Samenvatting aardrijkskunde H2 endogene en exogene processen
2.1 De opbouw van de aarde
Een verschrompelde appel?
Vroeger dachten mensen dat de aarde sinds het begin als hete vloeibare bol zou zijn afgekoeld en
dat er dankzij het krimpen gebergten en oceaanbekken zijn ontstaan. Door wereldkaarten kwamen
ook theorieën over bewegen continenten. Maar 50 jaar geleden zeiden ze dat dat allemaal niet
klopt. De vorm van kustlijnen van de continenten, verspreiding gesteenten en fossielen en ligging
bergketens zijn aanwijzingen voor continentbeweging. Door onderzoek oceaanbodem weten we wat
de drijvende kracht daarachter is.
Twee soorten aardkorst
Grootste deel aardkorst is oceaanbodem. Oceanische korst ligt gemiddeld 4 km lager dan
continentale korst, komt door verschil in samenstelling korst; oceanische korst bestaat uit basalt en
continentale korst uit graniet. Basalt heeft een hogere dichtheid (3000 kg/m 3)) en is zwaarder dan
graniet (2700 kg/m3), hierdoor zakt de oceanische korst dieper weg in de aarde. De aardkorst ‘drijft’
op de aardmantel. Continentale korst en aardbodem kennen grote hoogteverschillen met gebergten,
heuvels en laagvlakten. In Atlantische Oceaan ligt in het midden, op de bodem, een soort
‘onderwatergebergte’, de midoceanische rug. Daar is de oceaan veel minder diep, is een bergketen
van 75 000 km. Diepzeetroggen zijn diepe kloven in oceaanbodem die kilometers diep kunnen zijn,
bijvoorbeeld langs randen Grote Oceaan.
De aarde gescand
Je kunt niet dieper dan 10 km de aarde binnendringen, dus informatie die we nu hebben over aarde
zijn indirect waargenomen gegevens. Voor scannen van de aarde maak je gebruik van trillingen die
bij elke aardbeving dwars door de aarde gaan, worden overal ter wereld opgevangen en
geregistreerd. Snelheid en richting van die trillingen worden beïnvloed door eigenschappen
gesteente (bv. temperatuur, dichtheid, vloeibaarheid). Door van duizenden aardbevingen informatie
te vergelijken en analyseren, weten seismologen hoe aarde van binnen is opgebouwd. Vanaf het
aardoppervlak nemen temperatuur en druk toe de diepte in.
De opbouw van de aarde
Korst: bestaat uit licht gesteente (vergeleken met aardmantel) dat drijft op de aardmantel.
Oceanische korst is gemiddeld 8 km en continentale korst gemiddeld 40 km.
Mantel: bestaat uit zwaardere gesteenten dan aardkorst. Vanuit aardkern wordt gesteente in
aardmantel verwarmd, om deze warmte kwijt te kunnen komt het materiaal in beweging. Mantel
bestaat niet uit vloeibaar gesteente, komt door de hoge druk die smeltpunt verhogend werkt. Vaste
gesteente beweegt heel traag > convectiestromen. Zo transporteert de mantel warmte uit de kern
naar het aardoppervlak. Alleen tussen 100 en 200 km diepte bevindt zich een laag die voor een deel
gesmolten is, de asthenosfeer. Al het vaste gesteente daarboven, inclusief de aardkorst, is de
lithosfeer.
Kern: bestaat grotendeels uit ijzer. Radioactieve elementen in kern produceren warmte, bv.
uranium. De binnenkern is vast en de buitenkern is door de warmte vloeibaar.
2.2 Platentektoniek
Tot ongeveer 80 miljoen jaar geleden zat Noord-Amerika vast aan Europa. Atlantische Oceaan wordt
steeds groter door uit elkaar bewegen van aardplaten vanuit midoceanische rug.
Drie soorten plaatbewegingen
Aardkorst is verdeeld in platen. Grenzen daartussen zijn ‘seismisch’ bepaald: de smalle zones met
aardbevingen vormen de grenzen. Meeste aardplaten bestaan uit continentale en oceanische
bodem. De platen passen als legpuzzel in elkaar, dus een beweging op ene plaats heeft gevolgen op
andere plaats. 3 soorten bewegingen:
, 1. Convergente plaatgrenzen: 2 aardplaten botsen tegen elkaar. Als stuk oceaanbodem botst op
continent, duikt de oceaanbodem onder het continent de mantel in = subductie. Op de grens
ontstaan diepzeetroggen.
