ejecutarse pena ni medida de seguridad sino en
virtud de sentencia firme dictada por el juez o tribunal
competente, de acuerdo con las leyes procesales”.
o Con esta previsión exclúese a vinganza privada e
establécese unha garantía de imparcialidade e de
obxectividade ao ser o estado quen monopoliza a fixación,
imposición e execución das penas.
A pena ha de ser imposta a causa dunha infracción da Lei e
precisamente á persoa que sexa responsable da mesma.
o Na definición está implícita a norma de reprobación pola
violación da norma que expresa a pena, e o conseguinte
María Rodríguez Fernández 1
, reproche dirixido ao autor de dita violación. Esta reprobación e
reproche non teñen natureza moral, senón que basean o
fundamento no carácter obrigatorio da norma violada e no
sentimento de respecto á lei, que é básico para a existencia do
ordenamento xurídico.
En conclusión, conceptualmente a pena é retribución polo delito
cometido. Castígase porque se delinquiu. A privación dun ben xurídico
por parte do estado non ten porque ser unha pena; isto é, nestes
momentos, non podemos saír a un pub ata as 7 da mañá.
1.2. QUE NON SE CONSIDERA PENA?
O art. 34 do CP establece que “no se reputarán penas:
1º. La detención y prisión preventiva y las demás medidas
cautelares de naturaleza penal”, puesto que, a pesar de tener
carácter aflictivo, no pretenden castigar por la comisión de un delito,
sino asegurar la celebración del juicio;
2º. Las multas y demás correcciones que, en uso de atribuciones
gubernativas y disciplinarias, se impongan a los subordinados o
administrados. Neste caso, unha multa de tráfico é unha sanción
administrativa e non unha pena.
3º. Las privaciones de derechos y las sanciones reparadoras que
establezcan las leyes civiles o administrativas”.
Nunha materia coma esta, na que hai temas de dereito Penal e
Administrativo sancionador, é importante diferenciar entre PENAS e
SANCIÓNS ADMINISTRATRIVAS. Aínda que é certo que as sancións
administrativas tamén consisten en privacións e limitacións de
dereitos, a diferenza entre ambos tipos de sancións ven dada porque
a pena é resultado da comisión dun feito tipificado na Ley penal como
delito (art. 2.1 CP) e ven imposta polos Xuíces e Tribunais da orde
penal tras o correspondente proceso legal con todas as garantías (art.
3.1 CP).
2. XUSTIFICACIÓN E FINS DA PENA
Unha vez que se define a pena, é momento de abordar como se
xustifica a existencia e as finalidades que compre.
2.1. TEORÍA ABOLICIONISTA
María Rodríguez Fernández 2
, Consiste nun conxunto heteroxéneo de teorías que negan toda
xustificación ao castigo importo polo Estado. Consideran que os
cárceres non serven para manter a orde social.
Existe unha corrente de penalistas que negan a xustificación ao
castigo imposto polo Estado (e especialmente á pena). Hai dúas
posicións:
Eliminar todo castigo e toda norma (xurídica e moral). Stirner.
Eliminar a pena pero manter outras formas de control social, como
a educación moral, a presión da opinión pública...
Danse unha serie de críticas:
Óbviase aportar algunha solución sobre control social e limitación
do poder punitivo.
Propugnan un modelo de sociedade problemática (lei do máis forte
ou disciplinario).
2.2. TEORÍA ABSOLUTA OU
RETRIBUCIONISTAS
A imposición da pena xustifícase como retribución polo delito
cometido. Ollo por ollo dente por dente (lei do Talión). Esta idea
sempre supuxo unha fascinación irresistible sobre o pensamento
político reaccionario e nunca se abandonou de todo na cultura penal.
No s. XIX o idealismo alemán elabora unha teoría moderna de
retribucionismo, da man de Kant e Hegel.
