Staatsrecht 3
Inleiding
Fundamentele normen
Grondrechten worden vaak omschreven als fundamentele rechtsnormen die de strekking hebben het individu
persoonlijke vrijheid en een menswaardig bestaan te verzekeren en die de handelingsvrijheid van met name de
overheid beperken.
Rechtsstaat
Grondrechten zijn verbonden met de opkomst van het idee van de rechtsstaat. De rechtsstaat is namelijk
gestoeld op een viertal pijlers:
- Ingrijpen van de overheid mag slechts geschieden op grond van algemene regels.
- Scheiding van de machten, zodat de wetgevende en uitvoerende macht niet samenvallen. In een
rechtsstaat mag de uitvoerende macht de vrijheid van de burger ook pas beperken als deze
bevoegdheid terug te voeren is op de wet.
- Mogelijkheid van rechtsbescherming door de onafhankelijke rechter.
- Bestaan van grondrechten, die zorgen voor een inhoudelijke inperking van de overheid, waaraan ook
de wetgever is gebonden.
Rechtsbronnen
De rechtsbronnen van grondrechten zijn:
- Internationale verdragen zoals het IVBPR, het IVESCR, het EVRM, het ESH en het HvEU. Daarnaast
bestaan er verdragen die in het bijzonder zien op een bepaald grondrecht, bijvoorbeeld het
Internationaal Verdrag inzake de Uitbanning van alle vormen van Rassendiscriminatie.
- Jurisprudentie van internationaal-rechterlijke organen, bijvoorbeeld het EHRM die bindende
uitspraken doet over de interpretatie van het EVRM.
- Nationale grondwet
- Uitwerking van bepaalde grondrechten in de nationale wetgeving, bijvoorbeeld de AWGB en de WOM.
- Jurisprudentie van nationale rechters.
Voorts zijn het UVRM, besluiten en oordelen van internationale organen en oordelen van het College van de
Rechten van de Mens weliswaar niet bindend, maar wel gezaghebbend.
Bronnen van grondrechten
De grondwet
- Eenieder kan zich bij de rechter rechtstreeks op grondrechten in de grondwet beroepen tegenover de
overheid (directe verticale werking)
- Art. 93 jo 94 Gw toetsingsgebod van de rechter de rechter moet nationale wetten die in strijd
zijn met eenieder verbindende verdragsbepalingen buiten toepassing laten.
- Art. 120 Gw toetsingverbod de rechter mag wetten in formele zin niet toetsen aan de grondwet
Soms is het beter om niet op een gw te beroepen want die kunnen niet getoetst worden dus kan je
beter op een verdrag doen soms.
Europees recht
- EU-recht werkt rechtstreeks door in de Nederlandse rechtsorde.
- Het eu-grondrechtenhandvest is allen tijde inroep baar zover sprake is van handelingen ten uitvoering
van het EU-recht (art. 51 EU-grondrechtenhandvest)
Internationale verdragen
- Eenieder verbindende verdragsbepaling hebben rechtstreekse werking. Burgers kunnen zich bij de
rechter op grondrechten in internationale verdragen beroepen tegenover de overheid.
- Niet alle internationale verdragen zijn bindend (bijvoorbeeld UVRM), maar kunnen desondanks wel
invloed hebben.
Toenemend belang
Internationaal en nationaal vastgelegde grondrechten nemen in het Nederlandse recht een steeds
belangrijkere plaats in. Dat heeft een aantal oorzaken:
1
, - De werkingssfeer van de grondrechten neemt toe, omdat de grondrechten in aantal groeien en de
werkingssfeer van al langer bestaande grondrechten wordt uitgebreid.
- Er bestaat een tendens om aan beperkingen steeds hogere eisen te stellen.
- Aan grondrechten wordt ook steeds vaker een zekere werking in de relatie tussen burgers onderling
toegekend, de zogenaamde horizontale werking.
- Klassieke grondrechten worden niet meer louter gezien als onthoudingsplichten van de overheid, nu
ze ook gekoppeld kunnen zijn aan positieve verplichtingen.
- Het internationale stelsel van grondrechtsbescherming doet steeds meer invloed gelden binnen de
nationale rechtsorde.
