De sigaret als zwerfafval,
geparkeerd langs de snelweg
Fontys | Toegepaste Psychologie
Gezondheidsvoorlichting
1
,Inhoudsopgave
1. Inleiding 4
2. Probleemanalyse 4
2.1 Zwerfafval in Nederland 4
2.2 Gekozen subprobleem 4
2.3 Oorzaken 4
2.4 Gevolgen 5
2.4.1 Milieu 5
2.4.2 Kosten 5
2.4.3 Verlies aan grondstoffen 5
2.4.4 Veiligheid, tevredenheid en beleving 5
2.4.5 Microplastics 6
3. Doelgroepanalyse 6
3.1 Rokers 6
3.2 Weggebruikers 6
3.3 Jongeren 6
3.4 Keuze doelgroep 6
3.5 Verdieping gekozen doelgroep 6
3.5.1 Sociaal-economische status 6
3.5.2 Redenen om te roken 7
3.5.3 Cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling 7
3.5.4 Interesses 7
3.5.5 Etniciteit 7
4. Gedragsanalyse 7
4.1 Hoofdgedrag en subgedragingen 7
4.2 Weggooigedrag rokers 8
4.3 Impact en frequentie 8
5. Determinantenanalyse 8
5.1 Attitude 8
5.2 Eigen-effectiviteit 9
5.3 Gedragsintentie 9
5.4 Kennis en bewustzijn 9
5.5 Risicoperceptie 9
5.6 Sociale invloed 9
5.7 Vergelijking en keuze determinanten 9
6. Interventie 10
6.1 Einddoelen voor de omgeving en het gedrag 10
6.2 Toenadering doelgroep 10
6.3 Attitude; doel en te gebruiken methodiek(en) 10
6.4 Kennis en bewustzijn; doel en te gebruiken methodiek(en) 10
6.5 Sociale invloed; doel en te gebruiken methodiek(en) 10
2
,7. Literatuurlijst 11
8. Bijlage A | Interview 14
9. Bijlage B | Interview 14
10. Bijlage C | Interview 14
11. Bijlage D | Feedback ontvangen van 14
12. Bijlage E | Feedback gegeven aan 14
Omslagfoto: Darshan, 2018, NC
3
, 1. Inleiding
Zwerfafval is een probleem dat in veel landen ter wereld voorkomt (Parker, 2019; Wikipedia, z.d.; World’s
Children’s Prize, z.d.). Derdewereldlanden die zwerfafval ervaren hebben vaak niet de capaciteiten om
het probleem op te lossen. Echter zijn westerse landen verantwoordelijk voor meer zwerfafval per hoofd
van de bevolking, doordat er meer wordt geconsumeerd en er op die manier meer afval wordt
geproduceerd (Wikipedia, z.d.).
Ook in Nederland komt zwerfafval voor. Het zwerfafval bestaat voornamelijk uit sigarettenpeuken,
kauwgom, snoepwikkels en -zakjes, en blikjes (Lieverse & Ter Beek, 2020). Volgens berekeningen in
onderzoek van KplusV (2015), komt een schatting over de hoeveelheid in gewicht uit op 50.000 ton
zwerfafval per jaar.
Dit toelichtend dossier richt zich op zwerfafval in Nederland. Naarmate de analyses vorderen,
worden het probleem en de doelgroep waarop de interventie is gericht steeds specifieker.
2. Probleemanalyse
Voor een succesvolle gezondheidsvoorlichting is er de voorkeur om een specifiek gezondheidsprobleem
te kiezen waar veel gezondheidswinst kan worden behaald (Brug, 2017). Wat is de mogelijke
gezondheidswinst bij zwerfafval? Wat zijn de gevolgen (de ernst), waar komt zwerfafval het meeste voor
en in welke hoeveelheden?
2.1 Zwerfafval in Nederland
De hoeveelheid zwerfafval is op verschillende manieren te meten. Er kan gekeken worden naar
hoeveelheden in stuks fijn (<10 centimeter) of grof (>10 centimeter) zwerfvuil, het volume of het gewicht
(De Waart et al., 2015).
