1 Algemene inleiding
Anaesthesie Het verdoven van dieren
Analgesie Pijnbestrijding
Euthanasie Het ontnemen van leven op kunstmatige manier
1.1 Doel
Fundamenteel Kennis vergaren over hoe mens en dier in elkaar zitten en over het ontstaan van
wetenschappelijk ziektes
onderzoek
Ontwikkeling en productie van GM’en en vaccins ter bevordering en
Geneesmiddelen bescherming van de gezondheid van mens en dier. Hieronder valt het uitvoeren
– vaccins van wettelijk voorgeschreven testen om de veiligheid van onder meer
medicijnen en voedingsmiddelen te garanderen
Onderwijs Het opdoen van praktijkervaring met het behandelen van mens of dier
1.2 Dierproeven
- Een proef op een levend gewerveld dier of een inktvis → waardoor pijn, lijden, ongerief of blijvend
letsel aan het dier kan worden berokkend
- Een onderzoek met een duidelijk omschreven doel → vastgelegd bij Wet van 14 augustus 1986
betreffende de bescherming en het welzijn van de dieren en nog verstrengd door de recente
wijzigingen in wet van 27 december 2012
- Deze laatste wijziging is een gevolg van het aannemen van een nieuwe Europese Richtlijn
2010/63/EU over het gebruik van proefdieren
Gewervelde Elke gewerveld dier is een proefdier dat onder de wet valt (= zoogdieren, vogels,
dieren vissen, amfibieën en reptielen)
Ongewervelde Niet elk ongewerveld dier valt onder de wet, tenzij dit dier specifiek in de wet
dieren vermeld staat
1.3 Historiek
Klassieke Oudheid
Middeleeuwen Nieuwe tijd Nieuwste tijd Eigen tijd
Oude Nabije Oosten Corpus Hippocraticum
Vesalius René Descartes , Harvey F.M , C.B , Anesthetica Proefdieren
Galenus
1.3.1 Corpus Hippocraticum
- Eerste geneeskundige die een vivisectie (= dieren worden niet verdoofd) uitvoerde
- Vooral op anatomisch vlak, hoe lopen de spieren
1.3.2 Galenus
- Vooral fysiologisch vlak
- Gebruikte dier (= varkens, apen en honden) als model voor de mens
1.3.3 Vesalius
- Anatomie van de mens: ‘Humani Corporis Fabrica’
- Onderzoek: op lijken, cadavers en levende dieren → ontdekking: doorsnijden van de ruggenmerg
veroorzaakt verlammingsverschijnselen
1.3.4 René Descartes
- Cartesiaanse visie: was ervan overtuigd dat dieren geen pijn hadden, niet lijden of voelen
- Hierdoor is de omgang met dieren in de wetenschap beïnvloed
MV Proefdierkunde 1
,1.3.5 Harvey
- Onderzoek: bloed stroomt door hart en moet vaten hebben die met elkaar in verbinding staan
- Bewijs van de verbinding door afklemmen van de arm
- Werd onderzocht op levende niet verdoofde dieren
1.3.6 F. Magendie en C. Bernard
- Richtten eerste dierenbeschermingsorganisatie in Engeland op
- Eerste wet: bescherming van dieren bij het gebruik van dierproeven
1.3.7 Anesthetica
- Het verdoven van dieren, waardoor de proefdieren terug stegen
- Er werd niet gedacht aan wanneer de verdoving uitwerkte en dieren terug pijn voelden
Wetenschappelijke ontdekkingen:
- Origin of species
Darwin - Biologische overeenkomsten tussen mens en dier
- Gebruik van dieren als model voor de mens
- Introduction à l’etude de la médicine experimentele
Claude Bernard - Basis fysiologie
- Gebruik dieren promoten
- Microbiologie
Koch - Pathogeniteit van MO pas bewezen na geslaagde besmettingsproef
- Proeven bij gezonde, gevoelige dieren
Pasteur Productie vaccins
- Stijging productie geneesmiddelen
Na WOI
- Diersoorten: honden, katten, konijnen en varkens
Na WOII Diersoorten: toename van knaagdieren, muizen en ratten
1.3.8 Daling proefdieren
Door:
- Strengere wetgeving
- Ethische toetsing
