Samenvatting ‘Psychiatrie voor SPH’, C.
Blanken en anderen. Amsterdam, 2012,
eerste druk, tweede oplage.
Hoofdstuk 1. Het biopsychosociaal model
1.1 Historisch perspectief
1.1.1 Op weg naar een biologische psychiatrie
De psychiatrie is het medisch specialisme dat zich bezighoudt met de behandeling van
psychiatrische ziekten. De geboorte van de psychiatrie als medisch specialisme heeft
plaatsgevonden in Europa van de tweede helft van de achttiende eeuw, in de tijd van de
verlichting
Oudheid en middeleeuwen
Soms hanteerde men in deze tijd al wel een ziektemodel en zocht men de oorzaak ervan
in een lichamelijke aandoening. In de middeleeuwen werd gekte dikwijls in verband
gebracht met bezetenheid door de duivel en in de renaissance met behekst zijn.
Vanaf het einde van de veertiende eeuw werden psychiatrische patiënten als ze niet
meer te handhaven waren, vaak ondergebracht in wat men in Nederland ‘dolhuizen’ of
‘zinnelooshuizen’ noemde. Hier werden de patiënten niet behandeld, ze werden
opgesloten en uitgesloten van de maatschappij.
Achttiende eeuw
In de tweede helft van de achttiende eeuw kwam er internationaal een brede bewering
op gang die de krankzinnige primair beschouwde als lijder aan een ziekte en als patiënt
en die hem ook als zodanig wilde behandelen. De voortrekkers van deze bewering
werden gedreven door humanitaire motieven. Ze wilden patiënten vooral menselijk
behandelen en eigenlijk heropvoeden.
Negentiende en begin twintigste eeuw
In de negentiende en het begin van de twintigste eeuw was de pasgeboren psychiatrie
vooral inrichtingspsychiatrie. Het werden echte psychiatrische ziekenhuizen waar men
streefde naar behandeling. De dominerende visie in die periode, de negentiende eeuw,
op wat ‘geestesstoornissen’ voor ziekten zijn, laat zich eenvoudig samenvatten met de
beroemde uitspraak van de Duitse psychiater Wilhelm Griesinger: geestesziektes zijn
hersenziektes. De methode die men gebruikte om dat te onderzoeken, was het
pathologisch-anatomisch onderzoek van de hersenen na de dood. Er zijn in die tijd veel
hersenziekten ontdekt.
1.1.2 Opkomst van de psychologische benadering
Twee nieuwe benaderingen
In het begin van de twintigste eeuw kwam men tot de conclusie dat het biomedische
model weliswaar voor sommige psychische ziekten veel had opgeleverd, maar bij het
merendeel van de psychische stoornissen tekortschoot. De Duitse psychiater Emil
,Kraepelin en de Oostenrijkse neuroloog Sigmund Freud hebben in die tijd twee nieuwe
benaderingen geïntroduceerd, die in deze tijd nog steeds van grote betekenis zijn.
Kraepelin
Kraepelin is beroemd geworden doordat hij de nadruk legde op het belang van een
nauwkeurige beschrijving van het klinische beeld en vooral ook het beloop van
psychische ziekten op langere termijn. Hij heeft op deze wijze de complete psychiatrie in
kaart gebracht.
Kraepelin was een voorloper van de moderne neurowetenschappers die steeds meer de
eenvoudige en meer complexe psychische functies trachten te correleren met bepaalde
neuronale circuits in de hersenen. Hij liet daarmee het eenvoudige neurologische model
van psychische stoornissen los.
Freud
Freud ontwikkelde een nieuwe behandelmethode en een daarbij passende theorie, die
bekend is geworden als de psychoanalyse. De centrale hypothese van deze theorie was
dat de klachten en symptomen van zijn ‘hysterische’ patiënten zouden berusten op
onbewust gemaakte (‘verdrongen’) innerlijke conflicten. Hij ontwikkelde aan de hand van
zijn behandelervaringen gedurende zijn leven een indrukweekend theoretisch bouwwerk
over het ontstaan van het menselijk gedrag, de eerste goed uitgewerkte psychologische
theorie.