KANT dicía que a pena é unha esixencia incondicionada da
xustiza; que a pena é unha retribución ética e que a pena non debe
responder ás razóns utilitarias. Sostén que que o fin da pena é a
realización da xustiza, como unha necesidade ética e que se ha de
executar a toda costa, aínda que non proporcione beneficio algún.
HEGEL dicía que a pena se xustifica porque é a negación do
Dereito. Tamén, dicía que a pena se xustifica porque reafirma o
Dereito e pola necesidade de restablecer a orde legar violando
(retribución xurídica) e que a pena non debía responder a razóns
utilitarias.
2.3. TEORÍA RELATIVA OU DE PREVENCIÓN
(IMPORTANTES)
O castigo xustifícase pola utilidade, polos obxectivos de
prevención aos que se orienta. O que se pretende é evitar a comisión
de futuros delitos. Existen diferentes tipos de prevención:
María Rodríguez Fernández 3
, Prevención xeral: castígase á persoa que comete o delito
para que a sociedade entenda que se se fai iso, van ser
castigados. Ten lugar a través da conminación penal abstracta
e a través da imposición e cumprimento da pena, aínda que os
escasos estudos empíricos existentes parecen sinalar que para
disuadir aos cidadáns de cometer delitos é mais importante a
seguridade de que o delito vai ser castigado que a entidade das
sancións coas que ameaza a lei.
o Negativa ou intimidatoria: a pena debe servir para
intimidar aos cidadáns e evitar que delincan. “A” mata a
“B” e encarcérase a “A”, o asasino, de modo que “C”
quede intimidado e non cometa outro delito.
o Positiva ou integradora: a pena debe servir para
educar aos cidadáns respecto ao ordenamento xurídico.
“A” mata a “B”, castigamos a “A” para que “C” diga que
lle parece correcto, de modo que non o fai (Educación
positiva)
Prevención especial: impedir a comisión do delito por quen
xa cometeu algún. “A” mata a “B”; encarcérase a “A” para que
non mate a ninguén máis.
2.3.1. PREVENCIÓN XERAL NEGATIVA
O fin da pena é intimidar aos cidadáns para que non cometan
delitos.
O representante é Von Feuerbach, que di que a ameaza da pena
ten función de disuadir á poboación da comisión de delitos. Ademais,
di que se a intimidación fracasa, a pena debe impoñerse para
confirmar a seriedade da ameaza e manter o efecto intimidante
fronte ao resto da sociedade.
Críticas que recibe: non ofrece un criterio limitador da pena e non
supón un freo para delincuentes por convicción ou impulsivos.
2.3.2. PREVENCIÓN XERAL POSITIVA
O fin da pena é educar aos cidadáns no respecto ao ordenamento
xurídico. Castígase para que a sociedade vexa que o dereito imponse,
que os infractores reciben sanción e que os valores que protexe o
ordenamento seguen vixentes.
O seu representante é Jakobs. Di que a pena debe servir co fin
socialmente útil de reforzar a convicción colectiva en torno á vixencia
da norma violada, fomentar os lazos de solidariedade social e afianzar
a confianza institucional no sistema.
María Rodríguez Fernández 4
PENAS
1. QUE É UNHA PENA EN DEREITO PENAL?
Castigo consistente na privación dun ben xurídico que pola
autoridade legalmente determinada a quen, tras o debido proceso,
aparece como responsable dunha infracción do dereito, e a causa de
dita infracción.
1.1. CARACTERÍSTICAS DA PENA
A pena ha de consistir nun mal para o suxeito que a recibe. Este
mal non se debe entender no sentido do sufrimento ou desagrado,
senón que alude a unha privación total ou parcial de bens
xurídicos. A pena consiste na privación total ou parcial de bens
xurídicos e, fundamentalmente da vida, a liberdade ou outros
dereitos e o patrimonio. Normalmente, á privación de calquera ben
xurídico van aparelladas consecuencias desagradables para o
suxeito, pero este aspecto non pertenza á esencia da pena.
o Sinalouse en ocasións que a pena é un ben ou que debería
selo. Desde un punto de vista ideal, pode considerarse que a
pena é un ben xa que pode producir unha serie de bens;
pero desde un punto de vista material, a pena ha de consistir
na privación de bens e por tanto, concrétase nun mal.