- Dierenbeschermingsorganisaties
- Gebruik van alternatieven
1.4 Wetgeving
1.4.1 FELASE
= Federation of European Laboratory Animal Science Associations
Behartigen alle belangen van de labo dieren + publiceren richtlijnen/aanbevelingen en beleids-
documenten voor Europees Parlement
1.4.1.1 Deelnemers
- Verschillende Europese landen en organisaties
- Voor België = BCLAS = Belgian Committee for Laboratory Animal Science
1.4.2 Wet van 14 augustus 1986
Belangrijkste wet op vlak van bescherming en welzijn van dieren, naar aanleiding van Europese
conventie en richtlijnen
1.4.3 Dierproeven
- Resultaten van proeven moet betrouwbaar en herhaalbaar zijn → er wordt daarom gewerkt met
gestandaardiseerde proefdieren
- Gestandaardiseerd = optimaal en constant houden van alle factoren die de reacties van een
proefdier beïnvloeden
MV Proefdierkunde 2
,1.4.4 KB (Koninklijk Besluit) 30 november 2001
- Sommige proeven worden expliciet verboden, aangepast naar ontwikkeling en nieuwe inzichten
- Verboden proeven:
▪ Productie van monoklonale AS op muizen
▪ Cosmetische producten testen op dieren
▪ Ontwikkeling van tabaksproducten
1.4.5 Ethische commissie
- Kijken of dieren op een humane manier behandeld worden, moeten zelf op experimenten toezien
- Labo’s moeten alles op papier zetten wat er met het proefdier gaat gebeuren → voorgelegd aan
EC en moet worden goedgekeurd vooraleer men de proef mag uitvoeren
- Labo’s moeten zelf een EC hebben of aansluiten bij al een bestaand EC
- Deontologisch comité = nationaal overkoepelend die de proefdierproblematiek analyseert
1.4.6 Algemene wetgeving
1.4.6.1 Herkomst van dieren
- Voorbeeld: zwerverhond gevonden op straat en willen gebruiken als proefdier voor experimenten.
- Mag dit? Neen, men weet niet wat voor ziekten deze hond draagt.
Uitzondering:
- Varkens gaan halen bij varkensboer
- Voorwaarde: het moet een erkende varkensboer zijn
- Erkenning: houden zich aan hygiëne, gezonds, huisvestigingsmaatregelen
1.4.6.2 Identificatie
- Verplicht, indien fokstelling dieren aankopen, moeten geregistreerd en identificeert worden.
- Identificatie moet blijvend zijn (voorbeeld: chip)
1.4.6.3 Het register
Verplicht
1.4.6.4 Het houden en verzorgen van proefdieren
Verplicht
1.5 Doeleinden – welke dieren
Kweek - Genetisch onderzoek, om de expressie van genen te kennen
labodieren - Meestal muizen en ratten
- Fysiologisch onderzoek in de medische en biologische wetenschap
- Uitzoeken hoe alle organen werken en de onderlinge wisselwerking
Basis onderzoek
- Belangrijk weten hoe alles werkt om de pathologie beter te begrijpen en om
medicatie te verfijnen en te vernieuwen
Ontwikkeling - Onderzoek naar betere/nieuwere medicatie maar ook naar preventie zoals
nieuwe ontwikkeling van vaccins
behandelingen - Onderzoek soms om de gezondheid van mens en dier en/of een van beide
- Testen van pesticiden in de landbouw gebruikt
Veiligheidstesten - Belangrijk voor gezondheid van mens en dier
- Worden getest op toxiciteit, cancerogeen effect, terratogeen effect
- Ontwikkelen diagnostische
Diagnosis
- Juiste diagnose stellen = belangrijk, moet accuraat en snel gebeuren
Gebruikte dieren:
- Knaagdieren (ratten en muizen) → voordelen: korte voortplantingscyclus + weinig ruimte nodig +
eenvoudige voedingseisen
- Zebravissen: laatste jaren aan het stijgen, konijnen, katten, honden, …
MV Proefdierkunde 3
, 1.6 Ethiek
1.6.1 Vervanging
Kan de proef (gedeeltelijk) zonder proefdieren worden uitgevoerd? Nee?