§2 Geschiedenis van grondrechten
Athene en de Griekse staatsleer (5e en 4e eeuw v.chr)
- Democratie
- De nadruk ligt op vrijheid in de polis, geen ruimte voor individuele rechten tegenover de politiek
gemeenschap
- Plato de filosofen moeten regeren over de politieke gemeenschap
- Aristoteles de mens is een political animal en de politieke gemeenschap moet hem houvast bieden
om deze natuurlijke aanleg te verwezenlijken.
- Epicurus de bestemming van de mens ligt buiten het publieke leven
- Stoicijnen morele gelijkheid van ieder individu
Christendom in de middeleeuwen 500-1500
- Het belang van de individuele ziel en het beperkt bereik van overheidsmacht groeit. Voedingsbodem
voor het idee van mensenrechten
- Maar door het feodale stelsel is er geen plaats voor de idee van grondrechten.
Van de middeleeuwen naar de nieuwe tijd. Oorzaken voor de teloorgang van de christelijk-middeleeuwse orde:
- De renaissance
- De hervorming
- De verlichting
- Centralisering van het gezag binnen de natiestaat
- Maatschappelijk en politieke opkomst van de burgerij.
Contractstheorieen van Hobbes en Locke
Thomas Hobbes
- Leviathan
- Natuurtoestand is een ‘state of war’ een oorlog val allen tegen allen.
- Hoe overstijd met de natuurtoestand? Kan met een overheid
- Waarom een overheid? Waarborgen van orde en veiligheid.
- Weinig ruimte voor individuele grondrechten.
John locke
- Tow treatises of government
- Onvervreemdbare natuurlijke rechten: life, liberty and property
- In een natuurtoestand geen duidelijke regels, geen goede geschilbeslechting en geen handhaving
- Waarom een overheid? Waarborgen van deze onvervreemdbare natuurlijke rechten.
Positivering van grondrechten internationaal
Engeland bill of rights 1689
VS delcaration of independece 1776 & constitution 1787 & bill of rights 1791
Frankrijk declaration des droits de l’homme et du citoyen 1789 & constitutie 1791
Korte staatsrechtelijke geschiedenis van Nederland
1579 unie van Utrecht
1588-1795 Republiek der zeven verenigde nederlanden
1795-1806 Bataafse republiek (1798 Staatsregeling van de Bataafse republiek)
1806 Nederland wordt een monarchie
2
,1810 Inlijving Nederland bij Frankrijk
1814 Nederland wordt een constitutionele monarchie; de eerste grondwet
1815 Grondwetswijziging
1848 Grondwetswijziging
1917 Grondwetswijziging
1922 Algemene vrouwenkiesrecht
1983 Grondwetswijziging
De situatie na WOII
- De grove schendingen van elementaire mensenrechten door de nazi’s
- Bescherming van mensenrecht wordt een internationale aangelegenheid van de
volkerengemeenschap als geheel.
- Oprichting van de VN 1945
a. 1948 UVRM
b. 1965 IVURD
c. 1966 IVBPR
d. 1966 IVESCR
e. 1984 Verdrag tegen foltering
- Maar bij de VN zitten veel landen met dictators aan de macht dus, Europa wil de bescherming van
mensenrechten ook op Europees niveau regelen.
- Oprichting Raad van Europa 1949
a. 1950 EVRM
b. 1959 EGRM
c. 1961 ESH
d. 1987 verdrag tegen foltering
Klassiek en sociale grondrechten
Klassieke grondrechten
- Individuele vrijheidsrechten
- De grondrechten norm is gericht op overheidsonthouding
- Meestal bij de rechter afdwingbaar, het zijn in beginsel eenieder verbindende bepalingen.
Sociale grondrechten
- Niet per definitie individuele rechten, maar juist gericht op het belang van de bevolking als geheel
- De grondrechtnorm is gericht op opreden van de overheid (zorgplicht)
- Nadere invulling is vaak noodzakelijk, waar beleidsmatige overwegingen een rol spelen
- Doorgaans niet bij de rechter afdwingbaar.
Overheidsonthouding is maar op een manier mogelijk en overheidsbemoeienis is op meerdere manieren
mogelijk. Dit verschil beïnvloed de mogelijkheid van afdwingbaarheid bij de rechter.
Ook uit klassieke grondrechten vloeien positieve verplichtingen voort denk bijvoorbeeld aan de verplichting
tot het beschermen van een betoging. En uit sociale grondrechten vloeien ook negatieve verplichtingen uit
voort denk bijvoorbeeld niet schaden leefmilieu.