2. Divergente plaatgrenzen: 2 aardplaten bewegen uit elkaar. Er ontstaat een scheur in de
aardkorst die wordt opgevuld met lava. Door het stollen hiervan ontstaat nieuwe oceaanbodem
> groeit langzaam weer aan vanuit midoceanische rug (spreidingszone).
3. Transforme plaatgrenzen: 2 aardplaten bewegen langs elkaar. Het gaat om 2 aardplaten die in
tegengestelde richting of met verschillende snelheden in dezelfde richting bewegen.
Recycling van de oceaanbodem
Platen beïnvloeden elkaar wereldwijd en bewegen langzaam. Aangroeien oceaanbodem rond
midoceanische rug wordt gecompenseerd met verdwijnen oceaanbodem bij subductiezone.
Opvallende hierbij is dat oceaanbodem verdwijnt en ontstaat, maar continenten blijven bestaan en
groeien zelfs aan. Oudste stukken oceaanbodem zijn tweehonderd miljoen jaar oud, alles wat ouder
zou zijn is ‘gerecycled’. Oudste continentale gesteente is vier miljard jaar oud. De continenten
groeien zelfs aan door subductie. Een deel wegduikend basalt wordt samen met water omgesmolten
tot nieuw, lichter gesteente en wordt toegevoegd aan het continent.
De drijvende kracht
Niemand twijfelt meer aan platentektoniek theorie. Snelheden waarmee platen jaarlijks bewegen
verschillen en zijn m.b.v. satellieten te bepalen. Door die verschillen weet men niet zeker welk
mechanisme plaatbeweging aandrijft. Theorie van convectiestromen: platen bewegen mee op
stroming magma in mantel. Maar het bestaan daarvan is nooit aangetoond en snelheidsverschillen
worden er niet meer verklaard. Er zijn dus ook andere krachten die meespelen. Vanuit
midoceanische rug ontstaat een duwkracht als gevolg van lava dat daar uit de aarde vloeit. Die
duwkracht en de zwaartekracht zorgen voor beweging oceanische plaat. Bij subductiezone is de
oceaanbodem oud, sterk afgekoeld en extra zwaar geworden door inkrimpen. Door het gewicht
wordt het daar extra naar beneden getrokken > trekkracht op rest oceanische plaat.
Reconstructie
Wetenschappers gaan ervan uit dat ook in verleden platen met snelheid van 1-20 cm per jaar
bewogen. Dit is actualiteitsprincipe. Hiermee reconstrueren waar continenten vroeger lagen.
Tweehonderd miljoen jaar geleden lagen alle continenten aan elkaar: Pangea. Geen oercontinent,
want is ontstaan door naar elkaar toe bewegen van kleinere continenten. Men gaat er vanuit dat
bewegende continenten op den duur weer naar elkaar toe gaan bewegen en over 250 miljoen jaar
weer een supercontinent vormen. Die theorie: bewegingsrichting verandert om 250 miljoen jaar.
2.3 Vulkanisme
Vulkanisme bij divergerende platen
Aard en vorm afhankelijk van eruptiemechanisme. Dat is afhankelijk van ligging van de vulkaan ten
opzichte van de soort plaatgrens. Bij midoceanische ruggen ontstaat continu een langgerekte sleuf in
de aardkorst, die direct wordt opgevuld met magma uit mantel. Hoewel de mantel uit vast gesteente
bestaat, wordt het vloeibaar bij een opening door het wegvallen van druk. Effusieve erupties
verlopen heel rustig, er is voldoende ruimte. Magma stolt snel door contact met oceaanwater.
Midoceanische rug wordt continu uitgebreid met het zwarte basalt.
Vulkanisme bij convergerende platen
In subductiezones juist explosieve erupties, door andere samenstelling magma. Bestaat hier uit
mengsel omgesmolten oceaanbodem met meegesleurd sediment van oceaanbodem en zeewater.
Mengsel ontstaat op 100-150 km diepte en hoopt zich daarna op in magmakamer vulkaan. Dat
magma wil omhoog, is licht maar wel taai. Hierdoor stolt het als een soort prop, waarmee de
2.1 De opbouw van de aarde
Een verschrompelde appel?