Alternatieven:
- Cellen/weefsels kweken in reageerbuis
- Computermodellen en simulaties
- Proeven met mensen
- Levensechte modellen
Gekweekte hartspiercellen als alternatief:
- Dr. Toon van Veen (UMC Utrecht) doet onderzoek naar het risico op hartritmestoornissen als
bijwerking van nieuwe medicijnen
- Dat doet hij niet op dieren, maar op hartspiercellen, gekweekt uit menselijke stamcellen
1.6.2 Vermindering
- Kan de proef met minder dieren worden uitgevoerd? Dankzij MRI-scan: minder proefdieren nodig
- Bijvoorbeeld als een dier een tumor heeft → door deze techniek (die het inwendige lichaam van
buitenaf scant) kan hetzelfde dier in verschillende fasen van de tumorvorming en –bestrijding
worden gevolgd
- Zien dat het dier voldoende rust heeft
1.6.3 Verfijning
- Is de opzet van het onderzoek zo dat de dieren het minste ongemak ondervinden? Natuurlijke
habitat zo veel mogelijk nabootsen
- Onderzoekers verkrijgen dankzij de plaatsing van een zendertje in het dier op elk gewenst moment
meetgegevens toegezonden, zonder dat het dier moet gestoord worden
1.6.4 Verantwoordelijkheid
- Iedereen die betrokken is bij proefdieronderzoek dient zijn verantwoordelijk op te nemen om het
welzijn van proefdieren te maximaliseren en potentieel leed tot een minimum te herleiden
- Dit wordt door een onafhankelijke ethische commissie beoordeeld en het onderzoek kan enkel
starten mits goedkeuring door deze commissie
1.7 Biologie
1.7.1 Biologie-taxonomie
1.7.1.1 Knaagdieren
- = Rodentia
- Sterkst vertegenwoordigd
- Tot deze groep → muis, rat, cavia, gerbil, goudhamster
1.7.1.2 Haasachtigen
- = Lagomorpha
- Konijnen, hazen
- Onderscheid Rodentia → in bovenkaak 2 extra snijtanden = stifttanden
1.7.1.3 Uitbreiding
Orde Familie Genus Species
Rodentia Muridae Mus Mus musculus
Rattus Rattus norvegicus
Caviidae Cavia Cavia porcellus
Lagomorpha Leporidae Oryctolagus Oryctolagus cuniculus
MV Proefdierkunde 4
Anaesthesie Het verdoven van dieren
Analgesie Pijnbestrijding
Euthanasie Het ontnemen van leven op kunstmatige manier
1.1 Doel
Fundamenteel Kennis vergaren over hoe mens en dier in elkaar zitten en over het ontstaan van
wetenschappelijk ziektes
onderzoek
Ontwikkeling en productie van GM’en en vaccins ter bevordering en
Geneesmiddelen bescherming van de gezondheid van mens en dier. Hieronder valt het uitvoeren
– vaccins van wettelijk voorgeschreven testen om de veiligheid van onder meer
medicijnen en voedingsmiddelen te garanderen
Onderwijs Het opdoen van praktijkervaring met het behandelen van mens of dier
1.2 Dierproeven
- Een proef op een levend gewerveld dier of een inktvis → waardoor pijn, lijden, ongerief of blijvend
letsel aan het dier kan worden berokkend
- Een onderzoek met een duidelijk omschreven doel → vastgelegd bij Wet van 14 augustus 1986
betreffende de bescherming en het welzijn van de dieren en nog verstrengd door de recente
wijzigingen in wet van 27 december 2012
- Deze laatste wijziging is een gevolg van het aannemen van een nieuwe Europese Richtlijn
2010/63/EU over het gebruik van proefdieren
Gewervelde Elke gewerveld dier is een proefdier dat onder de wet valt (= zoogdieren, vogels,
dieren vissen, amfibieën en reptielen)
Ongewervelde Niet elk ongewerveld dier valt onder de wet, tenzij dit dier specifiek in de wet
dieren vermeld staat
1.3 Historiek
Klassieke Oudheid
Middeleeuwen Nieuwe tijd Nieuwste tijd Eigen tijd
Oude Nabije Oosten Corpus Hippocraticum
Vesalius René Descartes , Harvey F.M , C.B , Anesthetica Proefdieren
Galenus
1.3.1 Corpus Hippocraticum
- Eerste geneeskundige die een vivisectie (= dieren worden niet verdoofd) uitvoerde
