Gezondheidspsychologie
HOOFDSTUK – WAT IS GEZONDHEID?
VERANDERENDE PERSPECTIEVEN
Van oudsher hebben mensen een relatie gezien tussen: geest – god(en) – fysieke gesteldheid
RELATIE TUSSEN LICHAAM EN GEEST
Hippocrates (oudheid: 460-377 v.Chr.)
• Ziekte – verstoord evenwicht tussen 4 circulerende lichaamsvloeistoffen (humores):
o gele gal
o slijm
o bloed
o zwarte gal
• Gezond persoon als deze 4 humores in evenwicht zijn
• Ziekte trad op wanneer er een verstoord evenwicht is door externe pathogenen
(slechte dingen van buitenaf, vb. seizoenswisseling)
• Genezing – opnieuw balans brengen via aderlaten, vasten, dieet, geneesmiddelen
• Beschouwde lichaam en geest als 1 eenheid
• Om deze reden dacht men ook dat hoeveelheid sappen in verband stond met
persoonlijkheid van iemand
o Overmaat slijm – iemand die kalm/flegmatisch is
o Overmaat bloed – iemand die optimistisch/sanguine is
o Overmaat zwarte gal – droefenis
o Overmaat gele gal – boosaardig/cholerisch temperament
Galenus (129-199 n.Chr.)
• Etiologie – oorzaak van een ziekte
• De etiologische basis voor alle ziekten (geestelijk en lichamelijk) is puur lichamelijk
• Door 4 lichamelijke humores > 4 temperamenten > specifieke ziekten
o vb. Melancholieke vrouwen grotere kans op borstkanker door grote
hoeveelheid zwarte gal
• De geest speelt geen rol in de etiologie van ziekten
Vroege middeleeuwen – geloof en spiritualiteit
• Ziekte – straf van god of gevolg van kwade geesten die de ziel binnendrongen
o Mens als individu zelf weinig controle over gezondheid
o Priesters vermogen om gezondheid te herstellen / demonen uit te drijven
• Verbod op wetenschappelijk onderzoek
o Beperkte medische vooruitgang en vooruitgang in inzicht
o Geestelijke en mystieke verklaringen voor zieken overheersten
• Religieuze gezichtspunten hielden stand tot ‘renaissance’ begon (individueel denken
werd belangrijk)
1
, 1600 hr.
• Wetenschappelijke revolutie
• Meer theoretische kennis, natuurwetenschappelijk onderzoek en ontwikkelingen in
lichamelijke geneeskunde > inzicht in menselijk lichaam
• Verklaringen voor ziekten meer organisch en fysiologisch en weinig ruimte voor
psychologische verklaringen.
Descartes (1596-1650)
• Gelooft dat geest het lichaam verlaat als mens sterft
• Lichaam en geest zijn 2 afzonderlijke/onafhankelijke entiteiten > dualisme
o Autopsies toegelaten, ziekte teruggevonden in menselijke cellen en niet in sappen
• Dualisme ontwikkelde het idee van lichaam als een machine (mechanistisch
standpunt) dat uit onderdelen bestond en inzicht krijgen in ziekten als we deze
onderdelen gaan onderzoeken en naderbij gaan bekijken.
BIOMEDISCH ZIEKTEMODEL
• Reductionistisch – het reduceert het lichaam tot op celniveau > kijkt niet naar psyché
• Gezondheid = afwezigheid van ziekte
o Vb. je kan ongezond zijn (levensstijl) maar geen ziekte hebben, dus dan ben je ‘gezond’.
• Ziekten en symptomen hebben een achterliggende fysiologische verklaring
• Genezing werkt mechanistisch en rechtlijnig (= oorzaak aanpakken)
• Maar... waarom dan verschillende reacties van mensen?
o Vb. verschillende patronen in het COVID-reacties
o Model houdt geen rekening met verschillende reacties op eenzelfde oorzaak
VRAAGTEKENS BIJ DUALISME: PSYCHOSOCIALE MODELLEN VOOR GEZONDHEID EN ZIEKTE
• Veel ziekten hebben een organische oorzaak, maar veroorzaken individuele reacties
• Rol van ‘geest’ of psyché blijkt daarin belangrijk
o Vb. fantoompijn, placebo-effect
o Als PC mensen helpen minder pijn te hebben door cognitief te werk te gaan
• Ook rol van sociaal ondersteuningsnetwerk is belangirjk
• Dus toch (tenminste) een bidirectionele relatie i.t.t. dualistisch denken
o Relatie tussen lichaam en geest, in beide richtingen.