A pena unicamente pode ser imposta de acordo co disposto nas
leis. Segundo o art. 2.1, “no será castigado ningún delito con pena
que no se halle prevista por Lei anterior á súa perpetración”.
Plásmase aquí o principio de irretroactividade das disposición
desfavorables para o reo.
A pena ha de ser imposta polas autoridades constituídas pola lei e
en virtude dun proceso legal. Así o esixe o art. 24 CE e o recoñece
o 3.1: “No podrá ejecutarse pena ni medida de seguridad sino en
virtud de sentencia firme dictada por el juez o tribunal
competente, de acuerdo con las leyes procesales”.
o Con esta previsión exclúese a vinganza privada e
establécese unha garantía de imparcialidade e de
obxectividade ao ser o estado quen monopoliza a fixación,
imposición e execución das penas.
A pena ha de ser imposta a causa dunha infracción da Lei e
precisamente á persoa que sexa responsable da mesma.
o Na definición está implícita a norma de reprobación pola
violación da norma que expresa a pena, e o conseguinte
María Rodríguez Fernández 1
, reproche dirixido ao autor de dita violación. Esta reprobación e
reproche non teñen natureza moral, senón que basean o
fundamento no carácter obrigatorio da norma violada e no
sentimento de respecto á lei, que é básico para a existencia do
ordenamento xurídico.
En conclusión, conceptualmente a pena é retribución polo delito
cometido. Castígase porque se delinquiu. A privación dun ben xurídico
por parte do estado non ten porque ser unha pena; isto é, nestes
momentos, non podemos saír a un pub ata as 7 da mañá.
1.2. QUE NON SE CONSIDERA PENA?
O art. 34 do CP establece que “no se reputarán penas:
1º. La detención y prisión preventiva y las demás medidas
cautelares de naturaleza penal”, puesto que, a pesar de tener
carácter aflictivo, no pretenden castigar por la comisión de un delito,
sino asegurar la celebración del juicio;
2º. Las multas y demás correcciones que, en uso de atribuciones
gubernativas y disciplinarias, se impongan a los subordinados o
administrados. Neste caso, unha multa de tráfico é unha sanción
administrativa e non unha pena.
3º. Las privaciones de derechos y las sanciones reparadoras que
establezcan las leyes civiles o administrativas”.
Nunha materia coma esta, na que hai temas de dereito Penal e
Administrativo sancionador, é importante diferenciar entre PENAS e
SANCIÓNS ADMINISTRATRIVAS. Aínda que é certo que as sancións
administrativas tamén consisten en privacións e limitacións de
dereitos, a diferenza entre ambos tipos de sancións ven dada porque
a pena é resultado da comisión dun feito tipificado na Ley penal como
delito (art. 2.1 CP) e ven imposta polos Xuíces e Tribunais da orde
penal tras o correspondente proceso legal con todas as garantías (art.
3.1 CP).
2. XUSTIFICACIÓN E FINS DA PENA
Unha vez que se define a pena, é momento de abordar como se
xustifica a existencia e as finalidades que compre.
2.1. TEORÍA ABOLICIONISTA
María Rodríguez Fernández 2
, Consiste nun conxunto heteroxéneo de teorías que negan toda
xustificación ao castigo importo polo Estado. Consideran que os
cárceres non serven para manter a orde social.
Existe unha corrente de penalistas que negan a xustificación ao
castigo imposto polo Estado (e especialmente á pena). Hai dúas
posicións:
Eliminar todo castigo e toda norma (xurídica e moral). Stirner.