Positieve verplichting = de overheid moet juist tot actie overgaan om grondrechten voor burgers te
waarborgen, veel al op grond van sociale grondrechten
Negatieve verplichting = de overheid moet zich onthouden van het beperken van de vrijheid van burgers, veelal
op grond van klassieke grondrechten.
Universaliteit van grondrechten
- Complex en controversieel onderwerp
- Bestaat er zoiets als universaliteit van grondrechten of zijn grondrechten een product van westerse
liberale opvattingen?
- Een aantal mogelijke benadering van de ze vraag:
1. Het aantal universele en onvervreemdbare rechten is beperkt
2. Alle staten zijn gehouden op grondrechten zoveel mogelijk gelding te geven
3
, 3. Vrijwel alle staten zijn partij bij de belangrijkste internationale mensenrechtenverdragen. Daarom
kan er formeel juridisch gesproken worden van wereldwijde gelding van gepositiveerde
mensenrechten.
Grondslagen van grondrechten
Menselijke waardigheid
Gekoppeld aan bepaalde ideeën over de aard en het wezen van de mens:
- De mens heeft een ziel en vrij wil om zielenheil na te streven
- De mens is een redelijk wezen dat bij een zekere graad van ontwikkeling meester is over zijn
gedragingen en zelf zijn leven richting moet geven.
Kritiek op bovengenoemd invulling van menselijke waardigheid:
- Het individu laat zich automatisch sturen door gewoonte, modieuze grillen, opvattingen van andere of
chemische reacties in de hersenen.
- Het individuen ontleent zijn waardigheid aan de gemeenschap die hem bindt en stuurt.
Risico menselijke waardigheid als grondslag
- Risico van menselijke waardigheid als grondslag is dat er van een bepaalde universaliteit van
grondrechten wordt uitgegaan. Vooral in niet-westerse landen zijn er afwijkende opvattingen over
grondrechten, inherent aan hun cultuur en vooral religie. Universaliteit van mensenrechten en de
menselijke waardigheid als uitgangspunt kan derhalve op gespannen voet staan met het belang van
culturele diversiteit.
Democratie
- Opkomst van het idee van grondrechten en een democratie loopt parallel.
- Democratie kent een aantal grondrechtelijke vooronderstellingen:
a. Vrijheid van meningsuiting
b. Persvrijheid
c. Vrijheid van verenging en vergadering
Risico democratie als grondslag
- Risico van democratie als grondslag is dat het benadrukken v/d samenhang tussen grondrechten en
democratie ertoe kan leiden dat grondrechten alleen van belang worden geacht wanneer zij bijdragen
aan het functioneren van de democratie. Hierdoor kan het belang van grondrechten buiten de
politieke sfeer ondersneeuwen.
- Het democratische principe van meerderheidsbesluiten kan op gespannen voet staan met het idee van
grondrechten. Het belang van de meerderheid kan de ruimte voor individuele grondrechten beperken.
Beperkingssystematiek van grondrechten
Drie categorieën grondrechtsbepalingen:
1. Absoluut geformuleerde bepalingen
2. Bepalingen die in de omschrijving van het grondrecht zelf ruimte laten voor bepaalde duidelijk
omschreven ‘beperkingen’
3. Bepalingen die een beperkingsclausule kennen.
Beperkingsclausule = de voorwaarden waaraan een beperking van dat recht dient te voldoen.
Categorie 1: absoluut geformuleerde bepalingen
- Dit zijn grondrechten die zijn vastgelegd zonder beperkingsmogelijkheden. Elke beperking is dus een
schending van dat grondrecht. Voorbeeld art. 3 EVRM en 7 IVBPR
- Het knelpunt ligt vaak in de omvang en reikwijdte van het grondrecht. Bij het beoordelen van de vraag
of een gedraging van de overheid in strijd is met een absoluut geformuleerde grondrechtsbepaling,
speelt het vereiste van proportionaliteit soms toch een rol. Bijvoorbeeld bij het verbod op
discriminatie.
- De overheid mag deze grondrechten niet beperken, tenzij er een noodsituatie is, dan kunnen er
uitzonderingen gelden.