- Vooral op anatomisch vlak, hoe lopen de spieren
1.3.2 Galenus
- Vooral fysiologisch vlak
- Gebruikte dier (= varkens, apen en honden) als model voor de mens
1.3.3 Vesalius
- Anatomie van de mens: ‘Humani Corporis Fabrica’
- Onderzoek: op lijken, cadavers en levende dieren → ontdekking: doorsnijden van de ruggenmerg
veroorzaakt verlammingsverschijnselen
1.3.4 René Descartes
- Cartesiaanse visie: was ervan overtuigd dat dieren geen pijn hadden, niet lijden of voelen
- Hierdoor is de omgang met dieren in de wetenschap beïnvloed
MV Proefdierkunde 1
,1.3.5 Harvey
- Onderzoek: bloed stroomt door hart en moet vaten hebben die met elkaar in verbinding staan
- Bewijs van de verbinding door afklemmen van de arm
- Werd onderzocht op levende niet verdoofde dieren
1.3.6 F. Magendie en C. Bernard
- Richtten eerste dierenbeschermingsorganisatie in Engeland op
- Eerste wet: bescherming van dieren bij het gebruik van dierproeven
1.3.7 Anesthetica
- Het verdoven van dieren, waardoor de proefdieren terug stegen
- Er werd niet gedacht aan wanneer de verdoving uitwerkte en dieren terug pijn voelden
Wetenschappelijke ontdekkingen:
- Origin of species
Darwin - Biologische overeenkomsten tussen mens en dier
- Gebruik van dieren als model voor de mens
- Introduction à l’etude de la médicine experimentele
Claude Bernard - Basis fysiologie
- Gebruik dieren promoten
- Microbiologie
Koch - Pathogeniteit van MO pas bewezen na geslaagde besmettingsproef
- Proeven bij gezonde, gevoelige dieren
Pasteur Productie vaccins
- Stijging productie geneesmiddelen
Na WOI
- Diersoorten: honden, katten, konijnen en varkens
Na WOII Diersoorten: toename van knaagdieren, muizen en ratten
1.3.8 Daling proefdieren
Door:
- Strengere wetgeving
- Ethische toetsing
- Dierenbeschermingsorganisaties
- Gebruik van alternatieven
1.4 Wetgeving
1.4.1 FELASE
= Federation of European Laboratory Animal Science Associations
Behartigen alle belangen van de labo dieren + publiceren richtlijnen/aanbevelingen en beleids-
documenten voor Europees Parlement
1.4.1.1 Deelnemers
- Verschillende Europese landen en organisaties
- Voor België = BCLAS = Belgian Committee for Laboratory Animal Science
1.4.2 Wet van 14 augustus 1986
Belangrijkste wet op vlak van bescherming en welzijn van dieren, naar aanleiding van Europese
conventie en richtlijnen
1.4.3 Dierproeven
- Resultaten van proeven moet betrouwbaar en herhaalbaar zijn → er wordt daarom gewerkt met
gestandaardiseerde proefdieren
- Gestandaardiseerd = optimaal en constant houden van alle factoren die de reacties van een
proefdier beïnvloeden
MV Proefdierkunde 2
,1.4.4 KB (Koninklijk Besluit) 30 november 2001
- Sommige proeven worden expliciet verboden, aangepast naar ontwikkeling en nieuwe inzichten
- Verboden proeven:
▪ Productie van monoklonale AS op muizen
▪ Cosmetische producten testen op dieren
▪ Ontwikkeling van tabaksproducten
1.4.5 Ethische commissie
- Kijken of dieren op een humane manier behandeld worden, moeten zelf op experimenten toezien
- Labo’s moeten alles op papier zetten wat er met het proefdier gaat gebeuren → voorgelegd aan
EC en moet worden goedgekeurd vooraleer men de proef mag uitvoeren
- Labo’s moeten zelf een EC hebben of aansluiten bij al een bestaand EC
- Deontologisch comité = nationaal overkoepelend die de proefdierproblematiek analyseert
1.4.6 Algemene wetgeving
1.4.6.1 Herkomst van dieren
- Voorbeeld: zwerverhond gevonden op straat en willen gebruiken als proefdier voor experimenten.
- Mag dit? Neen, men weet niet wat voor ziekten deze hond draagt.