Eliminar a pena pero manter outras formas de control social, como
a educación moral, a presión da opinión pública...
Danse unha serie de críticas:
Óbviase aportar algunha solución sobre control social e limitación
do poder punitivo.
Propugnan un modelo de sociedade problemática (lei do máis forte
ou disciplinario).
2.2. TEORÍA ABSOLUTA OU
RETRIBUCIONISTAS
A imposición da pena xustifícase como retribución polo delito
cometido. Ollo por ollo dente por dente (lei do Talión). Esta idea
sempre supuxo unha fascinación irresistible sobre o pensamento
político reaccionario e nunca se abandonou de todo na cultura penal.
No s. XIX o idealismo alemán elabora unha teoría moderna de
retribucionismo, da man de Kant e Hegel.
KANT dicía que a pena é unha esixencia incondicionada da
xustiza; que a pena é unha retribución ética e que a pena non debe
responder ás razóns utilitarias. Sostén que que o fin da pena é a
realización da xustiza, como unha necesidade ética e que se ha de
executar a toda costa, aínda que non proporcione beneficio algún.
HEGEL dicía que a pena se xustifica porque é a negación do
Dereito. Tamén, dicía que a pena se xustifica porque reafirma o
Dereito e pola necesidade de restablecer a orde legar violando
(retribución xurídica) e que a pena non debía responder a razóns
utilitarias.
2.3. TEORÍA RELATIVA OU DE PREVENCIÓN
(IMPORTANTES)
O castigo xustifícase pola utilidade, polos obxectivos de
prevención aos que se orienta. O que se pretende é evitar a comisión
de futuros delitos. Existen diferentes tipos de prevención:
María Rodríguez Fernández 3
, Prevención xeral: castígase á persoa que comete o delito
para que a sociedade entenda que se se fai iso, van ser
castigados. Ten lugar a través da conminación penal abstracta
e a través da imposición e cumprimento da pena, aínda que os
escasos estudos empíricos existentes parecen sinalar que para
disuadir aos cidadáns de cometer delitos é mais importante a
seguridade de que o delito vai ser castigado que a entidade das
sancións coas que ameaza a lei.
o Negativa ou intimidatoria: a pena debe servir para
intimidar aos cidadáns e evitar que delincan. “A” mata a
“B” e encarcérase a “A”, o asasino, de modo que “C”
quede intimidado e non cometa outro delito.
o Positiva ou integradora: a pena debe servir para
educar aos cidadáns respecto ao ordenamento xurídico.
“A” mata a “B”, castigamos a “A” para que “C” diga que
lle parece correcto, de modo que non o fai (Educación
positiva)
Prevención especial: impedir a comisión do delito por quen
xa cometeu algún. “A” mata a “B”; encarcérase a “A” para que
non mate a ninguén máis.
2.3.1. PREVENCIÓN XERAL NEGATIVA
O fin da pena é intimidar aos cidadáns para que non cometan
delitos.
O representante é Von Feuerbach, que di que a ameaza da pena
ten función de disuadir á poboación da comisión de delitos. Ademais,
di que se a intimidación fracasa, a pena debe impoñerse para
confirmar a seriedade da ameaza e manter o efecto intimidante
fronte ao resto da sociedade.
Críticas que recibe: non ofrece un criterio limitador da pena e non
supón un freo para delincuentes por convicción ou impulsivos.
2.3.2. PREVENCIÓN XERAL POSITIVA
O fin da pena é educar aos cidadáns no respecto ao ordenamento
xurídico. Castígase para que a sociedade vexa que o dereito imponse,
que os infractores reciben sanción e que os valores que protexe o
ordenamento seguen vixentes.
O seu representante é Jakobs. Di que a pena debe servir co fin
socialmente útil de reforzar a convicción colectiva en torno á vixencia
da norma violada, fomentar os lazos de solidariedade social e afianzar
a confianza institucional no sistema.
María Rodríguez Fernández 4
