Embryologie en
Teratologie
1
,Inhoud
1. Inleiding ......................................................................................................................................................................... 4
2. De voortplanting ........................................................................................................................................................... 5
2.1 Voortplantingscyclus ............................................................................................................................................... 5
2.2 Gametogenese ........................................................................................................................................................ 5
2.3 Spermato- en spermiogenese ................................................................................................................................. 5
2.4 Ovogenese............................................................................................................................................................... 7
2.5 De bevruchting ........................................................................................................................................................ 7
2.5.1 Externe bevruchting ......................................................................................................................................... 7
2.5.2 Interne bevruchting (vogels – zoogdieren) ...................................................................................................... 7
3. Abnormale bevruchting – klieving - blastulatie ............................................................................................................ 9
3.1 Afwijkingen bij bevruchting .................................................................................................................................... 9
3.2 1ste deling na bevruchting ....................................................................................................................................... 9
3.3 Abnormale klieving: ontstaan twee(meer)lingen ................................................................................................. 10
4. Gastrulatie en neurulatie ............................................................................................................................................ 10
4.1 Gastrulatie............................................................................................................................................................. 10
4.2 Neurulatie ............................................................................................................................................................. 11
5. Ontwikkeling tot de primitieve lichaamsvorm ............................................................................................................ 12
5.1 Wat is de primitieve lichaamsvorm?..................................................................................................................... 12
5.2 Hoe? ...................................................................................................................................................................... 12
5.2.1 Neurulatie ...................................................................................................................................................... 12
5.2.2 Differentiatie mesoderm in epi-, meso- en hypomeer .................................................................................. 12
5.2.3 Afgrenzing van het embryo ten opzichte van extra-embryonaal gebied ...................................................... 13
5.2.4 Grondige wijziging van in- en uitwendige morfologie van embryo ............................................................... 13
5.3 Aanleg van de verschillende orgaanstelstels (organogenese) .............................................................................. 13
5.3.1 De oerdarm .................................................................................................................................................... 13
5.3.1.1 Mondholte en farynx .............................................................................................................................. 14
5.3.1.2 Wangen ................................................................................................................................................... 14
5.3.1.3 Tanden en lippen .................................................................................................................................... 15
5.3.1.4 Tong......................................................................................................................................................... 15
5.3.1.5 Slokdarm ................................................................................................................................................. 17
5.3.1.6 Maag/Magen........................................................................................................................................... 17
5.3.1.7 Grote klieren (lever – pancreas) ............................................................................................................. 18
5.3.2 Ontwikkeling ademhalingsstelsel................................................................................................................... 18
5.3.2.1 Neusholte (zie afbeelding) ...................................................................................................................... 18
5.3.2.2 Ontstaan larynx, trachea en longen ........................................................................................................ 19
5.3.2.3 Het diafragma ......................................................................................................................................... 19
5.3.3 Placentatie ..................................................................................................................................................... 20
2
, 5.3.4 Het Zenuwstelsel ............................................................................................................................................ 26
5.3.4.1 Vorming van ruggenmerg ....................................................................................................................... 27
5.3.4.2 Vorming hersenblaasjes .......................................................................................................................... 28
5.3.4.3 Differentiatie van neurale lijst ................................................................................................................ 29
5.3.5 Het Oog .......................................................................................................................................................... 30