Vroeger dachten mensen dat de aarde sinds het begin als hete vloeibare bol zou zijn afgekoeld en
dat er dankzij het krimpen gebergten en oceaanbekken zijn ontstaan. Door wereldkaarten kwamen
ook theorieën over bewegen continenten. Maar 50 jaar geleden zeiden ze dat dat allemaal niet
klopt. De vorm van kustlijnen van de continenten, verspreiding gesteenten en fossielen en ligging
bergketens zijn aanwijzingen voor continentbeweging. Door onderzoek oceaanbodem weten we wat
de drijvende kracht daarachter is.
Twee soorten aardkorst
Grootste deel aardkorst is oceaanbodem. Oceanische korst ligt gemiddeld 4 km lager dan
continentale korst, komt door verschil in samenstelling korst; oceanische korst bestaat uit basalt en
continentale korst uit graniet. Basalt heeft een hogere dichtheid (3000 kg/m 3)) en is zwaarder dan
graniet (2700 kg/m3), hierdoor zakt de oceanische korst dieper weg in de aarde. De aardkorst ‘drijft’
op de aardmantel. Continentale korst en aardbodem kennen grote hoogteverschillen met gebergten,
heuvels en laagvlakten. In Atlantische Oceaan ligt in het midden, op de bodem, een soort
‘onderwatergebergte’, de midoceanische rug. Daar is de oceaan veel minder diep, is een bergketen
van 75 000 km. Diepzeetroggen zijn diepe kloven in oceaanbodem die kilometers diep kunnen zijn,
bijvoorbeeld langs randen Grote Oceaan.
De aarde gescand
Je kunt niet dieper dan 10 km de aarde binnendringen, dus informatie die we nu hebben over aarde
zijn indirect waargenomen gegevens. Voor scannen van de aarde maak je gebruik van trillingen die
bij elke aardbeving dwars door de aarde gaan, worden overal ter wereld opgevangen en
geregistreerd. Snelheid en richting van die trillingen worden beïnvloed door eigenschappen
gesteente (bv. temperatuur, dichtheid, vloeibaarheid). Door van duizenden aardbevingen informatie
te vergelijken en analyseren, weten seismologen hoe aarde van binnen is opgebouwd. Vanaf het
aardoppervlak nemen temperatuur en druk toe de diepte in.
De opbouw van de aarde
Korst: bestaat uit licht gesteente (vergeleken met aardmantel) dat drijft op de aardmantel.
Oceanische korst is gemiddeld 8 km en continentale korst gemiddeld 40 km.
Mantel: bestaat uit zwaardere gesteenten dan aardkorst. Vanuit aardkern wordt gesteente in
aardmantel verwarmd, om deze warmte kwijt te kunnen komt het materiaal in beweging. Mantel
bestaat niet uit vloeibaar gesteente, komt door de hoge druk die smeltpunt verhogend werkt. Vaste
gesteente beweegt heel traag > convectiestromen. Zo transporteert de mantel warmte uit de kern
naar het aardoppervlak. Alleen tussen 100 en 200 km diepte bevindt zich een laag die voor een deel
gesmolten is, de asthenosfeer. Al het vaste gesteente daarboven, inclusief de aardkorst, is de
lithosfeer.
Kern: bestaat grotendeels uit ijzer. Radioactieve elementen in kern produceren warmte, bv.
uranium. De binnenkern is vast en de buitenkern is door de warmte vloeibaar.
2.2 Platentektoniek
Tot ongeveer 80 miljoen jaar geleden zat Noord-Amerika vast aan Europa. Atlantische Oceaan wordt
steeds groter door uit elkaar bewegen van aardplaten vanuit midoceanische rug.
Drie soorten plaatbewegingen
Aardkorst is verdeeld in platen. Grenzen daartussen zijn ‘seismisch’ bepaald: de smalle zones met
aardbevingen vormen de grenzen. Meeste aardplaten bestaan uit continentale en oceanische
bodem. De platen passen als legpuzzel in elkaar, dus een beweging op ene plaats heeft gevolgen op
andere plaats. 3 soorten bewegingen:
, 1. Convergente plaatgrenzen: 2 aardplaten botsen tegen elkaar. Als stuk oceaanbodem botst op
continent, duikt de oceaanbodem onder het continent de mantel in = subductie. Op de grens
ontstaan diepzeetroggen.
