Samenvatting Grondwettelijk Recht (PUBI) – 1BA Rechten KU Leuven 2020-2021
Sottiaux, S. (2016). Grondwettelijk recht. Intersentia.
Inhoudsopgave
DEEL 1 – ALGEMENE INLEIDING ....................................................................................................... 2
HOOFDSTUK 1 – BASISBEGRIPPEN EN CENTRALE THEMA’S VAN HET GRONDWETTELIJK RECHT ............................... 2
AFDELING 2 – DE GRONDWET ....................................................................................................................... 2
AFDELING 3 – ENKELE CENTRALE THEMA’S VAN HET GRONDWETTELIJK RECHT ........................................................ 6
HOOFDSTUK 2 – BRONNEN VAN HET GRONDWETTELIJK RECHT ...................................................................... 7
AFDELING 2 – BELGISCHE BESTUURSNIVEAUS ................................................................................................... 7
AFDELING 3 – HET EUROPESE BESTUURSNIVEAU ............................................................................................. 10
AFDELING 4 – HET INTERNATIONALE BESTUURSNIVEAU .................................................................................... 11
HOOFDSTUK 3 – VERHOUDINGEN IN DE GELAAGDE RECHTSORDE ................................................................. 13
AFDELING 2 – ALGEMENE BEGRIPPEN ........................................................................................................... 13
AFDELING 3 – VERHOUDING TUSSEN DE RECHTSNORMEN VAN DE INT., EUROPESE EN NAT. RECHTSORDES ................ 13
AFDELING 4 – VERHOUDINGEN TUSSEN DE RECHTSNORMEN IN EEN FEDERALE STAAT ............................................ 15
DEEL 5 – GRONDRECHTEN ............................................................................................................. 17
HOOFDSTUK 1 – ALGEMENE LEERSTUKKEN.............................................................................................. 17
AFDELING 1 – INLEIDING ............................................................................................................................ 17
AFDELING 2 – FILOSOFISCHE GRONDSLAGEN .................................................................................................. 17
AFDELING 3 – HISTORISCHE EVOLUTIE EN VOORNAAMSTE BRONNEN .................................................................. 17
AFDELING 4 – CATEGORIEËN VAN RECHTEN ................................................................................................... 18
AFDELING 5 – TOEPASSINGSGEBIED VAN GRONDRECHTEN ................................................................................ 19
AFDELING 6 – INTERPRETATIE VAN GRONDRECHTEN ........................................................................................ 20
AFDELING 7 – BEPERKING VAN GRONDRECHTEN ............................................................................................. 20
AFDELING 8 – GRONDRECHTEN IN DE GELAAGDE RECHTSORDE .......................................................................... 22
HOOFDSTUK 2 – OVERZICHT VAN ENKELE BELANGRIJKE GRONDRECHTEN ....................................................... 24
AFDELING 2 – VRIJHEID VAN MENINGSUITING ................................................................................................ 24
AFDELING 3 – VRIJHEID VAN VERGADERING EN VERENIGING ............................................................................. 25
AFDELING 4 – VRIJHEID VAN GEDACHTE, GEWETEN EN GODSDIENST ................................................................... 26
AFDELING 5 – RECHT OP EERBIEDIGING VAN HET PRIVÉLEVEN............................................................................ 27
AFDELING 6 – GELIJKHEIDSBEGINSEL EN HET VERBOD VAN DISCRIMINATIE ........................................................... 28