Wat betreft samenstelling in stuks zijn sigarettenpeuken met 21,2% het meest voorkomende
artikel van het totaal aantal geregistreerde voorwerpen in de Landelijke zwerfafvalmonitor (2020) in grof
en fijn zwerfafval samen. Daarna komen ongedefinieerde papiertjes (12%), kauwgom (8,7%),
snoepwikkels en -zakjes (7,9%) en blikjes (4,2%). De Landelijke zwerfafvalmonitor (2020) maakt
onderscheid tussen klein en organisch zwerfafval en de rest, en bij klein en organisch zwerfafval bestaat
68,7% uit sigarettenpeuken. Specifiek op parkeerplaatsen langs de snelweg is dit 84,6%.
Deze cijfers zeggen nog niet alles. Op sommige plaatsen is meer zwerfafval, maar wordt vaker
schoongemaakt. Daarnaast verschilt de beleving van mensen naar aanleiding van de plek waar ze zijn.
En na een weekmarkt in het centrum ergeren mensen zich gewoonlijk minder erg aan zwerfafval dan in
een bosgebied. Mede daarom verschilt hoe mensen zwerfafval beleven (De Waart et al., 2015).
Uit onderzoek is gebleken dat gemiddeld 95% van de Nederlanders zich in bepaalde regelmaat
ergert aan zwerfafval (Hooijmans & Wiemer, 2019). Deze beleving is onder te verdelen in ergernissen
aan onder andere drinkverpakkingen, sigarettenpeuken, eetverpakkingen, kauwgom en take-away
verpakkingen. Belangrijk om mee te nemen in de beleving van zwerfafval, is dat de hoeveelheid van
zwerfafval de beleving niet evenredig beïnvloedt. Zo worden woonstraten als minst schoon ervaren,
terwijl uit veldonderzoek blijkt dat zij niet het minst schoon zijn (Reineman et al., 2005).
Het probleem van zwerfafval reikt verder dan de hoeveelheden of beleving ervan. Zwerfafval is
tevens een probleem voor het milieu. Sommige materialen worden nooit volledig door het milieu
afgebroken (Van der Vusse, 2015). Naast vervuiling van de bodem en flora, zorgt zwerfafval ook voor
dierenleed (Recycling Netwerk, z.d.). Hierop wordt verder in gegaan in paragraaf 2.4.1.
2.2 Gekozen subprobleem
Verschillende (soorten) gebieden ervaren zwerfafval in verschillende mate. Op verzorgingsplaatsen
(parkeerplaatsen langs de snelweg), in openbaar vervoergebieden, in schoolgebieden en in
winkelgebieden in steden ligt het meeste zwerfafval. Op één staan verzorgingsplaatsen (Lieverse & Ter
Beek, 2020). Om de meeste gezondheidswinst te behalen bij een afgebakend gebied met een specifieke
doelgroep, richt dit toelichtend dossier zich op verzorgingsplaatsen.
2.3 Oorzaken
Zwerfafval is afval dat zich op een plek bevindt die daar niet voor is bedoeld (Centraal Bureau voor de
Statistiek [CBS] et al., 2010). Hoofdzakelijk is de mens de veroorzaker van zwerfafval (De Bruin et al.,
2011; De Waart et al., 2015). Een kwart van het afval dat mensen vasthebben wordt zwerfafval (Bator et
al., 2011). Zij koopt een product en laat het (of een onderdeel of de verpakking ervan) op een niet
daarvoor bestemde plek achter, of verliest het. Indirecte veroorzakers van zwerfafval zijn onder andere
de wind of dieren. Zij laten het wegwaaien of nemen het mee naar een andere plek vanaf bijvoorbeeld
een prullenbak (De Bruin et al., 2011).