2. Divergente plaatgrenzen: 2 aardplaten bewegen uit elkaar. Er ontstaat een scheur in de
aardkorst die wordt opgevuld met lava. Door het stollen hiervan ontstaat nieuwe oceaanbodem
> groeit langzaam weer aan vanuit midoceanische rug (spreidingszone).
3. Transforme plaatgrenzen: 2 aardplaten bewegen langs elkaar. Het gaat om 2 aardplaten die in
tegengestelde richting of met verschillende snelheden in dezelfde richting bewegen.
Recycling van de oceaanbodem
Platen beïnvloeden elkaar wereldwijd en bewegen langzaam. Aangroeien oceaanbodem rond
midoceanische rug wordt gecompenseerd met verdwijnen oceaanbodem bij subductiezone.
Opvallende hierbij is dat oceaanbodem verdwijnt en ontstaat, maar continenten blijven bestaan en
groeien zelfs aan. Oudste stukken oceaanbodem zijn tweehonderd miljoen jaar oud, alles wat ouder
zou zijn is ‘gerecycled’. Oudste continentale gesteente is vier miljard jaar oud. De continenten
groeien zelfs aan door subductie. Een deel wegduikend basalt wordt samen met water omgesmolten
tot nieuw, lichter gesteente en wordt toegevoegd aan het continent.
De drijvende kracht
Niemand twijfelt meer aan platentektoniek theorie. Snelheden waarmee platen jaarlijks bewegen
verschillen en zijn m.b.v. satellieten te bepalen. Door die verschillen weet men niet zeker welk
mechanisme plaatbeweging aandrijft. Theorie van convectiestromen: platen bewegen mee op
stroming magma in mantel. Maar het bestaan daarvan is nooit aangetoond en snelheidsverschillen
worden er niet meer verklaard. Er zijn dus ook andere krachten die meespelen. Vanuit
midoceanische rug ontstaat een duwkracht als gevolg van lava dat daar uit de aarde vloeit. Die
duwkracht en de zwaartekracht zorgen voor beweging oceanische plaat. Bij subductiezone is de
oceaanbodem oud, sterk afgekoeld en extra zwaar geworden door inkrimpen. Door het gewicht
wordt het daar extra naar beneden getrokken > trekkracht op rest oceanische plaat.
Reconstructie
Wetenschappers gaan ervan uit dat ook in verleden platen met snelheid van 1-20 cm per jaar
bewogen. Dit is actualiteitsprincipe. Hiermee reconstrueren waar continenten vroeger lagen.
Tweehonderd miljoen jaar geleden lagen alle continenten aan elkaar: Pangea. Geen oercontinent,
want is ontstaan door naar elkaar toe bewegen van kleinere continenten. Men gaat er vanuit dat
bewegende continenten op den duur weer naar elkaar toe gaan bewegen en over 250 miljoen jaar
weer een supercontinent vormen. Die theorie: bewegingsrichting verandert om 250 miljoen jaar.
2.3 Vulkanisme
Vulkanisme bij divergerende platen
Aard en vorm afhankelijk van eruptiemechanisme. Dat is afhankelijk van ligging van de vulkaan ten
opzichte van de soort plaatgrens. Bij midoceanische ruggen ontstaat continu een langgerekte sleuf in
de aardkorst, die direct wordt opgevuld met magma uit mantel. Hoewel de mantel uit vast gesteente
bestaat, wordt het vloeibaar bij een opening door het wegvallen van druk. Effusieve erupties
verlopen heel rustig, er is voldoende ruimte. Magma stolt snel door contact met oceaanwater.
Midoceanische rug wordt continu uitgebreid met het zwarte basalt.
Vulkanisme bij convergerende platen
In subductiezones juist explosieve erupties, door andere samenstelling magma. Bestaat hier uit
mengsel omgesmolten oceaanbodem met meegesleurd sediment van oceaanbodem en zeewater.
Mengsel ontstaat op 100-150 km diepte en hoopt zich daarna op in magmakamer vulkaan. Dat
magma wil omhoog, is licht maar wel taai. Hierdoor stolt het als een soort prop, waarmee de
