Sociale filosofie & ethiek: algemene samenvatting
H1: Algemene inleiding......................................................................................................... 3
Indeling van de filosofie......................................................................................................3
H2: Inleiding: De Griekse Polis............................................................................................. 5
Griekse polis en agora....................................................................................................... 5
Plato (gelijkheid) vs. Aristoteles (vrijheid)...........................................................................6
Plato (428–348 v.Chr.)..................................................................................................6
Aristoteles (384–322 v.Chr.)......................................................................................... 6
Conclusie......................................................................................................................7
H3: De Verlichting (1685 – 1815) vooruitgangsdenken.......................................................8
Intro.................................................................................................................................... 8
Situering............................................................................................................................. 8
Verlichtingsdenken: progressie vs. berustend realisme..................................................... 9
Grondslagen van het Verlichtingsdenken (3)................................................................... 10
De technologische grondslagen (3)............................................................................10
Het kompas.......................................................................................................... 10
De boekdrukkunst.................................................................................................10
Het buskruit en het kanon.....................................................................................10
De dominantie van culturen........................................................................................ 11
Antropologische grondslagen: Het Renaissance Humanisme (5).............................. 11
Een nieuw mensbeeld.......................................................................................... 11
Een nieuwe levensopvatting.................................................................................12
Een nieuwe houding tov de natuur....................................................................... 12
Een nieuwe wetenschappelijke methode (5)........................................................ 12
Mathematisering............................................................................................. 13
Instrumentalisering......................................................................................... 13
Atomisering.....................................................................................................13
Mechanisering................................................................................................ 13
Empirische methode....................................................................................... 14
Een nieuw wereldbeeld........................................................................................ 14
Historisch-filosofisch kader van het Verlichtingsdenken.............................................15
Copernicaanse omwenteling (Kant)..................................................................... 15
De Verlichting: essentie (5)........................................................................................ 16
H4: De moderne sociale filosofie........................................................................................18
Thomas Hobbes: vrijheid en soevereiniteit................................................................. 18
Mogelijkheidsvoorwaarden en noodzakelijkheidsvoorwaarden..................................19
Mogelijkheidsvoorwaarden................................................................................... 19
Noodzakelijkheidsvoorwaarden............................................................................20
Macht, vrijheid en eigenbelang....................................................................... 20
Hypothese...................................................................................................... 20
Drie momenten van inzicht............................................................................. 21
1e: natuurrecht (vrijheid)...........................................................................21
2e: 1ste natuurwet.................................................................................... 21
, 3e moment: noodzaak 3de macht............................................................ 21
Voorwaarden voor vrede en veiligheid: wederkerigheid en aanvaarding derde
macht.............................................................................................................. 21
Vrouwen en contracten...................................................................................22
Possessief individualisme...............................................................................22
Jean-Jacques Rousseau: het sociaal contract........................................................... 23
De natuurtoestand......................................................................................................23
Het sociaal contract.................................................................................................... 24
Vrijheid volgens Rousseau (2)..............................................................................24
Beginselverklaring van het sociaal contract (4)..........................................................25
Opvoeding en gender.................................................................................................25
Invloed van Rousseau op anderen.............................................................................26
John Locke (eigendom & kapitaal)............................................................................... 27
Sociaal contract.......................................................................................................... 27
Eigendom................................................................................................................... 27
Principes van Locke................................................................................................... 28
Invloed Locke op Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring (Jefferson)................. 28
Racisme en slavernij bij Locke en Jefferson........................................................ 29
Alexis De Tocqueville.................................................................................................... 30
Vooraf: Franse revolutie (1789 - 1799).......................................................................30
Democratie: maatschappelijke toestand vs. politieke vorm........................................31
Democratie als maatschappelijke toestand................................................................31
Implicaties van ‘gelijkheid der condities’...............................................................32
De meester-knecht relatie.............................................................................. 32
Het verzachten van de zeden......................................................................... 32
Gelijkheid als passie....................................................................................... 32
De tol van het gelijkheidsstreven..........................................................................33
Democratie als politieke vorm.................................................................................... 33
Vrijheid als tegengif tegen het egalitarisme (tirannie van de massa)................... 34