AFDELING 7 – OVERIGE RECHTEN IN DE GRONDWET........................................................................................ 31
1
,Deel 1 – Algemene inleiding
Hoofdstuk 1 – Basisbegrippen en centrale thema’s van het grondwettelijk recht
Afdeling 2 – De grondwet
Functies van de Grondwet
1. Democratische organisatie van de overheidsmacht
• Positieve functie: Gw. brengt de overheid tot stand
• Primaire rechtsbron: totstandkoming + geldigheid van overige rechtsnormen
• Transformeert feitelijke macht in juridisch gelegitimeerde macht
• Gebaseerd op instemming van de geregeerden: volkssoevereiniteit1
2. Beperken van de overheidsmacht
• Negatieve functie: Gw. beperkt de overheid
• Tegen machtsmisbruik, voor bescherming van vrijheid burgers
Machtenscheiding
§ Horizontale machtenscheiding: binnen hetzelfde overheidsverband aan
verschillende ambten/organen macht toekennen è trias politica
i. Absolute machtenscheiding: macht zuiver afgebakend en toebedeeld
aan 3 volledig onafhankelijke organen; bv. administration-juge2
• Jurisdictioneel dualisme: naast elkaar bestaan van types
rechtscolleges
• Verbod van rechterlijke grondwettigheidscontrole
ii. Check and balances: evenwicht creëren om machtsconcentratie tegen
te gaan
• Jurisdictioneel monisme: gewone rechter ook bevoegd voor
geschillen tussen burger en bestuur
§ Verticale machtenscheiding: macht over verschillende territoriaal
omschreven overheidsverbanden spreiden
§ Gelaagde rechtsorde: het positieve recht kan niet herleid w tot één
overheid è constitutioneel pluralisme
§ Subsidiariteitsbeginsel: hogere overheid moet zich niet inlaten met
taken die ook door lagere instanties kunnen w afgehandeld
1. Federalisme: spreiding van bevoegdheden tussen verschillende
autonome rechtsordes
2. Decentralisatie: centrale overheid kent taken toe aan
ondergeschikte besturen
Inperken van overheidsmacht door rechten en vrijheden te verankeren
§ Locke: life, liberty en property zijn onvervreemdbare rechten die de
overheid moet beschermen
§ Titel II Gw., EVRM, …
§ Inhoudelijke beperking van de overheidsmacht
3. Programmatorische functie: doelstellingen die staat moet halen
1
Façadegrondwet: niet-democratische (maskerende) grondwet, bv. Nazi-Duitsland of Islamitische Republiek
Iran
2
Franse Gw.: bestuurlijke overheden staan zelf in voor toezicht op hun eigen handelingen
2
, Hobbes (Leviathan) Locke
• Menselijke natuurtoestand = staat van
oorlog van allen tegen allen
• Natuurtoestand ontvluchten door • Regering moet natuurrechten
maatschappelijk contract (de staat) handhaven
• Staatsgezag is onbeperkt soeverein • Staatsgezag moet begrensd zijn
Grondwet in materiële en formele zin
• Materiële zin
o Grondwet = geheel van fundamentele regels over de organisatie en de
beperking van het overheidsgezag
• Formele zin
o Grondwet = de specifieke tekst die we ‘grondwet’ noemen en die met een
bijzonder gezag is bekleed
o ‘Bijzonder gezag’
§ Gw. kan slechts op bijzondere wijze worden gewijzigd
§ Gw. is de hiërarchisch hoogste rechtsregel binnen een rechtssysteem
• Gw. in materiële en formele zin vallen niet samen!
Soorten grondwetten
1. Grondwet en democratievorm
• Directe democratie = bevolking maakt zelf de wetten en de burgers nemen
rechtstreeks deel aan de politieke besluitvorming
• Representatieve / indirecte democratie = burgers nemen niet zelf deel aan
besluitvorming, maar kiezen vertegenwoordigers die politiek beslissen
o Afgevaardigde als ‘lasthebber’ of iemand die door het vertrouwen van de
kiezer op meer autonome wijze diens belangen kan behartigen
o Laat professionalisering toe
o Madison is voorstander: tegengaan van wanbestuur/machtsmisbruik
o Maar: betrokkenheid van gewone burger vrij beperkt è aanvullen met
participatieve en deliberatieve democratie?
