Blok 2: Ziekte en gezondheid
Sociaal-medische wetenschappen
1.1 - Introductie ziekte en gezondheid
Biomedisch model
Passieve rol voor de patiënt.
Ziekte:
- Storing van een normaal functionerend organisme
- Verstoorde biologische/lichamelijke processen als oorzaak.
Gezondheid:
- Afwezigheid van ziekte. Je bent of ziek, of je bent gezond. Er zit niks tussenin.
Focus:
- Behandeling van het lichaam door een arts.
- Preventie door wegnemen van oorzaken.
Psychosociaal model
Model uit de jaren ’40. Niet meer twee elkaar uitsluitende factoren maar als continuüm. Patiënt
heeft een meer actievere rol.
Ziekte en gezondheid:
- Continuüm
Focus:
- Samenspel van biologische, psychologische en
sociale factoren bij ontstaan en beloop van ziekte
en gezondheid.
- Verschillende aangrijpingspunten voor
ziektepreventie en gezondheidsbevordering.
Ziekte: perspectieven
Disease:
- Medisch professioneel perspectief.
- Objectieve biologische afwijkingen.
- Waarneembaar, meetbaar.
Illness:
- Ik-perspectief.
- Subjectieve ziekte-ervaring, lijden, zich ziek voelen. Is niet per sé zichtbaar.
- Je bent ziek als je door bepaalde omstandigheden dingen niet meer kan doen.
[1]
,Sickness:
- Sociaal/maatschappelijk perspectief.
- Ziekterol, rechten, sociale normen, stigmatisering (stigma = negatief
vooroordeel)
- Wat vinden we als maatschappij ervan?
- Overeenkomsten die we eigenlijk met z’n alle hebben gesloten →
ziekteverlof.
- Voor bepaalde aandoeningen/beperkingen kunnen mensen een uitkering krijgen.
- Bepaalde ziektes worden vergoed door de ziektekostenverzekering.
- Verschilt door de tijd heen.
- Verschilt per land.
- Voorbeeld: vroeger werd homoseksualiteit gezien als ander gedrag/psychische klachten en
kon vergoed worden.
Disease Illness Sickness
Veld, gebied, Beroep, medische en Persoonlijk Maatschappij, sociale
primaire agenten, andere gezondheidszorg- (ervaringsgericht, instellingen,
belanghebbende beroepen existentieel) gezondheidsbeleidsmakers,
advocaten.
Fundamentele Fysiologische, mentale, Subjectieve ervaring, Sociale conventies, normen,
verschijnselen genetische, eerste persoon, rollen (inclusief sociale
omgevingsentiteiten of negatieve ervaring, vooroordelen)
gebeurtenissen lijden, pijn
Toegang tot Observaties, Introspectie, intuïtie Participatie, interactie, sociale
verschijnselen onderzoeken, metingen (fenomenologie) (wetenschappelijke) studies
door: (door de natuurweten- interactie (taal),
schappen en door het mentale toestanden
gebruik van technologie) (psychologie)
Kennisstatus Objectief Subjectief Intersubjectief
Altruïstische Genezing Zorg Toewijzing van middelen,
benadering gerechtigheid
Recht op: Onderzoek Aandacht, steun, Economische steun en
Resultaten in: Diagnoses, behandeling moreel en sociaal compensatie, ziekteverzuim,
excuus, verminderde maar kan ook leiden tot
verantwoordelijkheid discriminatie en stigmatisering
Deze perspectieven hangen met elkaar samen, maar zijn ook deels onafhankelijk van elkaar.
Verschillende definities van gezondheid
- Meest simpele definitie: gezondheid is de afwezigheid van
ziekte.
- Gezondheid is een toestand van volledige lichamelijke,
geestelijke en sociaal/maatschappelijk welbevinden, en niet
slechts de afwezigheid van ziekte of gebrek (WHO, 1948).
• Elke vorm van verminderd welbevinden wordt tot een
gezondheidsprobleem gemaakt.
• Als je geen werk hebt ben je volgens deze definitie al ziek.
• Hierdoor worden veel problemen in het medische domein getrokken.
• Deze definitie laat niet het aanpassingsvermogen van de mens zien.
[2]
, - Gezondheid is het vermogen zich aan te passen en
een eigen regie te voeren, in het licht van de
sociale, mentale en fysieke uitdagingen van het
leven (Huber et al., 2011)
• ‘Positieve gezondheid’ met 6
dimensies/indicatoren
o Lichaamsfuncties
o Mentaal welbevinden
o Zingeving
o Kwaliteit van leven
o Sociaal maatschappelijk
participeren
o Dagelijks functioneren
• Dynamische formulering
Positieve gezondheid: een benadering binnen de gezondheidszorg die niet de ziekte, maar een
betekenisvol leven van mensen centraal stelt. De nadruk ligt op de veerkracht, eigen regie en het
aanpassingsvermogen van de mens en niet op de beperkingen of ziekte zelf.