De achterliggende mechanismen in mensen die ervoor zorgen dat zwerfafval wordt achtergelaten
bestaan uit haast, slordigheid, onverschilligheid of desinteresse, baldadigheid of stoerheid en
kuddegedrag. Passanten zijn de voornaamste veroorzakers van zwerfafval. Hiermee worden vooral de
4
geparkeerd langs de snelweg
Fontys | Toegepaste Psychologie
Gezondheidsvoorlichting
1
,Inhoudsopgave
1. Inleiding 4
2. Probleemanalyse 4
2.1 Zwerfafval in Nederland 4
2.2 Gekozen subprobleem 4
2.3 Oorzaken 4
2.4 Gevolgen 5
2.4.1 Milieu 5
2.4.2 Kosten 5
2.4.3 Verlies aan grondstoffen 5
2.4.4 Veiligheid, tevredenheid en beleving 5
2.4.5 Microplastics 6
3. Doelgroepanalyse 6
3.1 Rokers 6
3.2 Weggebruikers 6
3.3 Jongeren 6
3.4 Keuze doelgroep 6
3.5 Verdieping gekozen doelgroep 6
3.5.1 Sociaal-economische status 6
3.5.2 Redenen om te roken 7
3.5.3 Cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling 7
3.5.4 Interesses 7
3.5.5 Etniciteit 7
4. Gedragsanalyse 7
4.1 Hoofdgedrag en subgedragingen 7
4.2 Weggooigedrag rokers 8
4.3 Impact en frequentie 8
5. Determinantenanalyse 8
5.1 Attitude 8
5.2 Eigen-effectiviteit 9
5.3 Gedragsintentie 9
5.4 Kennis en bewustzijn 9
5.5 Risicoperceptie 9
5.6 Sociale invloed 9
5.7 Vergelijking en keuze determinanten 9
6. Interventie 10
6.1 Einddoelen voor de omgeving en het gedrag 10
6.2 Toenadering doelgroep 10
6.3 Attitude; doel en te gebruiken methodiek(en) 10
6.4 Kennis en bewustzijn; doel en te gebruiken methodiek(en) 10
6.5 Sociale invloed; doel en te gebruiken methodiek(en) 10
2
,7. Literatuurlijst 11
8. Bijlage A | Interview 14
9. Bijlage B | Interview 14
10. Bijlage C | Interview 14
11. Bijlage D | Feedback ontvangen van 14
12. Bijlage E | Feedback gegeven aan 14
Omslagfoto: Darshan, 2018, NC
3
, 1. Inleiding
Zwerfafval is een probleem dat in veel landen ter wereld voorkomt (Parker, 2019; Wikipedia, z.d.; World’s
Children’s Prize, z.d.). Derdewereldlanden die zwerfafval ervaren hebben vaak niet de capaciteiten om
het probleem op te lossen. Echter zijn westerse landen verantwoordelijk voor meer zwerfafval per hoofd
van de bevolking, doordat er meer wordt geconsumeerd en er op die manier meer afval wordt
geproduceerd (Wikipedia, z.d.).
Ook in Nederland komt zwerfafval voor. Het zwerfafval bestaat voornamelijk uit sigarettenpeuken,
kauwgom, snoepwikkels en -zakjes, en blikjes (Lieverse & Ter Beek, 2020). Volgens berekeningen in
onderzoek van KplusV (2015), komt een schatting over de hoeveelheid in gewicht uit op 50.000 ton
zwerfafval per jaar.
Dit toelichtend dossier richt zich op zwerfafval in Nederland. Naarmate de analyses vorderen,
worden het probleem en de doelgroep waarop de interventie is gericht steeds specifieker.
2. Probleemanalyse
Voor een succesvolle gezondheidsvoorlichting is er de voorkeur om een specifiek gezondheidsprobleem
te kiezen waar veel gezondheidswinst kan worden behaald (Brug, 2017). Wat is de mogelijke
gezondheidswinst bij zwerfafval? Wat zijn de gevolgen (de ernst), waar komt zwerfafval het meeste voor
en in welke hoeveelheden?
2.1 Zwerfafval in Nederland
De hoeveelheid zwerfafval is op verschillende manieren te meten. Er kan gekeken worden naar
hoeveelheden in stuks fijn (<10 centimeter) of grof (>10 centimeter) zwerfvuil, het volume of het gewicht
(De Waart et al., 2015).