• Participatieve democratie = burger rechtstreeks bij het beleid betrekken door
volksraadplegingen of petitierecht
• Deliberatieve democratie = democratische legitimiteit vloeit voort uit uitwisseling
van argumenten tussen geïnformeerde burgers die vrij kunnen oordelen
• Meerderheidsdemocratie = elke burger krijgt dezelfde kansen om de politieke
beslissingen te beïnvloeden, waarbij de meerderheid beslist
• Consensus- of pacificatiedemocratie = niet gebaseerd op meerderheids-
besluitvorming, maar op consensus tussen de verschillende segmenten van de
samenleving
o (Lijphart) Tegengaan dat bepaalde groepen permanent w geminoriseerd
2. Grondwet en regeringsvorm
• Parlementair systeem = regering is samengesteld uit of politiek verantwoording
verschuldigd aan de meerderheid in het parlement
§ Parlementaire monarchie = koning als staatshoofd, maar echte leiding
van de regering in handen van eerste minister
3
, • Presidentieel systeem = president w apart verkozen, maakt geen deel uit van
parlement en is daaraan geen verantwoording verschuldigd
• Semipresidentieel regime (Frankrijk) = rechtstreeks verkozen pres., geen
verantwoording verschuldigd aan parlement, maar deelt uitvoerende functie met
premier en een regering, die wel politiek afh. Zijn van het parlement
§ Cohabitation = president en premier van andere politieke kleur verplicht
met elkaar samen te werken
Parlementair systeem Semi-presidentieel systeem Presidentieel systeem
President rechtstreeks President afzonderlijk van
verkozen parlement verkozen
Samenhang tussen UM en WM Pres. deelt UM met premier UM, WM en RM strikt
gescheiden
Pres. geen verantwoording verschuldigd aan parlement
Regering verantwoording verschuldigd aan parlement Regering verantwoording
verschuldigd aan president
Staatshoofd en regeringsleider gescheiden Pres. zowel staatshoofd als
regeringsleider
Checks and balances
3. Grondwet en staatsvorm3
• Eenheidsstaat = soevereiniteit bij centrale niveau
o Gecentraliseerde eenheidsstaat = alle overheidsfuncties w uitgeoefend
door instellingen/organen die behoren tot hetzelfde centrale bestuur
§ Mogelijk deconcentratie = overdragen van bepaalde taken vanuit
centrale bestuur naar lagere instanties (zonder eigen
rechtspersoonlijkheid)
§ Onder hiërarchisch toezicht
o Gedecentraliseerde eenheidsstaat = ondergeschikte besturen met eigen
rechtspersoonlijkheid die geen onderdeel vormen van de centrale overheid
beschikken over bep. bevoegdheden beschreven in Gw.
§ Administratief/bestuurlijk toezicht: minder sterke vorm van toezicht
§ Territoriale decentralisatie = algemeen omschreven bevoegdheden
toegekend aan overheden die voor bepaald grondgebied bevoegd
zijn; bv. gemeenten en provincies
§ Functionele decentralisatie = specifieke bevoegdheden toekennen
aan overheidsdiensten die in bepaald beleidsdomein over expertise
beschikken
3
Soevereiniteit: hoogste macht of gezag
• Intern: hoogste rechtsbevoegdheid binnen een overheidsverband
• Extern: onafhankelijk van andere staten of bovenstatelijke verbanden
• Kompetenz-Kompetenz: (bevoegdheid van de bevoegdheid) hoogste macht ligt bij overheid die beslist
over bevoegdheidsverdeling
4
Sottiaux, S. (2016). Grondwettelijk recht. Intersentia.
Inhoudsopgave
DEEL 1 – ALGEMENE INLEIDING ....................................................................................................... 2
HOOFDSTUK 1 – BASISBEGRIPPEN EN CENTRALE THEMA’S VAN HET GRONDWETTELIJK RECHT ............................... 2
AFDELING 2 – DE GRONDWET ....................................................................................................................... 2
AFDELING 3 – ENKELE CENTRALE THEMA’S VAN HET GRONDWETTELIJK RECHT ........................................................ 6
HOOFDSTUK 2 – BRONNEN VAN HET GRONDWETTELIJK RECHT ...................................................................... 7
AFDELING 2 – BELGISCHE BESTUURSNIVEAUS ................................................................................................... 7
AFDELING 3 – HET EUROPESE BESTUURSNIVEAU ............................................................................................. 10
AFDELING 4 – HET INTERNATIONALE BESTUURSNIVEAU .................................................................................... 11
HOOFDSTUK 3 – VERHOUDINGEN IN DE GELAAGDE RECHTSORDE ................................................................. 13
AFDELING 2 – ALGEMENE BEGRIPPEN ........................................................................................................... 13
AFDELING 3 – VERHOUDING TUSSEN DE RECHTSNORMEN VAN DE INT., EUROPESE EN NAT. RECHTSORDES ................ 13
AFDELING 4 – VERHOUDINGEN TUSSEN DE RECHTSNORMEN IN EEN FEDERALE STAAT ............................................ 15
DEEL 5 – GRONDRECHTEN ............................................................................................................. 17
HOOFDSTUK 1 – ALGEMENE LEERSTUKKEN.............................................................................................. 17