Psychotherapeutische benadering
De psychotherapeutische benadering van de psychoanalyse was veel humaner dan de
therapieën waarmee in de eerste helft van de twintigste eeuw in de psychiatrische
inrichtingen werd geëxperimenteerd.
Op basis van vage en onbewezen theorieën over mogelijke stoornissen in de
hersenfuncties probeerde men met in onze ogen nogal grove ingrepen de hersenfuncties
te beïnvloeden en zo genezing of verbetering van bepaalde psychische stoornissen te
bewerkstelligen. Dit was vooral voor de Tweede Wereldoorlog. Het was in die tijd al
duidelijk dat de erfelijke factoren bij psychiatrische ziekten een niet te verwaarlozen rol
speelden bij het ontstaan daarvan. In de hele Westerse wereld begon men zich in de
jaren dertig van de vorige eeuw zorgen te maken over de kwaliteit van de erfmassa van
het volk en dacht men er serieus over psychiatrische patiënten te steriliseren.
1.1.3 Opkomst van de sociale psychiatrie
Naast de biologische en psychologische benadering kwam er nog een derde benadering
tot ontwikkeling die vooral werd gestimuleerd door de Amerikaanse psychiater Adolf
Meyer. Hij ging zich in de loop van zijn leven steeds meer bezighouden met de nazorg
van uit inrichtingen ontslagen patiënten en stimuleerde hun resocialisatie. Ook hield hij
zich bezig met preventie. Hij hanteerde als een van de eersten een duidelijk
biopsychosociale benadering van de psychiatrische patiënt, door hemzelf aangeduid met
de term psychobiologie.
1.1.4 Na de Tweede Wereldoorlog: drie invalshoeken
Biologische invalshoek
De biologische psychiatrie kreeg een enorme impuls door de ontdekking van de
psychofarmaca in de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Men kreeg niet alleen middelen
in handen die de onrust en de onhanteerbaarheid van het gedrag doeltreffend konden
beïnvloeden, maar ook stoffen waarvan men de werking op de hersenen kon bestuderen
en daarmee de relatie van hersenfuncties met het gestoorde gedrag.
, Gedrag correleren met neuronale circuits
Zo langzamerhand werd duidelijk welke delen van de hersenen betrokken zijn bij het tot
stand komen van ons gedrag. Iets waar Freud en Kraepelin van droomden. Het gaat
bijvoorbeeld om de diverse cognitieve activiteiten zoals het geheugen, aandacht, zich
concentreren, plannen, redeneren, de emotionele reacties, de reactie op stress, de
sociale activiteiten en het tot stand komen van acties, etc. Een bijzondere variant van
biologisch denken in de psychiatrie is die waarbij men de studie van het gedrag van
dieren gebruikt in de structuur van het menselijk gedrag.
Psychologische invalshoek
De psychoanalytische behandelmethode blijkt niet zo doeltreffend en doelmatig als men
had gehoopt, zeker niet voor de zware psychiatrie. Er komt een aantal andere
psychotherapievormen tot ontwikkeling, zoals de cliënt-centred therapy, de
groepstherapie, de gedragstherapie en de systeemtherapie.
Een aantal thema’s die oorspronkelijk door de psychoanalyse aan de orde waren gesteld
en waarover veel theorieën bestonden, wordt nu empirisch onderzocht. Hierdoor is vooral
duidelijk geworden dat het grootste deel van onze psychische activiteiten onbewust
verloopt.
Sociologische invalshoek
De antipsychiatrie is een beweging onder patiënten en hulpverleners uit de jaren zestig
en zeventig van de twintigste eeuw die zich fel verzette tegen de inrichtingspsychiatrie.
Ook de rehabilitatie en de maatschappelijke integratie van psychiatrische patiënten
kregen steeds meer aandacht. Het streven is sindsdien om opnamen zo veel mogelijk te
voorkomen en patiënten zo snel mogelijk weer te ontslaan. Daarnaast zijn er in
toenemende mate preventieactiviteiten gestart.