Uitzondering:
- Varkens gaan halen bij varkensboer
- Voorwaarde: het moet een erkende varkensboer zijn
- Erkenning: houden zich aan hygiëne, gezonds, huisvestigingsmaatregelen
1.4.6.2 Identificatie
- Verplicht, indien fokstelling dieren aankopen, moeten geregistreerd en identificeert worden.
- Identificatie moet blijvend zijn (voorbeeld: chip)
1.4.6.3 Het register
Verplicht
1.4.6.4 Het houden en verzorgen van proefdieren
Verplicht
1.5 Doeleinden – welke dieren
Kweek - Genetisch onderzoek, om de expressie van genen te kennen
labodieren - Meestal muizen en ratten
- Fysiologisch onderzoek in de medische en biologische wetenschap
- Uitzoeken hoe alle organen werken en de onderlinge wisselwerking
Basis onderzoek
- Belangrijk weten hoe alles werkt om de pathologie beter te begrijpen en om
medicatie te verfijnen en te vernieuwen
Ontwikkeling - Onderzoek naar betere/nieuwere medicatie maar ook naar preventie zoals
nieuwe ontwikkeling van vaccins
behandelingen - Onderzoek soms om de gezondheid van mens en dier en/of een van beide
- Testen van pesticiden in de landbouw gebruikt
Veiligheidstesten - Belangrijk voor gezondheid van mens en dier
- Worden getest op toxiciteit, cancerogeen effect, terratogeen effect
- Ontwikkelen diagnostische
Diagnosis
- Juiste diagnose stellen = belangrijk, moet accuraat en snel gebeuren
Gebruikte dieren:
- Knaagdieren (ratten en muizen) → voordelen: korte voortplantingscyclus + weinig ruimte nodig +
eenvoudige voedingseisen
- Zebravissen: laatste jaren aan het stijgen, konijnen, katten, honden, …
MV Proefdierkunde 3
, 1.6 Ethiek
1.6.1 Vervanging
Kan de proef (gedeeltelijk) zonder proefdieren worden uitgevoerd? Nee?
Alternatieven:
- Cellen/weefsels kweken in reageerbuis
- Computermodellen en simulaties
- Proeven met mensen
- Levensechte modellen
Gekweekte hartspiercellen als alternatief:
- Dr. Toon van Veen (UMC Utrecht) doet onderzoek naar het risico op hartritmestoornissen als
bijwerking van nieuwe medicijnen
- Dat doet hij niet op dieren, maar op hartspiercellen, gekweekt uit menselijke stamcellen
1.6.2 Vermindering
- Kan de proef met minder dieren worden uitgevoerd? Dankzij MRI-scan: minder proefdieren nodig
- Bijvoorbeeld als een dier een tumor heeft → door deze techniek (die het inwendige lichaam van
buitenaf scant) kan hetzelfde dier in verschillende fasen van de tumorvorming en –bestrijding
worden gevolgd
- Zien dat het dier voldoende rust heeft
1.6.3 Verfijning
- Is de opzet van het onderzoek zo dat de dieren het minste ongemak ondervinden? Natuurlijke
habitat zo veel mogelijk nabootsen
- Onderzoekers verkrijgen dankzij de plaatsing van een zendertje in het dier op elk gewenst moment
meetgegevens toegezonden, zonder dat het dier moet gestoord worden
1.6.4 Verantwoordelijkheid
- Iedereen die betrokken is bij proefdieronderzoek dient zijn verantwoordelijk op te nemen om het
welzijn van proefdieren te maximaliseren en potentieel leed tot een minimum te herleiden
- Dit wordt door een onafhankelijke ethische commissie beoordeeld en het onderzoek kan enkel
starten mits goedkeuring door deze commissie
1.7 Biologie
1.7.1 Biologie-taxonomie
1.7.1.1 Knaagdieren
- = Rodentia
- Sterkst vertegenwoordigd
- Tot deze groep → muis, rat, cavia, gerbil, goudhamster
1.7.1.2 Haasachtigen
- = Lagomorpha
- Konijnen, hazen
- Onderscheid Rodentia → in bovenkaak 2 extra snijtanden = stifttanden
1.7.1.3 Uitbreiding
Orde Familie Genus Species
Rodentia Muridae Mus Mus musculus
Rattus Rattus norvegicus
Caviidae Cavia Cavia porcellus
Lagomorpha Leporidae Oryctolagus Oryctolagus cuniculus
MV Proefdierkunde 4