AFDELING 1 – INLEIDING ............................................................................................................................ 17
AFDELING 2 – FILOSOFISCHE GRONDSLAGEN .................................................................................................. 17
AFDELING 3 – HISTORISCHE EVOLUTIE EN VOORNAAMSTE BRONNEN .................................................................. 17
AFDELING 4 – CATEGORIEËN VAN RECHTEN ................................................................................................... 18
AFDELING 5 – TOEPASSINGSGEBIED VAN GRONDRECHTEN ................................................................................ 19
AFDELING 6 – INTERPRETATIE VAN GRONDRECHTEN ........................................................................................ 20
AFDELING 7 – BEPERKING VAN GRONDRECHTEN ............................................................................................. 20
AFDELING 8 – GRONDRECHTEN IN DE GELAAGDE RECHTSORDE .......................................................................... 22
HOOFDSTUK 2 – OVERZICHT VAN ENKELE BELANGRIJKE GRONDRECHTEN ....................................................... 24
AFDELING 2 – VRIJHEID VAN MENINGSUITING ................................................................................................ 24
AFDELING 3 – VRIJHEID VAN VERGADERING EN VERENIGING ............................................................................. 25
AFDELING 4 – VRIJHEID VAN GEDACHTE, GEWETEN EN GODSDIENST ................................................................... 26
AFDELING 5 – RECHT OP EERBIEDIGING VAN HET PRIVÉLEVEN............................................................................ 27
AFDELING 6 – GELIJKHEIDSBEGINSEL EN HET VERBOD VAN DISCRIMINATIE ........................................................... 28
AFDELING 7 – OVERIGE RECHTEN IN DE GRONDWET........................................................................................ 31
1
,Deel 1 – Algemene inleiding
Hoofdstuk 1 – Basisbegrippen en centrale thema’s van het grondwettelijk recht
Afdeling 2 – De grondwet
Functies van de Grondwet
1. Democratische organisatie van de overheidsmacht
• Positieve functie: Gw. brengt de overheid tot stand
• Primaire rechtsbron: totstandkoming + geldigheid van overige rechtsnormen
• Transformeert feitelijke macht in juridisch gelegitimeerde macht
• Gebaseerd op instemming van de geregeerden: volkssoevereiniteit1
2. Beperken van de overheidsmacht
• Negatieve functie: Gw. beperkt de overheid
• Tegen machtsmisbruik, voor bescherming van vrijheid burgers
Machtenscheiding
§ Horizontale machtenscheiding: binnen hetzelfde overheidsverband aan
verschillende ambten/organen macht toekennen è trias politica
i. Absolute machtenscheiding: macht zuiver afgebakend en toebedeeld
aan 3 volledig onafhankelijke organen; bv. administration-juge2
• Jurisdictioneel dualisme: naast elkaar bestaan van types
rechtscolleges
• Verbod van rechterlijke grondwettigheidscontrole
ii. Check and balances: evenwicht creëren om machtsconcentratie tegen
te gaan
• Jurisdictioneel monisme: gewone rechter ook bevoegd voor
geschillen tussen burger en bestuur
§ Verticale machtenscheiding: macht over verschillende territoriaal
omschreven overheidsverbanden spreiden
§ Gelaagde rechtsorde: het positieve recht kan niet herleid w tot één
overheid è constitutioneel pluralisme
§ Subsidiariteitsbeginsel: hogere overheid moet zich niet inlaten met
taken die ook door lagere instanties kunnen w afgehandeld
1. Federalisme: spreiding van bevoegdheden tussen verschillende
autonome rechtsordes
2. Decentralisatie: centrale overheid kent taken toe aan
ondergeschikte besturen
Inperken van overheidsmacht door rechten en vrijheden te verankeren
§ Locke: life, liberty en property zijn onvervreemdbare rechten die de
overheid moet beschermen
§ Titel II Gw., EVRM, …
§ Inhoudelijke beperking van de overheidsmacht
3. Programmatorische functie: doelstellingen die staat moet halen
1
Façadegrondwet: niet-democratische (maskerende) grondwet, bv. Nazi-Duitsland of Islamitische Republiek
Iran
2
Franse Gw.: bestuurlijke overheden staan zelf in voor toezicht op hun eigen handelingen
2
, Hobbes (Leviathan) Locke
• Menselijke natuurtoestand = staat van
oorlog van allen tegen allen
• Natuurtoestand ontvluchten door • Regering moet natuurrechten
maatschappelijk contract (de staat) handhaven
• Staatsgezag is onbeperkt soeverein • Staatsgezag moet begrensd zijn
Grondwet in materiële en formele zin
• Materiële zin
o Grondwet = geheel van fundamentele regels over de organisatie en de
beperking van het overheidsgezag
• Formele zin
o Grondwet = de specifieke tekst die we ‘grondwet’ noemen en die met een
bijzonder gezag is bekleed
o ‘Bijzonder gezag’
§ Gw. kan slechts op bijzondere wijze worden gewijzigd
§ Gw. is de hiërarchisch hoogste rechtsregel binnen een rechtssysteem
• Gw. in materiële en formele zin vallen niet samen!