Wat betreft samenstelling in stuks zijn sigarettenpeuken met 21,2% het meest voorkomende
artikel van het totaal aantal geregistreerde voorwerpen in de Landelijke zwerfafvalmonitor (2020) in grof
en fijn zwerfafval samen. Daarna komen ongedefinieerde papiertjes (12%), kauwgom (8,7%),
snoepwikkels en -zakjes (7,9%) en blikjes (4,2%). De Landelijke zwerfafvalmonitor (2020) maakt
onderscheid tussen klein en organisch zwerfafval en de rest, en bij klein en organisch zwerfafval bestaat
68,7% uit sigarettenpeuken. Specifiek op parkeerplaatsen langs de snelweg is dit 84,6%.
Deze cijfers zeggen nog niet alles. Op sommige plaatsen is meer zwerfafval, maar wordt vaker
schoongemaakt. Daarnaast verschilt de beleving van mensen naar aanleiding van de plek waar ze zijn.
En na een weekmarkt in het centrum ergeren mensen zich gewoonlijk minder erg aan zwerfafval dan in
een bosgebied. Mede daarom verschilt hoe mensen zwerfafval beleven (De Waart et al., 2015).
Uit onderzoek is gebleken dat gemiddeld 95% van de Nederlanders zich in bepaalde regelmaat
ergert aan zwerfafval (Hooijmans & Wiemer, 2019). Deze beleving is onder te verdelen in ergernissen
aan onder andere drinkverpakkingen, sigarettenpeuken, eetverpakkingen, kauwgom en take-away
verpakkingen. Belangrijk om mee te nemen in de beleving van zwerfafval, is dat de hoeveelheid van
zwerfafval de beleving niet evenredig beïnvloedt. Zo worden woonstraten als minst schoon ervaren,
terwijl uit veldonderzoek blijkt dat zij niet het minst schoon zijn (Reineman et al., 2005).
Het probleem van zwerfafval reikt verder dan de hoeveelheden of beleving ervan. Zwerfafval is
tevens een probleem voor het milieu. Sommige materialen worden nooit volledig door het milieu
afgebroken (Van der Vusse, 2015). Naast vervuiling van de bodem en flora, zorgt zwerfafval ook voor
dierenleed (Recycling Netwerk, z.d.). Hierop wordt verder in gegaan in paragraaf 2.4.1.
2.2 Gekozen subprobleem
Verschillende (soorten) gebieden ervaren zwerfafval in verschillende mate. Op verzorgingsplaatsen
(parkeerplaatsen langs de snelweg), in openbaar vervoergebieden, in schoolgebieden en in
winkelgebieden in steden ligt het meeste zwerfafval. Op één staan verzorgingsplaatsen (Lieverse & Ter
Beek, 2020). Om de meeste gezondheidswinst te behalen bij een afgebakend gebied met een specifieke
doelgroep, richt dit toelichtend dossier zich op verzorgingsplaatsen.
2.3 Oorzaken
Zwerfafval is afval dat zich op een plek bevindt die daar niet voor is bedoeld (Centraal Bureau voor de
Statistiek [CBS] et al., 2010). Hoofdzakelijk is de mens de veroorzaker van zwerfafval (De Bruin et al.,
2011; De Waart et al., 2015). Een kwart van het afval dat mensen vasthebben wordt zwerfafval (Bator et
al., 2011). Zij koopt een product en laat het (of een onderdeel of de verpakking ervan) op een niet
daarvoor bestemde plek achter, of verliest het. Indirecte veroorzakers van zwerfafval zijn onder andere
de wind of dieren. Zij laten het wegwaaien of nemen het mee naar een andere plek vanaf bijvoorbeeld
een prullenbak (De Bruin et al., 2011).
De achterliggende mechanismen in mensen die ervoor zorgen dat zwerfafval wordt achtergelaten
bestaan uit haast, slordigheid, onverschilligheid of desinteresse, baldadigheid of stoerheid en
kuddegedrag. Passanten zijn de voornaamste veroorzakers van zwerfafval. Hiermee worden vooral de
4