Uiterst belangrijk is ook hier de sterke groei van het wetenschappelijk onderzoek. Pas in
de jaren tachtig van de vorige eeuw is grootschalig epidemiologisch onderzoek van de
grond gekomen waardoor duidelijk werd hoe frequent psychiatrische stoornissen in de
bevolking voorkomen, over de gehele wereld en onafhankelijk van de cultuur. Ook werd
zichtbaar hoe groot de last is die psychiatrische stoornissen veroorzaken: de ziektelast.
Ten slotte kan worden vastgesteld dat de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek
een steeds belangrijkere rol zijn gaan spelen in de dagelijkse praktijk. De verschillende
benaderingen worden steeds meer met elkaar gecombineerd, zowel in de praktijk als in
het onderzoek.
1.2 Biopsychosociaal model: herkomst en betekenis
1.2.1 Typering van het biopsychosociale model
Het biopsychosociale model is een concept dat, onder deze naam, in de nationale en
internationale psychiatrie sinds de WO2 grote invloed heeft en nog steeds populair is. De
denkers van dit model verzetten zich tegen de dominantie van een eenzijdig biomedisch
ziektemodel. Zij verzetten zich ook tegen de dominantie van een uitsluitend
psychologisch of sociologisch verklaringsmodel. Zij gaan altijd nauwkeurig na in hoeverre
somatische factoren een rol spelen bij het ontstaan of blijven voortbestaan van een
psychische stoornis. Zij gaan ervan uit dat in de meeste gevallen in de psychiatrie de drie
invalshoeken altijd, zij het in wisselende mate, van belang zijn om het ontstaan van
gestoord gedrag te begrijpen en bij diagnostiek en behandeling moeten worden
betrokken. Men kan de aanhangers van dit model typeren als verdedigers van een
integrale of holistische visie op de psychiatrie. Wel met de kanttekening dat zij overtuigd
Blanken en anderen. Amsterdam, 2012,
eerste druk, tweede oplage.
Hoofdstuk 1. Het biopsychosociaal model
1.1 Historisch perspectief
1.1.1 Op weg naar een biologische psychiatrie
De psychiatrie is het medisch specialisme dat zich bezighoudt met de behandeling van
psychiatrische ziekten. De geboorte van de psychiatrie als medisch specialisme heeft
plaatsgevonden in Europa van de tweede helft van de achttiende eeuw, in de tijd van de
verlichting
Oudheid en middeleeuwen
Soms hanteerde men in deze tijd al wel een ziektemodel en zocht men de oorzaak ervan
in een lichamelijke aandoening. In de middeleeuwen werd gekte dikwijls in verband
gebracht met bezetenheid door de duivel en in de renaissance met behekst zijn.
Vanaf het einde van de veertiende eeuw werden psychiatrische patiënten als ze niet
meer te handhaven waren, vaak ondergebracht in wat men in Nederland ‘dolhuizen’ of
‘zinnelooshuizen’ noemde. Hier werden de patiënten niet behandeld, ze werden
opgesloten en uitgesloten van de maatschappij.
Achttiende eeuw
In de tweede helft van de achttiende eeuw kwam er internationaal een brede bewering
op gang die de krankzinnige primair beschouwde als lijder aan een ziekte en als patiënt
en die hem ook als zodanig wilde behandelen. De voortrekkers van deze bewering
werden gedreven door humanitaire motieven. Ze wilden patiënten vooral menselijk
behandelen en eigenlijk heropvoeden.
Negentiende en begin twintigste eeuw
In de negentiende en het begin van de twintigste eeuw was de pasgeboren psychiatrie
vooral inrichtingspsychiatrie. Het werden echte psychiatrische ziekenhuizen waar men
streefde naar behandeling. De dominerende visie in die periode, de negentiende eeuw,
op wat ‘geestesstoornissen’ voor ziekten zijn, laat zich eenvoudig samenvatten met de
beroemde uitspraak van de Duitse psychiater Wilhelm Griesinger: geestesziektes zijn
hersenziektes. De methode die men gebruikte om dat te onderzoeken, was het
pathologisch-anatomisch onderzoek van de hersenen na de dood. Er zijn in die tijd veel
hersenziekten ontdekt.
