1 Deel 1: basisbegrippen; Hoofdstuk 1: Inleiding............................................................................................................................8
1.1 Inleiding.....................................................................................................................................................................................8
1.2 Enkele voorbeelden....................................................................................................................................................................8
1.2.1 De opwarming van de aarde: an inconvenient truth versus the great global warming swindle.........................................8
1.2.2 De ‘war against crime’ in New York: werkt het?...............................................................................................................8
1.2.3 Botsende beschavingen.......................................................................................................................................................9
1.2.4 Polls bij verkiezingen: verteken(en)d?...............................................................................................................................9
1.2.5 De wetenschapper als bokser..............................................................................................................................................9
1.2.6 Verband tussen gamen en agressie.....................................................................................................................................9
1.3 De wetenschappelijke aanpak..................................................................................................................................................10
1.3.1 Wetenschap: een specifieke benadering...........................................................................................................................10
1.3.2 Alternatieve bronnen van kennis over de werkelijkheid..................................................................................................10
1.4 Wat te verwachten van methodologie?....................................................................................................................................10
1.5 Doelstellingen hoofdstuk 1.......................................................................................................................................................11
1.6 Oefening: De maatschappelijke rol van onderzoek.................................................................................................................12
2 Hoofdstuk 2: Bouwstenen en soorten wetenschappelijk onderzoek..........................................................................................13
2.1 Inleiding...................................................................................................................................................................................13
2.2 Bouwstenen van sociaalwetenschappelijk onderzoek..............................................................................................................13
2.2.1 Theorie en empirie............................................................................................................................................................13
2.2.2 Inductie en deductie..........................................................................................................................................................15
2.2.3 De empirische cyclus van wetenschappelijk onderzoek...................................................................................................15
2.3 Evaluatiecriteria voor wetenschappelijke kennis....................................................................................................................16
2.3.1 Betrouwbaarheid...............................................................................................................................................................16
2.3.2 Validiteit (geldigheid).......................................................................................................................................................16
2.3.3 Vakmanschap als kwaliteit...............................................................................................................................................17
2.3.4 Soorten sociaalwetenschappelijk onderzoek....................................................................................................................17
2.3.5 Toepassingsgebied: theoriegericht vs. praktijkgericht onderzoek....................................................................................17
2.3.6 Onderzoeksmethodologie: kwantitatief vs. kwalitatief onderzoek...................................................................................18
2.4 Doelstellingen hoofdstuk 2.......................................................................................................................................................19
2.5 Oefening: Theorie en empirie aan het werk.............................................................................................................................20
3 Hoofdstuk 3: Filosofische achtergrond: epistemologische beginselen.......................................................................................22
3.1 Inleiding...................................................................................................................................................................................22
3.2 De ontwikkeling van de epistemologie.....................................................................................................................................22
3.2.1 Empirische natuurwetenschap: positivisme en empirisme...............................................................................................22
3.2.2 Hume’s scepticisme..........................................................................................................................................................24
3.2.3 Wiener Kreis: logisch positivisme en verificationisme....................................................................................................24
3.2.4 Popper: principe van falsificatie.......................................................................................................................................25
3.2.5 Kuhns paradigma’s...........................................................................................................................................................25
3.2.6 Lakatos: theorie met meerinhoud.....................................................................................................................................26
3.3 Wat met sociale wetenschappen?.............................................................................................................................................27
3.3.1 Onderzoeksobject: positivisme vs. constructivisme.........................................................................................................27
3.3.2 Positivisme (naturalisme) binnen de sociale wetenschappen...........................................................................................27
3.3.3 Constructivisme binnen de sociale wetenschappen..........................................................................................................28
3.3.4 Vergelijking Positivisme vs. Constructivisme..................................................................................................................29
3.3.5 Tussenpositie: Kritisch Realisme (Bhaskar).....................................................................................................................29
3.4 Doelstellingen hoofdstuk 3.......................................................................................................................................................30
3.5 Oefening: Naturalisme v.s. constructivisme............................................................................................................................31
5 Hoofdstuk 4: ethiek in sociaalwetenschappelijk onderzoek.......................................................................................................35
5.1 Inleiding...................................................................................................................................................................................35
5.1.1 Wetenschap, Ideologie en Ethiek.....................................................................................................................................35
5.1.2 Ethiek in de Sociale Wetenschappen................................................................................................................................35
5.1.3 Wetenschap en Ideologie..................................................................................................................................................35
, 5.1.4 Wetenschap, Ideologie en Financiering............................................................................................................................35