BIOPSYCHOSOCIAAL ZIEKTEMODEL
Geïntegreerde benadering (verschillende dingen samenbrengen) voor de assessment van:
• biologische/fysiologische
• psychologische/gedragsmatige
• sociale/omgevingsfactoren
die bijdragen aan gezondheid en ziekte
2
,GEDRAG, DOOD EN ZIEKTE
• Stijging levensverwachting
o nu zitten we op een plateau, misschien zelfs een daling door nieuwe ziekten
zoals obesitas
• daling mortaliteit (sterftecijfers)
• geneesmiddelen, vaccinatie, betere sanitaire voorzieningen
o Hygiëne draagt erg bij aan het voorkomen van ziektes
• Oorzaken overlijden ook drastisch veranderd
o Van infectieziekten naar nu vooral ziektes veroorzaakt door ons eigen gedrag,
ongezond leven.
• belangrijke gedragscomponent
• ons gedrag draagt bij aan onze gezondheid en onze kans op overlijden
INDIVIDUELE, CULTURELE EN LEEFTIJDSGERELATEERDE PERSPECTIEVEN OP GEZONDHEID
LEKENTHEORIEËN OVER GEZONDHEID
Bauman (1961)
Vroeg aan patiënten met een ernstige ziekte: ‘wat betekent gezondheid voor u?’
• een overwegend gevoel van welzijn
• de afwezigheid van symptomen
• handelingen waartoe een persoon in staat is (vb. trap kunnen oplopen)
Benyamini (2003)
• Zelfde vraag aan ouderen (n = 500)
o Slechte/redelijke gezondheid – vooral antwoorden over recente
symptomen/indicatoren van slechte gezondheid (vb. pijn)
o Goede gezondheid – positieve indicatoren (vb. in staat zijn tot wandelen)
• Gezonde individuen hun subjectieve gezondheidsbeoordelingen zijn meer verbonden
met gezondheidsgedrag
o = gedrag (ongeacht de gezondheidstoestand) dat bedoeld is om de
gezondheid te beschermen, te bevorderen of in stand te houden.
o Vb. voldoende lichaamsbeweging
3
, Health & Lifestyle (n = 9000, Blaxter):
• Gezondheid als
o niet ziek (geen symptomen)
o bezit (geërfd van mijn ouders)
o gedrag (gezond eten, sporten)
o lichamelijk fitheid en vitaliteit (vooral jongere correspodenten
o psychosociaal welzijn (mentaal sterk voelen)
o functie (beroep uitoefenen)
• subjectieve beoordeling van gezondheid
• via vergelijking met anderen (welke referentiegroep?)
o leeftijd
o beroep
o betere/slechtere gezondheid
• gezondheid is een relatieve staat van zijn
DEFINITIE VAN GEZONDHEID VAN DE WHO
• Wereldgezondheidsorganisatie
• Toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn en (...) niet alleen als de
afwezigheid van ziekte of invaliditeit.
• Doelstellingen & beleidsdocumenten veronderstellen een relatie tussen gedrag,
leefwijze en gezondheid
CROSSCULTURELE PERSPECTIEVEN OP GEZONDHEID
• Tussen en zelfs binnen culturen staan er ook verschillende perspectieven op
gezondheid
• ‘Normale gezondheid’ verschilt per cultuur en is afhankelijk van het economische,
politieke klimaat van het tijdperk
o Vb. Obama vs Trump vs Biden
o Vb. bevallen – bij ons erg gemedicaliseerd, ergens anders bevallen meer thuis.
o Vb. roken was ooit glamoureus, nu is het vaak onacceptabel
LEVENSLOOP EN GEZONDHEID
KINDEREN < 7 JAAR • op een magisch niveau
KINDEREN 8 – 11 JAAR • Concreter, oorzaak en gevolg
• Perspectief begint te ontwikkelen
vb. waarom mondmasker dragen
VROEGE PUBERTEIT • Fysiologisch inzicht en termen + inzicht
verschillende lichamelijke oorzaken
LATE PUBERTEIT EN VOLWASSENHEID • Psychofysiologisch
• geest speelt mee – inzicht in
stress/piekeren
OUDEREN • vaak positieve opvatting en inschatting
4
HOOFDSTUK – WAT IS GEZONDHEID?