Ook hier was kritiek op:
- Niet de omschrijving van gezondheid, maar de omschrijving van de uitdagingen van het
leven.
- Mensen die euthanasie plegen worden volgens deze definitie als gezond beschouwd.
- Alternatief: het mede door eigen inspanning en naar welbevinden kunnen behouden en
ontwikkelen van de gezien de levensfase en levensomstandigheden noodzakelijke lichamelijk,
psychische en sociale functies → dynamischer, doet recht aan de levensloop, geeft aandacht
aan de beleving van degene waar het om gaat, houdt rekening met de omstandigheden en
maakt duidelijk dat gezondheid iets is dat iemand niet overkomt maar eigen activiteit
veronderstelt. Het sluit ook goed aan bij de biopsychosociale benadering van waaruit
bijvoorbeeld huisartsen werken.
Verschillende definities van ziekte
- Naturalistische theorie van Boorse (1977)
• Ziekte wordt gezien als een objectief gegeven. Ziekte en gezondheid moeten worden
afgemeten aan het statistische en biologisch gezien normale functioneren van het
organismen. (Disease perspectief)
• Reproductie en overleving.
• Voordeel: toepasbaar op andere soorten dan mensen (op dieren en zelfs op planten).
Sluit goed aan bij een biomedische manier van denken.
• Nadeel: het idee van ‘normaal functioneren’ levert grote problemen op als het gaat
om bijvoorbeeld gedrag of mentaal functioneren.
[3]
, - Normativistische theorie van Nordenfelt (1995, 2007)
• Gezondheid is iemands vermogen om onder normale omstandigheden essentiële
doelen te bereiken die een minimaal niveau van welbevinden of geluk
bewerkstelligen. Doelen zijn afhankelijk van de persoon in kwestie (Illness
perspectief)
• Er is sprake van ziekte wanneer een persoon door zijn mentale of fysieke toestand
lijdt of hinder ondervindt bij het functioneren en het nastreven van zijn doelen.
• De ervaren hinder of last is illness, de fysieke en mentale processen die dit soort
illness veroorzaken noemt hij disease.
• De kern van ziekte is gelegen in de negatieve waarde of onwenselijkheid ervan.
Ziekte is primair een toestand die lijden of beperkingen in het functioneren en
nastreven van levensdoelen met zich meebrengt (dat dit veroorzaakt wordt door een
biologisch proces of afwijking, is in deze visie secundair).
• Voordeel: er wordt veel meer gekeken naar de hele mens (=holistische blik), de uniek
individuele persoon.
• Nadeel: het lijkt erg van de subjectieve waarden en doelen van de persoon af te
hangen of iets tot ziekte moet worden beschouwd.
- Sociaal-constructivistische theorie van Khushf (2007)
• Verschillende theorieën bij elkaar die een nog groter belang toekennen aan normen
en waarden bij het definiëren van ziekte. Dove mensen zijn in deze theorie niet ziek,
want dit wordt als normaal gezien.
• Wat ziekte is wordt bepaald door de maatschappij waarin we leven en door de vraag
wat in die maatschappij als goed of slecht wordt gezien, als normaal of abnormaal,
wenselijk of onwenselijk. Ziekte valt niet vast te stellen zonder maatschappelijke
context (sickness perspectief).
• Geen theoretisch concept zoals bij de theorie van Boorse, maar een praktisch
concept.
Waarom is het ziektelabel belangrijk (Schermer, 2013)
- Erkenning → hierdoor krijgt men ook voorzieningen en economische steun (vergoeding voor
de behandeling van de ziekte)
- Afbakening medisch domein
- Gevolgen voor de manier waarop we ermee omgaan
2.1 - Ervaren van en omgaan met ziekte
Stress: subjectief ervaren onevenwicht tussen interne en/of externe gebeurtenissen/prikkels en de
mogelijkheden ermee om te gaan.
Stressoren: situaties, gebeurtenissen of prikkels die belastend zijn en een aanpassing vergen.
Soorten stressoren
1) Ingrijpende levensgebeurtenissen (life events)
- Gebeurtenissen die zich op een bepaald moment voordoen en die een ingrijpende
verandering met zich meebrengen. Bijvoorbeeld de diagnose van kanker.