1.1.2 Opkomst van de psychologische benadering
Twee nieuwe benaderingen
In het begin van de twintigste eeuw kwam men tot de conclusie dat het biomedische
model weliswaar voor sommige psychische ziekten veel had opgeleverd, maar bij het
merendeel van de psychische stoornissen tekortschoot. De Duitse psychiater Emil
,Kraepelin en de Oostenrijkse neuroloog Sigmund Freud hebben in die tijd twee nieuwe
benaderingen geïntroduceerd, die in deze tijd nog steeds van grote betekenis zijn.
Kraepelin
Kraepelin is beroemd geworden doordat hij de nadruk legde op het belang van een
nauwkeurige beschrijving van het klinische beeld en vooral ook het beloop van
psychische ziekten op langere termijn. Hij heeft op deze wijze de complete psychiatrie in
kaart gebracht.
Kraepelin was een voorloper van de moderne neurowetenschappers die steeds meer de
eenvoudige en meer complexe psychische functies trachten te correleren met bepaalde
neuronale circuits in de hersenen. Hij liet daarmee het eenvoudige neurologische model
van psychische stoornissen los.
Freud
Freud ontwikkelde een nieuwe behandelmethode en een daarbij passende theorie, die
bekend is geworden als de psychoanalyse. De centrale hypothese van deze theorie was
dat de klachten en symptomen van zijn ‘hysterische’ patiënten zouden berusten op
onbewust gemaakte (‘verdrongen’) innerlijke conflicten. Hij ontwikkelde aan de hand van
zijn behandelervaringen gedurende zijn leven een indrukweekend theoretisch bouwwerk
over het ontstaan van het menselijk gedrag, de eerste goed uitgewerkte psychologische
theorie.
Psychotherapeutische benadering
De psychotherapeutische benadering van de psychoanalyse was veel humaner dan de
therapieën waarmee in de eerste helft van de twintigste eeuw in de psychiatrische
inrichtingen werd geëxperimenteerd.
Op basis van vage en onbewezen theorieën over mogelijke stoornissen in de
hersenfuncties probeerde men met in onze ogen nogal grove ingrepen de hersenfuncties
te beïnvloeden en zo genezing of verbetering van bepaalde psychische stoornissen te
bewerkstelligen. Dit was vooral voor de Tweede Wereldoorlog. Het was in die tijd al
duidelijk dat de erfelijke factoren bij psychiatrische ziekten een niet te verwaarlozen rol
speelden bij het ontstaan daarvan. In de hele Westerse wereld begon men zich in de
jaren dertig van de vorige eeuw zorgen te maken over de kwaliteit van de erfmassa van
het volk en dacht men er serieus over psychiatrische patiënten te steriliseren.
1.1.3 Opkomst van de sociale psychiatrie
Naast de biologische en psychologische benadering kwam er nog een derde benadering
tot ontwikkeling die vooral werd gestimuleerd door de Amerikaanse psychiater Adolf
Meyer. Hij ging zich in de loop van zijn leven steeds meer bezighouden met de nazorg
van uit inrichtingen ontslagen patiënten en stimuleerde hun resocialisatie. Ook hield hij
zich bezig met preventie. Hij hanteerde als een van de eersten een duidelijk
biopsychosociale benadering van de psychiatrische patiënt, door hemzelf aangeduid met
de term psychobiologie.
1.1.4 Na de Tweede Wereldoorlog: drie invalshoeken
Biologische invalshoek
De biologische psychiatrie kreeg een enorme impuls door de ontdekking van de
psychofarmaca in de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Men kreeg niet alleen middelen
in handen die de onrust en de onhanteerbaarheid van het gedrag doeltreffend konden
beïnvloeden, maar ook stoffen waarvan men de werking op de hersenen kon bestuderen
en daarmee de relatie van hersenfuncties met het gestoorde gedrag.