VERANDERENDE PERSPECTIEVEN
Van oudsher hebben mensen een relatie gezien tussen: geest – god(en) – fysieke gesteldheid
RELATIE TUSSEN LICHAAM EN GEEST
Hippocrates (oudheid: 460-377 v.Chr.)
• Ziekte – verstoord evenwicht tussen 4 circulerende lichaamsvloeistoffen (humores):
o gele gal
o slijm
o bloed
o zwarte gal
• Gezond persoon als deze 4 humores in evenwicht zijn
• Ziekte trad op wanneer er een verstoord evenwicht is door externe pathogenen
(slechte dingen van buitenaf, vb. seizoenswisseling)
• Genezing – opnieuw balans brengen via aderlaten, vasten, dieet, geneesmiddelen
• Beschouwde lichaam en geest als 1 eenheid
• Om deze reden dacht men ook dat hoeveelheid sappen in verband stond met
persoonlijkheid van iemand
o Overmaat slijm – iemand die kalm/flegmatisch is
o Overmaat bloed – iemand die optimistisch/sanguine is
o Overmaat zwarte gal – droefenis
o Overmaat gele gal – boosaardig/cholerisch temperament
Galenus (129-199 n.Chr.)
• Etiologie – oorzaak van een ziekte
• De etiologische basis voor alle ziekten (geestelijk en lichamelijk) is puur lichamelijk
• Door 4 lichamelijke humores > 4 temperamenten > specifieke ziekten
o vb. Melancholieke vrouwen grotere kans op borstkanker door grote
hoeveelheid zwarte gal
• De geest speelt geen rol in de etiologie van ziekten
Vroege middeleeuwen – geloof en spiritualiteit
• Ziekte – straf van god of gevolg van kwade geesten die de ziel binnendrongen
o Mens als individu zelf weinig controle over gezondheid
o Priesters vermogen om gezondheid te herstellen / demonen uit te drijven
• Verbod op wetenschappelijk onderzoek
o Beperkte medische vooruitgang en vooruitgang in inzicht
o Geestelijke en mystieke verklaringen voor zieken overheersten
• Religieuze gezichtspunten hielden stand tot ‘renaissance’ begon (individueel denken
werd belangrijk)
1
, 1600 hr.
• Wetenschappelijke revolutie
• Meer theoretische kennis, natuurwetenschappelijk onderzoek en ontwikkelingen in
lichamelijke geneeskunde > inzicht in menselijk lichaam
• Verklaringen voor ziekten meer organisch en fysiologisch en weinig ruimte voor
psychologische verklaringen.
Descartes (1596-1650)
• Gelooft dat geest het lichaam verlaat als mens sterft
• Lichaam en geest zijn 2 afzonderlijke/onafhankelijke entiteiten > dualisme
o Autopsies toegelaten, ziekte teruggevonden in menselijke cellen en niet in sappen
• Dualisme ontwikkelde het idee van lichaam als een machine (mechanistisch
standpunt) dat uit onderdelen bestond en inzicht krijgen in ziekten als we deze
onderdelen gaan onderzoeken en naderbij gaan bekijken.
BIOMEDISCH ZIEKTEMODEL
• Reductionistisch – het reduceert het lichaam tot op celniveau > kijkt niet naar psyché
• Gezondheid = afwezigheid van ziekte
o Vb. je kan ongezond zijn (levensstijl) maar geen ziekte hebben, dus dan ben je ‘gezond’.
• Ziekten en symptomen hebben een achterliggende fysiologische verklaring
• Genezing werkt mechanistisch en rechtlijnig (= oorzaak aanpakken)
• Maar... waarom dan verschillende reacties van mensen?
o Vb. verschillende patronen in het COVID-reacties
o Model houdt geen rekening met verschillende reacties op eenzelfde oorzaak
VRAAGTEKENS BIJ DUALISME: PSYCHOSOCIALE MODELLEN VOOR GEZONDHEID EN ZIEKTE
• Veel ziekten hebben een organische oorzaak, maar veroorzaken individuele reacties
• Rol van ‘geest’ of psyché blijkt daarin belangrijk
o Vb. fantoompijn, placebo-effect
o Als PC mensen helpen minder pijn te hebben door cognitief te werk te gaan
• Ook rol van sociaal ondersteuningsnetwerk is belangirjk
• Dus toch (tenminste) een bidirectionele relatie i.t.t. dualistisch denken
o Relatie tussen lichaam en geest, in beide richtingen.