5.3.6 Het oor ........................................................................................................................................................... 31
5.3.7 Ontwikkeling van het endocrinum ................................................................................................................. 32
5.3.7.1 Hypofyse (pituitary) ................................................................................................................................ 32
5.3.7.2 Schildklier (thyroid) ................................................................................................................................. 32
5.3.7.3 Bijschildklier (parathyroid) ...................................................................................................................... 32
5.3.7.4 Bijnieren .................................................................................................................................................. 33
5.3.7.5 Andere endocriene cellen ....................................................................................................................... 33
5.3.8 Ontwikkeling Cardiovascuair- en lymfestelsel ............................................................................................... 33
5.3.9 Ontwikkeling van het lymfestelsel ................................................................................................................. 39
5.3.9.1 Algemeen ................................................................................................................................................ 39
5.3.9.2 Lymfevaten, -knopen, -follikels ............................................................................................................... 40
5.4 Ontwikkeling bewegingsstelsel ............................................................................................................................. 41
5.4.1 Algemeen ....................................................................................................................................................... 41
5.4.2 Skelet .............................................................................................................................................................. 42
5.4.2.1 Schedel .................................................................................................................................................... 42
5.4.2.2 Vorming wervels ..................................................................................................................................... 43
2.4.2.3 Ribben ..................................................................................................................................................... 43
2.4.2.4 Sternum................................................................................................................................................... 44
2.4.2.5 Ledematen .............................................................................................................................................. 44
2.4.2.6 Congenitale afwijkingen .......................................................................................................................... 44
5.4.3 Gewrichten ..................................................................................................................................................... 45
5.4.4 Spieren ........................................................................................................................................................... 45
5.4.4.1 Skeletspier ............................................................................................................................................... 45
5.5 Ontwikkeling urogenitaal stelsel ........................................................................................................................... 47
5.5.1 Algemeen ....................................................................................................................................................... 47
5.5.2 Urinair stelsel ................................................................................................................................................. 48
5.5.3 Geslachtsstelsel .............................................................................................................................................. 50
5.5.3.1 Algemeen ................................................................................................................................................ 50
5.5.3.2 Differentiatie vrouwelijk genitaal stelsel ................................................................................................ 51
5.5.3.3 Vorming testis ......................................................................................................................................... 53
3
, 1. Inleiding
• Wat is embryologie?
o Studie van het zich ontwikkelende, nieuwe organisme vanaf bevruchting tot geboorte
o Start voor de morfologie
▪ Bouw van organisme
▪ Basispatroon van ingewikkelde structuren (e.g. CZS)
▪ Interrelaties tussen structuren
▪ Resultaten van een verkeerde stap in de ontwikkeling
o Vb. testikels niet uitdalen: wordt tumoraal!! Bij paard: klophengst (reden naam: hengst die veel gaat
slaan met achterbenen door hoog testosteron (overdrive door Leydig cellen))
o Voor verschillende orgaanstelsels: normale en abnormale afwijkingen van een structuur bij
embryonale ontwikkeling
▪ 95% van de gevallen: stopt in een van de fases -> geen volledige ontwikkeling
• Vb.: gespleten lip, hartproblemen …
▪ Thalidomide/softenon: geneesmiddel voor zwangere vrouwen die last hadden van
misselijkheid (bij begin zwangerschap). Zeer efficiënt product MAAR zorgt voor afwijkingen
bij embryonale ontwikkeling van de armen
• In Amerika tegengehouden, kwam niet op de markt
• Groei van de bloedvaten in deze regio zijn gestopt
• Focomelie
▪ Siamese tweeling ter hoogte van de bekken; pygopagus
• Pygo: ter hoogte van de bekken
• Pagus; verbinding tussen 2 individuen
• Fases belangrijke bij ontwikkeling
o Ontbreken van een fase: afwijking
o Celproliferatie (mitose): cellen aanmaken
o Groei
o Differentiatie: cellen moeten verschillend zijn (functies) (retina ≠ nagels)
o Celmigratie: vb. melanine zorgt voor bruinen, opgeslagen door melanocyten. Bruinen hangt ervan af
of de melanocyten goed uitzwermen over het lichaam vanuit neurale buis (ruggenwervel).
o Celdood: bepaalde dingen hebben wij niet meer nodig, zijn rudimentair en gaan spontaan
verdwijnen (vliezen tussen vingers)
• Periodes
o Prenatale periode:
▪ Embryonale periode: bevruchting tot primitieve gemeenschappelijke lichaamsvorm
• Tot alle orgaanstelsels zich ontwikkeld hebben (kunnen nog matureren maar
organogenese is gedaan!). Op het moment dat het gehemelte zich sluit.
