Kritisch Denken & Ethiek – Kennisclip Plichtethiek
Kant, de vader plichtethiek
Een van de belangrijkste stromen in de deontologische (plicht-) ethiek is de plichtethiek, met Kant als
geestelijk vader. Moreel juist handelen staat in deze definitie gelijk aan handelen volgens onze morele
plicht(en). In Kants werk staan drie vragen centraal: Wat kan ik weten? Wat behoor ik te doen? En: Waarop
mag ik hopen? De hoofdwerken van Kant staan bekend als de drie ‘Kritieken’. Kants ethiek gaat over zaken
die intrinsieke waarde hebben, waarbij je niet denkt vanuit mogelijke gevolgen.
In de plichtethiek staat één boodschap centraal: onze morele plicht wordt niet door een externe autoriteit
opgelegd, maar door onze rede, onze rationaliteit.
De Verlichting, de tijd van rede, vooruitgang en gelijkheid
Generaliserend gesteld is het gedachtegoed van de Verlichting: niet wie blindelings gelooft of gehoorzaamt
wordt de waarheid deelachtig, maar wie zichzelf van de waarheid probeert te vergewissen. Erachter komen
hoe de wereld in elkaar zit, dat moet iedereen zelf doen. En daar is moed voor nodig
De Verlichting bestaat voor Kant in de bereidheid elk oordeel aan een kritische toets van de rede te
onderwerpen. ‘Sapere aude’ – vertaald als ‘Heb de moed om je je van je eigen verstand te bedienen’.
Schreef Kant.
De rede, het verstand
Volgens Kant heeft ons verstand niet alleen betrekking op het kennen van de werkelijkheid, maar ook op ons
handelen. Volgens Kant is de kritische functie van het menselijk leven om zelfstandig en onpartijdig te
denken.
Kant is in zijn ethische werk op zoek naar het fundament waarop onze moraal is gebaseerd.
Dit is in de ethiek een van de belangrijkste uitgangspunten: geloven dat moraal niet gebaseerd kan worden
op wat feitelijk het geval is, omdat ethiek anders zinloos zou zijn. Hoe kun je iemand anders verantwoordelijk
houden voor wat hij heeft gedaan of niet gedaan, als je aanneemt dat hij niet anders had kunnen handelen?
Het fundament van de universele moraal
Kant vertrekt voor het vinden van het fundament waarop de universele moreel is gebaseerd vanuit ‘de goede
wil’. De goede wil moet alles doen om het goede ook daadwerkelijk tot stand te laten komen. Deze moraliteit
heeft betrekking op alles wat zich binnen de verantwoordelijkheid van het individu bevindt. Het resultaat van
handelingen is geen graadmeter, volgens Kant, omdat deze niet binnen de verantwoordelijkheid van het
individu ligt.
Instrumenteel handelen (ik ben eerlijk, want daarmee krijg ik wat ik wil) geeft gedrag geen morele waarde.
Intrinsiek handelen, waarbij je je wil niet uit eigenbelang inzet, is handelen met ‘de goede wil’.
Het begrip ‘plicht’
Onze morele plicht is een uitdrukking van onze eigen redelijkheid, stelt Kant. Plicht komt in Kants ethiek niet
van buitenaf, maar wordt gezien als een handeling vanuit onze vrije wil. De plicht stelt de mens immers voor
een keuze: volg de plicht wel of niet op. Kant formuleert geen inhoudelijke invulling van normen/plichten,
maar bedenkt wel een hulpmiddel om te bepalen wat je moet doen als je moreel juist wil handelen: de
categorische imperatief.
Het categorische imperatief
Kant neemt aan dat er een gebod (een imperatief) bestaat dat altijd en overal (categorisch) geldt. Hij noemt
het de categorische imperatief. Dit is één formeel, inhoudsloos gebod, waar voorgenomen handelingen met
een specifieke inhoud aan getoetst kunnen worden.
Een mens kan vrij handelen, maar dit vrije handelen kent één beperking: je moet handelen vanuit één
principe/gebod (de categorische imperatief), aldus Kant.