BIOPSYCHOSOCIAAL ZIEKTEMODEL
Geïntegreerde benadering (verschillende dingen samenbrengen) voor de assessment van:
• biologische/fysiologische
• psychologische/gedragsmatige
• sociale/omgevingsfactoren
die bijdragen aan gezondheid en ziekte
2
,GEDRAG, DOOD EN ZIEKTE
• Stijging levensverwachting
o nu zitten we op een plateau, misschien zelfs een daling door nieuwe ziekten
zoals obesitas
• daling mortaliteit (sterftecijfers)
• geneesmiddelen, vaccinatie, betere sanitaire voorzieningen
o Hygiëne draagt erg bij aan het voorkomen van ziektes
• Oorzaken overlijden ook drastisch veranderd
o Van infectieziekten naar nu vooral ziektes veroorzaakt door ons eigen gedrag,
ongezond leven.
• belangrijke gedragscomponent
• ons gedrag draagt bij aan onze gezondheid en onze kans op overlijden
INDIVIDUELE, CULTURELE EN LEEFTIJDSGERELATEERDE PERSPECTIEVEN OP GEZONDHEID
LEKENTHEORIEËN OVER GEZONDHEID
Bauman (1961)
Vroeg aan patiënten met een ernstige ziekte: ‘wat betekent gezondheid voor u?’
• een overwegend gevoel van welzijn
• de afwezigheid van symptomen
• handelingen waartoe een persoon in staat is (vb. trap kunnen oplopen)
Benyamini (2003)
• Zelfde vraag aan ouderen (n = 500)
o Slechte/redelijke gezondheid – vooral antwoorden over recente
symptomen/indicatoren van slechte gezondheid (vb. pijn)
o Goede gezondheid – positieve indicatoren (vb. in staat zijn tot wandelen)
• Gezonde individuen hun subjectieve gezondheidsbeoordelingen zijn meer verbonden
met gezondheidsgedrag
o = gedrag (ongeacht de gezondheidstoestand) dat bedoeld is om de
gezondheid te beschermen, te bevorderen of in stand te houden.
o Vb. voldoende lichaamsbeweging
3
, Health & Lifestyle (n = 9000, Blaxter):
• Gezondheid als
o niet ziek (geen symptomen)
o bezit (geërfd van mijn ouders)
o gedrag (gezond eten, sporten)
o lichamelijk fitheid en vitaliteit (vooral jongere correspodenten
o psychosociaal welzijn (mentaal sterk voelen)
o functie (beroep uitoefenen)
• subjectieve beoordeling van gezondheid
• via vergelijking met anderen (welke referentiegroep?)
o leeftijd
o beroep
o betere/slechtere gezondheid
• gezondheid is een relatieve staat van zijn
DEFINITIE VAN GEZONDHEID VAN DE WHO
• Wereldgezondheidsorganisatie
• Toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn en (...) niet alleen als de
afwezigheid van ziekte of invaliditeit.
• Doelstellingen & beleidsdocumenten veronderstellen een relatie tussen gedrag,
leefwijze en gezondheid
CROSSCULTURELE PERSPECTIEVEN OP GEZONDHEID
• Tussen en zelfs binnen culturen staan er ook verschillende perspectieven op
gezondheid
• ‘Normale gezondheid’ verschilt per cultuur en is afhankelijk van het economische,
politieke klimaat van het tijdperk
o Vb. Obama vs Trump vs Biden
o Vb. bevallen – bij ons erg gemedicaliseerd, ergens anders bevallen meer thuis.
o Vb. roken was ooit glamoureus, nu is het vaak onacceptabel
LEVENSLOOP EN GEZONDHEID
KINDEREN < 7 JAAR • op een magisch niveau
KINDEREN 8 – 11 JAAR • Concreter, oorzaak en gevolg
• Perspectief begint te ontwikkelen
vb. waarom mondmasker dragen
VROEGE PUBERTEIT • Fysiologisch inzicht en termen + inzicht
verschillende lichamelijke oorzaken
LATE PUBERTEIT EN VOLWASSENHEID • Psychofysiologisch
• geest speelt mee – inzicht in
stress/piekeren
OUDEREN • vaak positieve opvatting en inschatting
4