• Bij mens: 3 maanden
• Meest gevoelig op fouten
▪ Foetale periode: laatste tot en met geboorte
• Enkel nog groeien van het individu
▪ Embryo en foetus is bij elke diersoort!
o Postnatale periode: verdere ontwikkeling, grote diersoortverschillen
▪ Vaak delen die afhankelijk zijn van zenuwstelsel (zicht)
▪ Nestvlieders: paard, haas… vooral bij prooidieren (die niet onder de grond zitten)
▪ Nestblijvers: hond, konijn… vooral bij roofdieren lange postnatale ontwikkeling
4
Teratologie
1
,Inhoud
1. Inleiding ......................................................................................................................................................................... 4
2. De voortplanting ........................................................................................................................................................... 5
2.1 Voortplantingscyclus ............................................................................................................................................... 5
2.2 Gametogenese ........................................................................................................................................................ 5
2.3 Spermato- en spermiogenese ................................................................................................................................. 5
2.4 Ovogenese............................................................................................................................................................... 7
2.5 De bevruchting ........................................................................................................................................................ 7
2.5.1 Externe bevruchting ......................................................................................................................................... 7
2.5.2 Interne bevruchting (vogels – zoogdieren) ...................................................................................................... 7
3. Abnormale bevruchting – klieving - blastulatie ............................................................................................................ 9
3.1 Afwijkingen bij bevruchting .................................................................................................................................... 9
3.2 1ste deling na bevruchting ....................................................................................................................................... 9
3.3 Abnormale klieving: ontstaan twee(meer)lingen ................................................................................................. 10
4. Gastrulatie en neurulatie ............................................................................................................................................ 10
4.1 Gastrulatie............................................................................................................................................................. 10
4.2 Neurulatie ............................................................................................................................................................. 11
5. Ontwikkeling tot de primitieve lichaamsvorm ............................................................................................................ 12
5.1 Wat is de primitieve lichaamsvorm?..................................................................................................................... 12
5.2 Hoe? ...................................................................................................................................................................... 12
5.2.1 Neurulatie ...................................................................................................................................................... 12
5.2.2 Differentiatie mesoderm in epi-, meso- en hypomeer .................................................................................. 12
5.2.3 Afgrenzing van het embryo ten opzichte van extra-embryonaal gebied ...................................................... 13
5.2.4 Grondige wijziging van in- en uitwendige morfologie van embryo ............................................................... 13
5.3 Aanleg van de verschillende orgaanstelstels (organogenese) .............................................................................. 13
5.3.1 De oerdarm .................................................................................................................................................... 13
5.3.1.1 Mondholte en farynx .............................................................................................................................. 14
5.3.1.2 Wangen ................................................................................................................................................... 14
5.3.1.3 Tanden en lippen .................................................................................................................................... 15
5.3.1.4 Tong......................................................................................................................................................... 15
5.3.1.5 Slokdarm ................................................................................................................................................. 17
5.3.1.6 Maag/Magen........................................................................................................................................... 17
5.3.1.7 Grote klieren (lever – pancreas) ............................................................................................................. 18
5.3.2 Ontwikkeling ademhalingsstelsel................................................................................................................... 18
5.3.2.1 Neusholte (zie afbeelding) ...................................................................................................................... 18
5.3.2.2 Ontstaan larynx, trachea en longen ........................................................................................................ 19
5.3.2.3 Het diafragma ......................................................................................................................................... 19
5.3.3 Placentatie ..................................................................................................................................................... 20
2
, 5.3.4 Het Zenuwstelsel ............................................................................................................................................ 26
5.3.4.1 Vorming van ruggenmerg ....................................................................................................................... 27
5.3.4.2 Vorming hersenblaasjes .......................................................................................................................... 28
5.3.4.3 Differentiatie van neurale lijst ................................................................................................................ 29
5.3.5 Het Oog .......................................................................................................................................................... 30