Kant, de vader plichtethiek
Een van de belangrijkste stromen in de deontologische (plicht-) ethiek is de plichtethiek, met Kant als
geestelijk vader. Moreel juist handelen staat in deze definitie gelijk aan handelen volgens onze morele
plicht(en). In Kants werk staan drie vragen centraal: Wat kan ik weten? Wat behoor ik te doen? En: Waarop
mag ik hopen? De hoofdwerken van Kant staan bekend als de drie ‘Kritieken’. Kants ethiek gaat over zaken
die intrinsieke waarde hebben, waarbij je niet denkt vanuit mogelijke gevolgen.
In de plichtethiek staat één boodschap centraal: onze morele plicht wordt niet door een externe autoriteit
opgelegd, maar door onze rede, onze rationaliteit.
De Verlichting, de tijd van rede, vooruitgang en gelijkheid
Generaliserend gesteld is het gedachtegoed van de Verlichting: niet wie blindelings gelooft of gehoorzaamt
wordt de waarheid deelachtig, maar wie zichzelf van de waarheid probeert te vergewissen. Erachter komen
hoe de wereld in elkaar zit, dat moet iedereen zelf doen. En daar is moed voor nodig
De Verlichting bestaat voor Kant in de bereidheid elk oordeel aan een kritische toets van de rede te
onderwerpen. ‘Sapere aude’ – vertaald als ‘Heb de moed om je je van je eigen verstand te bedienen’.
Schreef Kant.
De rede, het verstand
Volgens Kant heeft ons verstand niet alleen betrekking op het kennen van de werkelijkheid, maar ook op ons
handelen. Volgens Kant is de kritische functie van het menselijk leven om zelfstandig en onpartijdig te
denken.
Kant is in zijn ethische werk op zoek naar het fundament waarop onze moraal is gebaseerd.
Dit is in de ethiek een van de belangrijkste uitgangspunten: geloven dat moraal niet gebaseerd kan worden
op wat feitelijk het geval is, omdat ethiek anders zinloos zou zijn. Hoe kun je iemand anders verantwoordelijk
houden voor wat hij heeft gedaan of niet gedaan, als je aanneemt dat hij niet anders had kunnen handelen?
Het fundament van de universele moraal
Kant vertrekt voor het vinden van het fundament waarop de universele moreel is gebaseerd vanuit ‘de goede
wil’. De goede wil moet alles doen om het goede ook daadwerkelijk tot stand te laten komen. Deze moraliteit
heeft betrekking op alles wat zich binnen de verantwoordelijkheid van het individu bevindt. Het resultaat van
handelingen is geen graadmeter, volgens Kant, omdat deze niet binnen de verantwoordelijkheid van het
individu ligt.
Instrumenteel handelen (ik ben eerlijk, want daarmee krijg ik wat ik wil) geeft gedrag geen morele waarde.
Intrinsiek handelen, waarbij je je wil niet uit eigenbelang inzet, is handelen met ‘de goede wil’.
Het begrip ‘plicht’
Onze morele plicht is een uitdrukking van onze eigen redelijkheid, stelt Kant. Plicht komt in Kants ethiek niet
van buitenaf, maar wordt gezien als een handeling vanuit onze vrije wil. De plicht stelt de mens immers voor
een keuze: volg de plicht wel of niet op. Kant formuleert geen inhoudelijke invulling van normen/plichten,
maar bedenkt wel een hulpmiddel om te bepalen wat je moet doen als je moreel juist wil handelen: de
categorische imperatief.
Het categorische imperatief
Kant neemt aan dat er een gebod (een imperatief) bestaat dat altijd en overal (categorisch) geldt. Hij noemt
het de categorische imperatief. Dit is één formeel, inhoudsloos gebod, waar voorgenomen handelingen met
een specifieke inhoud aan getoetst kunnen worden.
Een mens kan vrij handelen, maar dit vrije handelen kent één beperking: je moet handelen vanuit één
principe/gebod (de categorische imperatief), aldus Kant.