[4]
Sociaal-medische wetenschappen
1.1 - Introductie ziekte en gezondheid
Biomedisch model
Passieve rol voor de patiënt.
Ziekte:
- Storing van een normaal functionerend organisme
- Verstoorde biologische/lichamelijke processen als oorzaak.
Gezondheid:
- Afwezigheid van ziekte. Je bent of ziek, of je bent gezond. Er zit niks tussenin.
Focus:
- Behandeling van het lichaam door een arts.
- Preventie door wegnemen van oorzaken.
Psychosociaal model
Model uit de jaren ’40. Niet meer twee elkaar uitsluitende factoren maar als continuüm. Patiënt
heeft een meer actievere rol.
Ziekte en gezondheid:
- Continuüm
Focus:
- Samenspel van biologische, psychologische en
sociale factoren bij ontstaan en beloop van ziekte
en gezondheid.
- Verschillende aangrijpingspunten voor
ziektepreventie en gezondheidsbevordering.
Ziekte: perspectieven
Disease:
- Medisch professioneel perspectief.
- Objectieve biologische afwijkingen.
- Waarneembaar, meetbaar.
Illness:
- Ik-perspectief.
- Subjectieve ziekte-ervaring, lijden, zich ziek voelen. Is niet per sé zichtbaar.
- Je bent ziek als je door bepaalde omstandigheden dingen niet meer kan doen.
[1]
,Sickness:
- Sociaal/maatschappelijk perspectief.
- Ziekterol, rechten, sociale normen, stigmatisering (stigma = negatief
vooroordeel)
- Wat vinden we als maatschappij ervan?
- Overeenkomsten die we eigenlijk met z’n alle hebben gesloten →
ziekteverlof.
- Voor bepaalde aandoeningen/beperkingen kunnen mensen een uitkering krijgen.
- Bepaalde ziektes worden vergoed door de ziektekostenverzekering.
- Verschilt door de tijd heen.
- Verschilt per land.
- Voorbeeld: vroeger werd homoseksualiteit gezien als ander gedrag/psychische klachten en
kon vergoed worden.
Disease Illness Sickness
Veld, gebied, Beroep, medische en Persoonlijk Maatschappij, sociale
primaire agenten, andere gezondheidszorg- (ervaringsgericht, instellingen,
belanghebbende beroepen existentieel) gezondheidsbeleidsmakers,
advocaten.
Fundamentele Fysiologische, mentale, Subjectieve ervaring, Sociale conventies, normen,
verschijnselen genetische, eerste persoon, rollen (inclusief sociale
omgevingsentiteiten of negatieve ervaring, vooroordelen)
gebeurtenissen lijden, pijn
Toegang tot Observaties, Introspectie, intuïtie Participatie, interactie, sociale
verschijnselen onderzoeken, metingen (fenomenologie) (wetenschappelijke) studies
door: (door de natuurweten- interactie (taal),
schappen en door het mentale toestanden
gebruik van technologie) (psychologie)
Kennisstatus Objectief Subjectief Intersubjectief
Altruïstische Genezing Zorg Toewijzing van middelen,
benadering gerechtigheid
Recht op: Onderzoek Aandacht, steun, Economische steun en
Resultaten in: Diagnoses, behandeling moreel en sociaal compensatie, ziekteverzuim,
excuus, verminderde maar kan ook leiden tot
verantwoordelijkheid discriminatie en stigmatisering
Deze perspectieven hangen met elkaar samen, maar zijn ook deels onafhankelijk van elkaar.
Verschillende definities van gezondheid
- Meest simpele definitie: gezondheid is de afwezigheid van
ziekte.
- Gezondheid is een toestand van volledige lichamelijke,
geestelijke en sociaal/maatschappelijk welbevinden, en niet
slechts de afwezigheid van ziekte of gebrek (WHO, 1948).
• Elke vorm van verminderd welbevinden wordt tot een
gezondheidsprobleem gemaakt.
• Als je geen werk hebt ben je volgens deze definitie al ziek.
• Hierdoor worden veel problemen in het medische domein getrokken.
• Deze definitie laat niet het aanpassingsvermogen van de mens zien.
[2]
, - Gezondheid is het vermogen zich aan te passen en
een eigen regie te voeren, in het licht van de
sociale, mentale en fysieke uitdagingen van het
leven (Huber et al., 2011)
• ‘Positieve gezondheid’ met 6
dimensies/indicatoren
o Lichaamsfuncties
o Mentaal welbevinden
o Zingeving
o Kwaliteit van leven
o Sociaal maatschappelijk
participeren
o Dagelijks functioneren
• Dynamische formulering
Positieve gezondheid: een benadering binnen de gezondheidszorg die niet de ziekte, maar een
betekenisvol leven van mensen centraal stelt. De nadruk ligt op de veerkracht, eigen regie en het
aanpassingsvermogen van de mens en niet op de beperkingen of ziekte zelf.