De democratische paradox (cfr. Mouffe).............................................................. 35
Hedendaags discours...........................................................................................36
Karl Marx......................................................................................................................... 37
Wat is kapitalisme?.....................................................................................................37
De theorie van Marx................................................................................................... 38
Dialectisch materialisme.......................................................................................38
Dialectiek........................................................................................................ 38
Dialectiek + materialisme = dialectisch materialisme..................................... 38
Historisch materialisme........................................................................................ 39
Onderbouw..................................................................................................... 39
Bovenbouw..................................................................................................... 40
Volgende stappen in het historisch materialisme (volgens Marx).............................. 41
Drie kritieken op het kapitalisme................................................................................ 41
1) Exploitatie van de arbeider (uitbuiting)............................................................. 41
2) Middel-doel omdraaiing.................................................................................... 42
1
, 3) Vervreemding (of aliëntatie)............................................................................. 42
De uitweg: proces van zelfrealisatie............................................................... 42
H5: De ethiek – vrijheid, regels en verantwoordelijkheid.................................................43
Aristoteles: deugdenethiek........................................................................................... 45
Teleologische ethiek................................................................................................... 45
Geluksethiek...............................................................................................................45
Deugdenethiek........................................................................................................... 45
Politieke ethiek........................................................................................................... 46
David Hume: emotivistische ethiek.............................................................................. 46
Hume als wegbereider van de nuttigheidsethiek (utilitarisme)................................... 46
Deugd en ondeugd.....................................................................................................47
Deugden: natuurlijk en artificieel.......................................................................... 47
Jeremy Bentham: utilitarisme....................................................................................... 48
Lust en onlust, pijn en plezier.....................................................................................48
Principes van Bentham.............................................................................................. 49
Immanuel Kant: rationalistische plichtenethiek..........................................................50
Autonome ethiek........................................................................................................ 50
Goede wil (intentie!)................................................................................................... 50
Regels, wetten en plichten: maxime en wet............................................................... 51
Maxime en praktische wet.................................................................................... 51
Praktische wet (imperatief): Hypothetische imperatief......................................... 51
Praktische wet (imperatief): Categorische imperatief........................................... 51
Procedure (categorisch imperatief)............................................................................ 51
Grondslag voor de mensenrechten: vrijheid, goed en kwaad.......................................... 52
H6: Recht, sociale filosofie & moraal................................................................................. 53
Twee stromingen: natuurrecht en rechtspositivisme........................................................ 53
Wat zijn rechten? (Hohfeld).............................................................................................. 54
Vier types rechten.......................................................................................................54
Mensenrechten.................................................................................................................54
Betekenis voor het sociaal werk.................................................................................55
Aanvullend: Alain Badiou (seminarie 2)............................................................................ 56
Aanvullend: kernbegrippen per hoofdstuk........................................................................57
H1: Algemene inleiding: filosofie, ethiek en sociale filosofie............................................ 57
H2: De Griekse polis: politiek en ethiek............................................................................57
H3: De Verlichting.............................................................................................................58
H4: Moderne sociale filosofen.......................................................................................... 59
H5: Ethiek: vrijheid, regels en verantwoordelijkheid.........................................................61
H6: Recht, sociale filosofie en moraal.............................................................................. 63
Alain Badiou..................................................................................................................... 63
2
,H1: Algemene inleiding
Filosofie onderzoekt vragen die wetenschap nog niet kan beantwoorden. Historisch ontstond
het bij de Oude Grieken als alternatief voor mythes en dogma’s. De indeling volgt deels de
Verlichting en Duitse traditie, met nadruk op rationaliteit en systematisering. Sociale en
ethische filosofie komen voort uit reflectie over de mens en samenleving.
Indeling van de filosofie
Dak: Metafysica ● Algemene metafysica / ontologie: onderzoekt het
⇒ factische problemen zijn zelf, het bestaan en de essentie van alles.
● Bijzondere metafysica: richt zich op specifieke
“zijnden”
○ Rationele kosmologie: structuur en orde
van de wereld, chaos vs. geordend geheel
○ Rationele psychologie / antropologie:
essentie van de mens, bijvoorbeeld
onsterfelijkheid van de ziel
○ Rationele theologie: bestaan en aard van
God, probleem van kwaad (theodicee)
Dit zijn fundamentele, abstracte vragen die de basis van alle
andere filosofische vragen overstijgen.
Muren: kennistheorie & Epistemologie / kennisleer: hoe weten we iets? Wat is
logica kennis? Wie kent? Centrale methode: methodische twijfel
⇒kennistheoretische (Descartes).
problemen)
3
, Logica: bestudeert geldige redenering en denkregels (bv.
modus ponens)
Wetenschapsfilosofie: analyseert hoe wetenschap kennis
produceert, wetenschappelijke revoluties en kritische
perspectieven (bijv. feministische epistemologie)
Leefruimte: ethiek, ● Ethiek: normen en waarden, goed vs. kwaad,
sociale filosofie & plichten, eigen handelen (mens ↔ zichzelf)
esthetica
⇒ ethische en politieke ● Sociale/politieke filosofie: hoe samenleven?
problemen Organisatie van samenleving, rechtsfilosofie
(mens ↔ mens)
● Esthetica: wat is mooi of lelijk
Hier “wonen” we als mens; dit is de praktische toepassing
van filosofie in het dagelijks handelen en samenleven.