Soorten grondwetten
1. Grondwet en democratievorm
• Directe democratie = bevolking maakt zelf de wetten en de burgers nemen
rechtstreeks deel aan de politieke besluitvorming
• Representatieve / indirecte democratie = burgers nemen niet zelf deel aan
besluitvorming, maar kiezen vertegenwoordigers die politiek beslissen
o Afgevaardigde als ‘lasthebber’ of iemand die door het vertrouwen van de
kiezer op meer autonome wijze diens belangen kan behartigen
o Laat professionalisering toe
o Madison is voorstander: tegengaan van wanbestuur/machtsmisbruik
o Maar: betrokkenheid van gewone burger vrij beperkt è aanvullen met
participatieve en deliberatieve democratie?
• Participatieve democratie = burger rechtstreeks bij het beleid betrekken door
volksraadplegingen of petitierecht
• Deliberatieve democratie = democratische legitimiteit vloeit voort uit uitwisseling
van argumenten tussen geïnformeerde burgers die vrij kunnen oordelen
• Meerderheidsdemocratie = elke burger krijgt dezelfde kansen om de politieke
beslissingen te beïnvloeden, waarbij de meerderheid beslist
• Consensus- of pacificatiedemocratie = niet gebaseerd op meerderheids-
besluitvorming, maar op consensus tussen de verschillende segmenten van de
samenleving
o (Lijphart) Tegengaan dat bepaalde groepen permanent w geminoriseerd
2. Grondwet en regeringsvorm
• Parlementair systeem = regering is samengesteld uit of politiek verantwoording
verschuldigd aan de meerderheid in het parlement
§ Parlementaire monarchie = koning als staatshoofd, maar echte leiding
van de regering in handen van eerste minister
3
, • Presidentieel systeem = president w apart verkozen, maakt geen deel uit van
parlement en is daaraan geen verantwoording verschuldigd
• Semipresidentieel regime (Frankrijk) = rechtstreeks verkozen pres., geen
verantwoording verschuldigd aan parlement, maar deelt uitvoerende functie met
premier en een regering, die wel politiek afh. Zijn van het parlement
§ Cohabitation = president en premier van andere politieke kleur verplicht
met elkaar samen te werken
Parlementair systeem Semi-presidentieel systeem Presidentieel systeem
President rechtstreeks President afzonderlijk van
verkozen parlement verkozen
Samenhang tussen UM en WM Pres. deelt UM met premier UM, WM en RM strikt
gescheiden
Pres. geen verantwoording verschuldigd aan parlement
Regering verantwoording verschuldigd aan parlement Regering verantwoording
verschuldigd aan president
Staatshoofd en regeringsleider gescheiden Pres. zowel staatshoofd als
regeringsleider
Checks and balances
3. Grondwet en staatsvorm3
• Eenheidsstaat = soevereiniteit bij centrale niveau
o Gecentraliseerde eenheidsstaat = alle overheidsfuncties w uitgeoefend
door instellingen/organen die behoren tot hetzelfde centrale bestuur
§ Mogelijk deconcentratie = overdragen van bepaalde taken vanuit
centrale bestuur naar lagere instanties (zonder eigen
rechtspersoonlijkheid)
§ Onder hiërarchisch toezicht
o Gedecentraliseerde eenheidsstaat = ondergeschikte besturen met eigen
rechtspersoonlijkheid die geen onderdeel vormen van de centrale overheid
beschikken over bep. bevoegdheden beschreven in Gw.
§ Administratief/bestuurlijk toezicht: minder sterke vorm van toezicht
§ Territoriale decentralisatie = algemeen omschreven bevoegdheden
toegekend aan overheden die voor bepaald grondgebied bevoegd
zijn; bv. gemeenten en provincies
§ Functionele decentralisatie = specifieke bevoegdheden toekennen
aan overheidsdiensten die in bepaald beleidsdomein over expertise
beschikken
3
Soevereiniteit: hoogste macht of gezag
• Intern: hoogste rechtsbevoegdheid binnen een overheidsverband
• Extern: onafhankelijk van andere staten of bovenstatelijke verbanden
• Kompetenz-Kompetenz: (bevoegdheid van de bevoegdheid) hoogste macht ligt bij overheid die beslist
over bevoegdheidsverdeling
4