5.1.5 Positivisme vs. Constructivisme over Ideologie...............................................................................................................36
5.2 Hoe omgaan met deelnemers aan onderzoek...........................................................................................................................36
5.2.1 Vermijden van schade als basisprincipe...........................................................................................................................36
5.2.2 Vrijwillige toestemming of informed consent..................................................................................................................37
5.2.3 Privacy, vertrouwelijkheid, anonimisering.......................................................................................................................37
5.3 Professionele standaarden en deontologie..............................................................................................................................38
5.3.1 Professionele Standaarden en Deontologie......................................................................................................................38
5.3.2 Belang van Deontologie in de Wetenschap......................................................................................................................38
5.3.3 De CUDOS-Principes van Robert Merton.......................................................................................................................38
5.3.4 Wetenschappelijke Fraude: Overtredingen van de Deontologische Code.......................................................................38
5.3.5 Voorbeelden van Fraude in de Wetenschap.....................................................................................................................38
5.3.6 Waarom plegen wetenschappers fraude?.........................................................................................................................39
5.3.7 Open Science en Transparantie........................................................................................................................................39
5.4 Samenleving en wetenschap.....................................................................................................................................................39
5.4.1 Voorbeelden van Ideologisch Gekleurd Onderzoek.........................................................................................................39
5.4.2 Hoe beïnvloeden ideologieën wetenschap?......................................................................................................................39
5.4.3 Conclusie: Belang van Ethisch en Transparant Onderzoek..............................................................................................39
5.5 Doelstellingen hoofdstuk 4.......................................................................................................................................................40
6 Deel 2: planning en voorbereiding van empirisch onderzoek; Hoofdstuk 5: Onderzoek ontwerpen: strategie en
doelstellingen.....................................................................................................................................................................................41
6.1 Inleiding...................................................................................................................................................................................41
6.1.1 Het Belang van analytisch vermogen & onderzoeksplan in wetenschappelijk onderzoek..............................................41
6.1.2 Waarom is een Onderzoeksplan Essentieel?....................................................................................................................41
6.1.3 Wat bevat een Onderzoeksplan?.......................................................................................................................................41
6.2 Het onderzoeksplan..................................................................................................................................................................41
6.2.1 Het Onderzoeksplan.........................................................................................................................................................41
6.2.2 Voordelen van een Onderzoeksplan.................................................................................................................................41
6.2.3 Opdrachtgevers en Onderzoeksplan.................................................................................................................................41
6.3 Probleemformulering of probleemstelling...............................................................................................................................42
6.3.1 Onderzoeksdoelstelling/algemene vraagstelling: fundamenteel vs. praktijkgericht?.......................................................42
6.3.2 Literatuurstudie: status quaestionis..................................................................................................................................43
6.3.3 Vraagstelling en onderzoeksvragen..................................................................................................................................44
6.4 Onderzoeksopzet of (onderzoek) technisch ontwerp................................................................................................................45
6.4.1 Plaats en situatie van waarneming: waar?........................................................................................................................45
6.4.2 Tijdstip en periode van waarneming: wanneer en hoe lang?............................................................................................46
6.4.3 Onderzoekseenheden en kenmerken: wie?.......................................................................................................................47
6.4.4 Methode van waarneming: hoe?.......................................................................................................................................47
6.4.5 Tijdsplanning en financieel overzicht...............................................................................................................................47
6.5 Doelstellingen hoofdstuk 5.......................................................................................................................................................48
6.6 Oefening: een onderzoeksplan in de praktijk...........................................................................................................................49
7 Hoofdstuk 6: Kwantitatieve en kwalitatieve metingen...............................................................................................................50
7.1 Inleiding...................................................................................................................................................................................50
7.2 Meten: enkele basisbegrippen..................................................................................................................................................50
7.2.1 Het meetproces.................................................................................................................................................................50
7.2.2 Soorten concepten.............................................................................................................................................................50
7.2.3 Meten: kwantitatieve vs. kwalitatieve benaderingen........................................................................................................52
7.3 Kwantitatief meten...................................................................................................................................................................53
7.3.1 Uitgangspunt: klassieke testtheorie..................................................................................................................................53
7.3.2 Enkele kenmerken van kwantitatieve variabelen.............................................................................................................53
7.3.3 Schaaltechnieken..............................................................................................................................................................53
7.3.4 Operationaliseren van relaties tussen variabelen..............................................................................................................54
7.3.5 Betrouwbaarheid nagaan..................................................................................................................................................58
7.3.6 Meetvaliditeit nagaan.......................................................................................................................................................59
7.4 Kwalitatieve meting..................................................................................................................................................................60
3