- Voorwaarden voor afwijking van normale bescherming bij een noodtoestand:
4
Inleiding
Fundamentele normen
Grondrechten worden vaak omschreven als fundamentele rechtsnormen die de strekking hebben het individu
persoonlijke vrijheid en een menswaardig bestaan te verzekeren en die de handelingsvrijheid van met name de
overheid beperken.
Rechtsstaat
Grondrechten zijn verbonden met de opkomst van het idee van de rechtsstaat. De rechtsstaat is namelijk
gestoeld op een viertal pijlers:
- Ingrijpen van de overheid mag slechts geschieden op grond van algemene regels.
- Scheiding van de machten, zodat de wetgevende en uitvoerende macht niet samenvallen. In een
rechtsstaat mag de uitvoerende macht de vrijheid van de burger ook pas beperken als deze
bevoegdheid terug te voeren is op de wet.
- Mogelijkheid van rechtsbescherming door de onafhankelijke rechter.
- Bestaan van grondrechten, die zorgen voor een inhoudelijke inperking van de overheid, waaraan ook
de wetgever is gebonden.
Rechtsbronnen
De rechtsbronnen van grondrechten zijn:
- Internationale verdragen zoals het IVBPR, het IVESCR, het EVRM, het ESH en het HvEU. Daarnaast
bestaan er verdragen die in het bijzonder zien op een bepaald grondrecht, bijvoorbeeld het
Internationaal Verdrag inzake de Uitbanning van alle vormen van Rassendiscriminatie.
- Jurisprudentie van internationaal-rechterlijke organen, bijvoorbeeld het EHRM die bindende
uitspraken doet over de interpretatie van het EVRM.
- Nationale grondwet
- Uitwerking van bepaalde grondrechten in de nationale wetgeving, bijvoorbeeld de AWGB en de WOM.
- Jurisprudentie van nationale rechters.
Voorts zijn het UVRM, besluiten en oordelen van internationale organen en oordelen van het College van de
Rechten van de Mens weliswaar niet bindend, maar wel gezaghebbend.
Bronnen van grondrechten
De grondwet
- Eenieder kan zich bij de rechter rechtstreeks op grondrechten in de grondwet beroepen tegenover de
overheid (directe verticale werking)
- Art. 93 jo 94 Gw toetsingsgebod van de rechter de rechter moet nationale wetten die in strijd
zijn met eenieder verbindende verdragsbepalingen buiten toepassing laten.
- Art. 120 Gw toetsingverbod de rechter mag wetten in formele zin niet toetsen aan de grondwet
Soms is het beter om niet op een gw te beroepen want die kunnen niet getoetst worden dus kan je
beter op een verdrag doen soms.
Europees recht
- EU-recht werkt rechtstreeks door in de Nederlandse rechtsorde.
- Het eu-grondrechtenhandvest is allen tijde inroep baar zover sprake is van handelingen ten uitvoering
van het EU-recht (art. 51 EU-grondrechtenhandvest)
Internationale verdragen
- Eenieder verbindende verdragsbepaling hebben rechtstreekse werking. Burgers kunnen zich bij de
rechter op grondrechten in internationale verdragen beroepen tegenover de overheid.
- Niet alle internationale verdragen zijn bindend (bijvoorbeeld UVRM), maar kunnen desondanks wel
invloed hebben.
Toenemend belang
Internationaal en nationaal vastgelegde grondrechten nemen in het Nederlandse recht een steeds
belangrijkere plaats in. Dat heeft een aantal oorzaken:
1
, - De werkingssfeer van de grondrechten neemt toe, omdat de grondrechten in aantal groeien en de
werkingssfeer van al langer bestaande grondrechten wordt uitgebreid.
- Er bestaat een tendens om aan beperkingen steeds hogere eisen te stellen.
- Aan grondrechten wordt ook steeds vaker een zekere werking in de relatie tussen burgers onderling
toegekend, de zogenaamde horizontale werking.
- Klassieke grondrechten worden niet meer louter gezien als onthoudingsplichten van de overheid, nu
ze ook gekoppeld kunnen zijn aan positieve verplichtingen.
- Het internationale stelsel van grondrechtsbescherming doet steeds meer invloed gelden binnen de
nationale rechtsorde.