, Gedrag correleren met neuronale circuits
Zo langzamerhand werd duidelijk welke delen van de hersenen betrokken zijn bij het tot
stand komen van ons gedrag. Iets waar Freud en Kraepelin van droomden. Het gaat
bijvoorbeeld om de diverse cognitieve activiteiten zoals het geheugen, aandacht, zich
concentreren, plannen, redeneren, de emotionele reacties, de reactie op stress, de
sociale activiteiten en het tot stand komen van acties, etc. Een bijzondere variant van
biologisch denken in de psychiatrie is die waarbij men de studie van het gedrag van
dieren gebruikt in de structuur van het menselijk gedrag.
Psychologische invalshoek
De psychoanalytische behandelmethode blijkt niet zo doeltreffend en doelmatig als men
had gehoopt, zeker niet voor de zware psychiatrie. Er komt een aantal andere
psychotherapievormen tot ontwikkeling, zoals de cliënt-centred therapy, de
groepstherapie, de gedragstherapie en de systeemtherapie.
Een aantal thema’s die oorspronkelijk door de psychoanalyse aan de orde waren gesteld
en waarover veel theorieën bestonden, wordt nu empirisch onderzocht. Hierdoor is vooral
duidelijk geworden dat het grootste deel van onze psychische activiteiten onbewust
verloopt.
Sociologische invalshoek
De antipsychiatrie is een beweging onder patiënten en hulpverleners uit de jaren zestig
en zeventig van de twintigste eeuw die zich fel verzette tegen de inrichtingspsychiatrie.
Ook de rehabilitatie en de maatschappelijke integratie van psychiatrische patiënten
kregen steeds meer aandacht. Het streven is sindsdien om opnamen zo veel mogelijk te
voorkomen en patiënten zo snel mogelijk weer te ontslaan. Daarnaast zijn er in
toenemende mate preventieactiviteiten gestart.
Uiterst belangrijk is ook hier de sterke groei van het wetenschappelijk onderzoek. Pas in
de jaren tachtig van de vorige eeuw is grootschalig epidemiologisch onderzoek van de
grond gekomen waardoor duidelijk werd hoe frequent psychiatrische stoornissen in de
bevolking voorkomen, over de gehele wereld en onafhankelijk van de cultuur. Ook werd
zichtbaar hoe groot de last is die psychiatrische stoornissen veroorzaken: de ziektelast.
Ten slotte kan worden vastgesteld dat de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek
een steeds belangrijkere rol zijn gaan spelen in de dagelijkse praktijk. De verschillende
benaderingen worden steeds meer met elkaar gecombineerd, zowel in de praktijk als in
het onderzoek.
1.2 Biopsychosociaal model: herkomst en betekenis
1.2.1 Typering van het biopsychosociale model
Het biopsychosociale model is een concept dat, onder deze naam, in de nationale en
internationale psychiatrie sinds de WO2 grote invloed heeft en nog steeds populair is. De
denkers van dit model verzetten zich tegen de dominantie van een eenzijdig biomedisch
ziektemodel. Zij verzetten zich ook tegen de dominantie van een uitsluitend
psychologisch of sociologisch verklaringsmodel. Zij gaan altijd nauwkeurig na in hoeverre
somatische factoren een rol spelen bij het ontstaan of blijven voortbestaan van een
psychische stoornis. Zij gaan ervan uit dat in de meeste gevallen in de psychiatrie de drie
invalshoeken altijd, zij het in wisselende mate, van belang zijn om het ontstaan van
gestoord gedrag te begrijpen en bij diagnostiek en behandeling moeten worden
betrokken. Men kan de aanhangers van dit model typeren als verdedigers van een
integrale of holistische visie op de psychiatrie. Wel met de kanttekening dat zij overtuigd