, 7.4.1 Het open karakter van kwalitatieve benaderingen............................................................................................................60
7.4.2 Enkele illustraties van kwalitatieve benaderingen............................................................................................................60
7.4.3 De kwaliteit van kwalitatieve metingen...........................................................................................................................61
7.5 Doelstellingen hoofdstuk 6.......................................................................................................................................................62
7.6 Oefening: Kwantitatieve meting van homonegativiteit............................................................................................................65
7.7 Oefening: Operationaliseren van relaties................................................................................................................................67
8 Hoofdstuk 7: Selectie van onderzoekseenheden: steekproeven.................................................................................................68
8.1 Inleiding...................................................................................................................................................................................68
8.1.1 Onderzoekseenheden, populatie en steekproef.................................................................................................................68
8.1.2 Steekproeven: twee logica’s van selectie.........................................................................................................................69
8.2 Toevalsteekproeven..................................................................................................................................................................70
8.2.1 Stappen bij het trekken van toevalsteekproeven...............................................................................................................70
8.2.2 Types toevalsteekproeven.................................................................................................................................................70
8.2.3 Foutenbronnen bij steekproeftrekking..............................................................................................................................73
8.2.4 Steekproefgrootte..............................................................................................................................................................74
8.3 Kwantitatieve niet-toevalsteekproeven....................................................................................................................................76
8.3.1 Types niet-toevalsteekproeven.........................................................................................................................................76
8.4 Theoretische steekproeftrekking (kwalitatief)..........................................................................................................................77
8.4.1 De eigenheid van theoretische steekproeftrekking...........................................................................................................77
8.4.2 Strategieën in theoretische steekproeftrekking.................................................................................................................77
8.5 Doelstellingen hoofdstuk 7.......................................................................................................................................................80
8.6 Oefening: De kwaliteit van verkiezingspolls............................................................................................................................82
9 Deel 3: Kwantitatieve methodes; Hoofdstuk 8: Experimentele ontwerpen..............................................................................83
9.1 Inleiding...................................................................................................................................................................................83
9.1.1 Oorsprong en basisprincipe..............................................................................................................................................83
9.1.2 Historische ontwikkeling..................................................................................................................................................83
9.1.3 Doel van experimenten.....................................................................................................................................................83
9.1.4 Soorten experimenten.......................................................................................................................................................83
9.1.5 Beperkingen van experimentele ontwerpen.....................................................................................................................83
9.2 Onderdelen van het klassieke experimentele ontwerp.............................................................................................................84
9.2.1 Basisschema van een klassiek experiment ontwerp (Pretest-Posttest Control Group Design)........................................84
9.2.2 Randomiseren en matchen................................................................................................................................................85
9.2.3 Effect van de stimulus......................................................................................................................................................86
9.2.4 Voormeting.......................................................................................................................................................................87
9.3 Bedreiging van interne validiteit..............................................................................................................................................89
9.3.1 Buitenexperimentele gebeurtenissen (history effects)......................................................................................................89
9.3.2 Maturatie of spontane verandering (maturation effects)..................................................................................................90
9.3.3 Testeffect..........................................................................................................................................................................90
9.3.4 Instrumentatie...................................................................................................................................................................90
9.3.5 Statistische regressie.........................................................................................................................................................90
9.3.6 Selectie..............................................................................................................................................................................91
9.3.7 Uitval................................................................................................................................................................................91
9.3.8 Verwachtingen van de onderzoeker.................................................................................................................................91
9.4 Bedreigingen van externe validiteit.........................................................................................................................................93
9.4.1 Populatievaliditeit.............................................................................................................................................................93
9.4.2 Naturalistische validiteit...................................................................................................................................................93
9.5 Alternatieven op de klassieke experimentele ontwerpen..........................................................................................................95
9.5.1 Quasi-experimentele ontwerpen.......................................................................................................................................96
9.5.2 Pre-experimentele ontwerpen.........................................................................................................................................100
9.6 Kort overzicht van alternatieven op de klassieke experimentele ontwerpen.........................................................................102
9.7 Ethische bekommernissen......................................................................................................................................................103
9.8 Doelstellingen hoofdstuk 8.....................................................................................................................................................103
9.9 Oefening: artikel Knack.........................................................................................................................................................105
4