§2 Geschiedenis van grondrechten
Athene en de Griekse staatsleer (5e en 4e eeuw v.chr)
- Democratie
- De nadruk ligt op vrijheid in de polis, geen ruimte voor individuele rechten tegenover de politiek
gemeenschap
- Plato de filosofen moeten regeren over de politieke gemeenschap
- Aristoteles de mens is een political animal en de politieke gemeenschap moet hem houvast bieden
om deze natuurlijke aanleg te verwezenlijken.
- Epicurus de bestemming van de mens ligt buiten het publieke leven
- Stoicijnen morele gelijkheid van ieder individu
Christendom in de middeleeuwen 500-1500
- Het belang van de individuele ziel en het beperkt bereik van overheidsmacht groeit. Voedingsbodem
voor het idee van mensenrechten
- Maar door het feodale stelsel is er geen plaats voor de idee van grondrechten.
Van de middeleeuwen naar de nieuwe tijd. Oorzaken voor de teloorgang van de christelijk-middeleeuwse orde:
- De renaissance
- De hervorming
- De verlichting
- Centralisering van het gezag binnen de natiestaat
- Maatschappelijk en politieke opkomst van de burgerij.
Contractstheorieen van Hobbes en Locke
Thomas Hobbes
- Leviathan
- Natuurtoestand is een ‘state of war’ een oorlog val allen tegen allen.
- Hoe overstijd met de natuurtoestand? Kan met een overheid
- Waarom een overheid? Waarborgen van orde en veiligheid.
- Weinig ruimte voor individuele grondrechten.
John locke
- Tow treatises of government
- Onvervreemdbare natuurlijke rechten: life, liberty and property
- In een natuurtoestand geen duidelijke regels, geen goede geschilbeslechting en geen handhaving
- Waarom een overheid? Waarborgen van deze onvervreemdbare natuurlijke rechten.
Positivering van grondrechten internationaal
Engeland bill of rights 1689
VS delcaration of independece 1776 & constitution 1787 & bill of rights 1791
Frankrijk declaration des droits de l’homme et du citoyen 1789 & constitutie 1791
Korte staatsrechtelijke geschiedenis van Nederland
1579 unie van Utrecht
1588-1795 Republiek der zeven verenigde nederlanden
1795-1806 Bataafse republiek (1798 Staatsregeling van de Bataafse republiek)
1806 Nederland wordt een monarchie
2
,1810 Inlijving Nederland bij Frankrijk
1814 Nederland wordt een constitutionele monarchie; de eerste grondwet
1815 Grondwetswijziging
1848 Grondwetswijziging
1917 Grondwetswijziging
1922 Algemene vrouwenkiesrecht
1983 Grondwetswijziging
De situatie na WOII
- De grove schendingen van elementaire mensenrechten door de nazi’s
- Bescherming van mensenrecht wordt een internationale aangelegenheid van de
volkerengemeenschap als geheel.
- Oprichting van de VN 1945
a. 1948 UVRM
b. 1965 IVURD
c. 1966 IVBPR
d. 1966 IVESCR
e. 1984 Verdrag tegen foltering
- Maar bij de VN zitten veel landen met dictators aan de macht dus, Europa wil de bescherming van
mensenrechten ook op Europees niveau regelen.
- Oprichting Raad van Europa 1949
a. 1950 EVRM
b. 1959 EGRM
c. 1961 ESH
d. 1987 verdrag tegen foltering
Klassiek en sociale grondrechten
Klassieke grondrechten
- Individuele vrijheidsrechten
- De grondrechten norm is gericht op overheidsonthouding
- Meestal bij de rechter afdwingbaar, het zijn in beginsel eenieder verbindende bepalingen.
Sociale grondrechten
- Niet per definitie individuele rechten, maar juist gericht op het belang van de bevolking als geheel
- De grondrechtnorm is gericht op opreden van de overheid (zorgplicht)
- Nadere invulling is vaak noodzakelijk, waar beleidsmatige overwegingen een rol spelen
- Doorgaans niet bij de rechter afdwingbaar.
Overheidsonthouding is maar op een manier mogelijk en overheidsbemoeienis is op meerdere manieren
mogelijk. Dit verschil beïnvloed de mogelijkheid van afdwingbaarheid bij de rechter.
Ook uit klassieke grondrechten vloeien positieve verplichtingen voort denk bijvoorbeeld aan de verplichting
tot het beschermen van een betoging. En uit sociale grondrechten vloeien ook negatieve verplichtingen uit
voort denk bijvoorbeeld niet schaden leefmilieu.