Ook hier was kritiek op:
- Niet de omschrijving van gezondheid, maar de omschrijving van de uitdagingen van het
leven.
- Mensen die euthanasie plegen worden volgens deze definitie als gezond beschouwd.
- Alternatief: het mede door eigen inspanning en naar welbevinden kunnen behouden en
ontwikkelen van de gezien de levensfase en levensomstandigheden noodzakelijke lichamelijk,
psychische en sociale functies → dynamischer, doet recht aan de levensloop, geeft aandacht
aan de beleving van degene waar het om gaat, houdt rekening met de omstandigheden en
maakt duidelijk dat gezondheid iets is dat iemand niet overkomt maar eigen activiteit
veronderstelt. Het sluit ook goed aan bij de biopsychosociale benadering van waaruit
bijvoorbeeld huisartsen werken.
Verschillende definities van ziekte
- Naturalistische theorie van Boorse (1977)
• Ziekte wordt gezien als een objectief gegeven. Ziekte en gezondheid moeten worden
afgemeten aan het statistische en biologisch gezien normale functioneren van het
organismen. (Disease perspectief)
• Reproductie en overleving.
• Voordeel: toepasbaar op andere soorten dan mensen (op dieren en zelfs op planten).
Sluit goed aan bij een biomedische manier van denken.
• Nadeel: het idee van ‘normaal functioneren’ levert grote problemen op als het gaat
om bijvoorbeeld gedrag of mentaal functioneren.
[3]
, - Normativistische theorie van Nordenfelt (1995, 2007)
• Gezondheid is iemands vermogen om onder normale omstandigheden essentiële
doelen te bereiken die een minimaal niveau van welbevinden of geluk
bewerkstelligen. Doelen zijn afhankelijk van de persoon in kwestie (Illness
perspectief)
• Er is sprake van ziekte wanneer een persoon door zijn mentale of fysieke toestand
lijdt of hinder ondervindt bij het functioneren en het nastreven van zijn doelen.
• De ervaren hinder of last is illness, de fysieke en mentale processen die dit soort
illness veroorzaken noemt hij disease.
• De kern van ziekte is gelegen in de negatieve waarde of onwenselijkheid ervan.
Ziekte is primair een toestand die lijden of beperkingen in het functioneren en
nastreven van levensdoelen met zich meebrengt (dat dit veroorzaakt wordt door een
biologisch proces of afwijking, is in deze visie secundair).
• Voordeel: er wordt veel meer gekeken naar de hele mens (=holistische blik), de uniek
individuele persoon.
• Nadeel: het lijkt erg van de subjectieve waarden en doelen van de persoon af te
hangen of iets tot ziekte moet worden beschouwd.
- Sociaal-constructivistische theorie van Khushf (2007)
• Verschillende theorieën bij elkaar die een nog groter belang toekennen aan normen
en waarden bij het definiëren van ziekte. Dove mensen zijn in deze theorie niet ziek,
want dit wordt als normaal gezien.
• Wat ziekte is wordt bepaald door de maatschappij waarin we leven en door de vraag
wat in die maatschappij als goed of slecht wordt gezien, als normaal of abnormaal,
wenselijk of onwenselijk. Ziekte valt niet vast te stellen zonder maatschappelijke
context (sickness perspectief).
• Geen theoretisch concept zoals bij de theorie van Boorse, maar een praktisch
concept.
Waarom is het ziektelabel belangrijk (Schermer, 2013)
- Erkenning → hierdoor krijgt men ook voorzieningen en economische steun (vergoeding voor
de behandeling van de ziekte)
- Afbakening medisch domein
- Gevolgen voor de manier waarop we ermee omgaan
2.1 - Ervaren van en omgaan met ziekte
Stress: subjectief ervaren onevenwicht tussen interne en/of externe gebeurtenissen/prikkels en de
mogelijkheden ermee om te gaan.
Stressoren: situaties, gebeurtenissen of prikkels die belastend zijn en een aanpassing vergen.
Soorten stressoren
1) Ingrijpende levensgebeurtenissen (life events)
- Gebeurtenissen die zich op een bepaald moment voordoen en die een ingrijpende
verandering met zich meebrengen. Bijvoorbeeld de diagnose van kanker.
[4]