5.3.6 Het oor ........................................................................................................................................................... 31
5.3.7 Ontwikkeling van het endocrinum ................................................................................................................. 32
5.3.7.1 Hypofyse (pituitary) ................................................................................................................................ 32
5.3.7.2 Schildklier (thyroid) ................................................................................................................................. 32
5.3.7.3 Bijschildklier (parathyroid) ...................................................................................................................... 32
5.3.7.4 Bijnieren .................................................................................................................................................. 33
5.3.7.5 Andere endocriene cellen ....................................................................................................................... 33
5.3.8 Ontwikkeling Cardiovascuair- en lymfestelsel ............................................................................................... 33
5.3.9 Ontwikkeling van het lymfestelsel ................................................................................................................. 39
5.3.9.1 Algemeen ................................................................................................................................................ 39
5.3.9.2 Lymfevaten, -knopen, -follikels ............................................................................................................... 40
5.4 Ontwikkeling bewegingsstelsel ............................................................................................................................. 41
5.4.1 Algemeen ....................................................................................................................................................... 41
5.4.2 Skelet .............................................................................................................................................................. 42
5.4.2.1 Schedel .................................................................................................................................................... 42
5.4.2.2 Vorming wervels ..................................................................................................................................... 43
2.4.2.3 Ribben ..................................................................................................................................................... 43
2.4.2.4 Sternum................................................................................................................................................... 44
2.4.2.5 Ledematen .............................................................................................................................................. 44
2.4.2.6 Congenitale afwijkingen .......................................................................................................................... 44
5.4.3 Gewrichten ..................................................................................................................................................... 45
5.4.4 Spieren ........................................................................................................................................................... 45
5.4.4.1 Skeletspier ............................................................................................................................................... 45
5.5 Ontwikkeling urogenitaal stelsel ........................................................................................................................... 47
5.5.1 Algemeen ....................................................................................................................................................... 47
5.5.2 Urinair stelsel ................................................................................................................................................. 48
5.5.3 Geslachtsstelsel .............................................................................................................................................. 50
5.5.3.1 Algemeen ................................................................................................................................................ 50
5.5.3.2 Differentiatie vrouwelijk genitaal stelsel ................................................................................................ 51
5.5.3.3 Vorming testis ......................................................................................................................................... 53
3
, 1. Inleiding
• Wat is embryologie?
o Studie van het zich ontwikkelende, nieuwe organisme vanaf bevruchting tot geboorte
o Start voor de morfologie
▪ Bouw van organisme
▪ Basispatroon van ingewikkelde structuren (e.g. CZS)
▪ Interrelaties tussen structuren
▪ Resultaten van een verkeerde stap in de ontwikkeling
o Vb. testikels niet uitdalen: wordt tumoraal!! Bij paard: klophengst (reden naam: hengst die veel gaat
slaan met achterbenen door hoog testosteron (overdrive door Leydig cellen))
o Voor verschillende orgaanstelsels: normale en abnormale afwijkingen van een structuur bij
embryonale ontwikkeling
▪ 95% van de gevallen: stopt in een van de fases -> geen volledige ontwikkeling
• Vb.: gespleten lip, hartproblemen …
▪ Thalidomide/softenon: geneesmiddel voor zwangere vrouwen die last hadden van
misselijkheid (bij begin zwangerschap). Zeer efficiënt product MAAR zorgt voor afwijkingen
bij embryonale ontwikkeling van de armen
• In Amerika tegengehouden, kwam niet op de markt
• Groei van de bloedvaten in deze regio zijn gestopt
• Focomelie
▪ Siamese tweeling ter hoogte van de bekken; pygopagus
• Pygo: ter hoogte van de bekken
• Pagus; verbinding tussen 2 individuen
• Fases belangrijke bij ontwikkeling
o Ontbreken van een fase: afwijking
o Celproliferatie (mitose): cellen aanmaken
o Groei
o Differentiatie: cellen moeten verschillend zijn (functies) (retina ≠ nagels)
o Celmigratie: vb. melanine zorgt voor bruinen, opgeslagen door melanocyten. Bruinen hangt ervan af
of de melanocyten goed uitzwermen over het lichaam vanuit neurale buis (ruggenwervel).
o Celdood: bepaalde dingen hebben wij niet meer nodig, zijn rudimentair en gaan spontaan
verdwijnen (vliezen tussen vingers)
• Periodes
o Prenatale periode:
▪ Embryonale periode: bevruchting tot primitieve gemeenschappelijke lichaamsvorm
• Tot alle orgaanstelsels zich ontwikkeld hebben (kunnen nog matureren maar
organogenese is gedaan!). Op het moment dat het gehemelte zich sluit.
• Bij mens: 3 maanden
• Meest gevoelig op fouten
▪ Foetale periode: laatste tot en met geboorte
• Enkel nog groeien van het individu
▪ Embryo en foetus is bij elke diersoort!
o Postnatale periode: verdere ontwikkeling, grote diersoortverschillen
▪ Vaak delen die afhankelijk zijn van zenuwstelsel (zicht)
▪ Nestvlieders: paard, haas… vooral bij prooidieren (die niet onder de grond zitten)
▪ Nestblijvers: hond, konijn… vooral bij roofdieren lange postnatale ontwikkeling
4