Positieve verplichting = de overheid moet juist tot actie overgaan om grondrechten voor burgers te
waarborgen, veel al op grond van sociale grondrechten
Negatieve verplichting = de overheid moet zich onthouden van het beperken van de vrijheid van burgers, veelal
op grond van klassieke grondrechten.
Universaliteit van grondrechten
- Complex en controversieel onderwerp
- Bestaat er zoiets als universaliteit van grondrechten of zijn grondrechten een product van westerse
liberale opvattingen?
- Een aantal mogelijke benadering van de ze vraag:
1. Het aantal universele en onvervreemdbare rechten is beperkt
2. Alle staten zijn gehouden op grondrechten zoveel mogelijk gelding te geven
3
, 3. Vrijwel alle staten zijn partij bij de belangrijkste internationale mensenrechtenverdragen. Daarom
kan er formeel juridisch gesproken worden van wereldwijde gelding van gepositiveerde
mensenrechten.
Grondslagen van grondrechten
Menselijke waardigheid
Gekoppeld aan bepaalde ideeën over de aard en het wezen van de mens:
- De mens heeft een ziel en vrij wil om zielenheil na te streven
- De mens is een redelijk wezen dat bij een zekere graad van ontwikkeling meester is over zijn
gedragingen en zelf zijn leven richting moet geven.
Kritiek op bovengenoemd invulling van menselijke waardigheid:
- Het individu laat zich automatisch sturen door gewoonte, modieuze grillen, opvattingen van andere of
chemische reacties in de hersenen.
- Het individuen ontleent zijn waardigheid aan de gemeenschap die hem bindt en stuurt.
Risico menselijke waardigheid als grondslag
- Risico van menselijke waardigheid als grondslag is dat er van een bepaalde universaliteit van
grondrechten wordt uitgegaan. Vooral in niet-westerse landen zijn er afwijkende opvattingen over
grondrechten, inherent aan hun cultuur en vooral religie. Universaliteit van mensenrechten en de
menselijke waardigheid als uitgangspunt kan derhalve op gespannen voet staan met het belang van
culturele diversiteit.
Democratie
- Opkomst van het idee van grondrechten en een democratie loopt parallel.
- Democratie kent een aantal grondrechtelijke vooronderstellingen:
a. Vrijheid van meningsuiting
b. Persvrijheid
c. Vrijheid van verenging en vergadering
Risico democratie als grondslag
- Risico van democratie als grondslag is dat het benadrukken v/d samenhang tussen grondrechten en
democratie ertoe kan leiden dat grondrechten alleen van belang worden geacht wanneer zij bijdragen
aan het functioneren van de democratie. Hierdoor kan het belang van grondrechten buiten de
politieke sfeer ondersneeuwen.
- Het democratische principe van meerderheidsbesluiten kan op gespannen voet staan met het idee van
grondrechten. Het belang van de meerderheid kan de ruimte voor individuele grondrechten beperken.
Beperkingssystematiek van grondrechten
Drie categorieën grondrechtsbepalingen:
1. Absoluut geformuleerde bepalingen
2. Bepalingen die in de omschrijving van het grondrecht zelf ruimte laten voor bepaalde duidelijk
omschreven ‘beperkingen’
3. Bepalingen die een beperkingsclausule kennen.
Beperkingsclausule = de voorwaarden waaraan een beperking van dat recht dient te voldoen.
Categorie 1: absoluut geformuleerde bepalingen
- Dit zijn grondrechten die zijn vastgelegd zonder beperkingsmogelijkheden. Elke beperking is dus een
schending van dat grondrecht. Voorbeeld art. 3 EVRM en 7 IVBPR
- Het knelpunt ligt vaak in de omvang en reikwijdte van het grondrecht. Bij het beoordelen van de vraag
of een gedraging van de overheid in strijd is met een absoluut geformuleerde grondrechtsbepaling,
speelt het vereiste van proportionaliteit soms toch een rol. Bijvoorbeeld bij het verbod op
discriminatie.
- De overheid mag deze grondrechten niet beperken, tenzij er een noodsituatie is, dan kunnen er
uitzonderingen gelden.
- Voorwaarden voor afwijking van normale bescherming bij een noodtoestand:
4