Filosofie plaatst de mens centraal en analyseert drie relaties:
1. Mens ↔ zichzelf: ethiek, eigen handelen, wat moet ik doen?
2. Mens ↔ mens: sociale/politieke filosofie, wederzijdse afhankelijkheid, samenleven,
spelregels, recht
3. Mens ↔ natuur: economie, afhankelijkheid van natuurlijke bronnen voor behoeften
4
,H2: Inleiding: De Griekse Polis
Griekse polis en agora
Grondslag voor de Westerse cultuur ligt in het oude
Griekse denken. Bepaalde historische en
economische omstandigheden spelen een
belangrijke rol in het denken van de Grieken over de
samenleving en dat ook de ethiek er nauw verweven
mee is:
● Polis = stadstaat, centrum van het openbare
leven; geen land/natie zoals nu
○ Griekenland als natie bestond niet; verschillende stadstaten zoals Athene,
Sparta, Efeze & Thebe
○ Verwijzing naar bepaalde wijze van organisatie van het openbare leven
● Agora = marktplaats en plek van publieke discussie → handel + politieke
redevoeringen
○ Latijn: forum
○ Openbare/publieke plaats → enkel voorbehouden voor mannen
● Oikos = “huishoudkunde”, huis/gezin → binnenwereld van vrouwen, kinderen,
slaven; zorgt voor overleven, opvoeding, productie.
Publieke en private domeinen gescheiden: openbaarheid (polis) vs.
verborgenheid/taboes (oikos)
Mannen vormen brug tussen oikos en agora → publieke discussie, eindverantwoordelijkheid
⇒ mannen functioneren als een despoot = man des huizes
Aanvankelijk had de term ‘despoot’ geen negatieve connotatie. Wanneer polis en oikos
zich vermengen, kan de macht van één persoon de vrijheid van anderen beperken: bij
Plato leidt dit tot de filosoof-koning en een technocratische, utopische staat, terwijl
Aristoteles benadrukt dat politieke macht verspreid moet worden onder vrije burgers om
vrijheid en rechtvaardigheid te waarborgen.
Ideeën over democratie verspreidden zich pas in de 19e eeuw in Europa, geïnspireerd door
de hellenistische periode.
5
,Plato (gelijkheid) vs. Aristoteles (vrijheid)
Plato (428–348 v.Chr.)
● Boek: Politeia = ‘De Staat’, constitutie (cfr. grondwet,
rechtsorde) en rechtvaardigheidsleer
○ Centrale doel: rechtvaardigheid als enige
garantie voor vrede
○ Hier zal Aristoteles later op reageren
● Kritiek op democratie → kan vervallen in
chaos/tirannie/corruptie (vb. dood van zijn goede vriend
Socrates)
○ Revolutionair denken; want Plato zet zich af tegen de toenmalige
staatsvorm en beargumenteert via ideale principes
■ “Alles moet op de schop”
■ Mensen bevrijden uit hun ketenen → cfr. allegorie van de grot
(metafoor) = pijnlijk en lang proces om als mens jezelf voldoende te
ontwikkelen en de dingen écht zien voor wat ze zijn
■ Niet voortbouwen op wat bestaat, maar afbreken wat bestaat om
opnieuw op te bouwen
■ 2000 jaar later: cfr. Marx
● Idealen = zaken die nog niet gerealiseerd zijn, waartoe we streven = utopieën
○ “het goede” staat vast; problemen bij realisatie zijn technisch (technocratie)
● Familie als model voor de staat: natuurlijke families opgeheven, samenleving als
grote familie
○ Opvoeding kinderen: gebeurd door “experten” in de materie (cfr. technocratie)
vanuit de staat – en dus niet meer de moeder
● Filosoof-koning: ziet waarheid en goed → eindverantwoordelijk voor staat
● Echo’s in planeconomieën (politiek en economie zijn één geworden) en totalitaire
systemen (Sovjet-Unie)
Aristoteles (384–322 v.Chr.)
● Uit kritiek op Plato’s boek Politeia en ideale staat
● Mens = politiek dier → politiek is zaak van alle volwassen mannelijke burgers
(vrijheid centraal)
○ Politiek is van “iedereen”: enkel diegenen die deelnemen aan de polis
(=mannen; geen slaven/vrouwen of kinderen)
● Politiek niet overlaten aan ‘experts’ → gevaar voor onderdrukking en onvrijheid
● Politiek handelen = verstandig handelen in concrete situaties (vraagt flexibiliteit) →
ethiek, opvoeding, leren en oefening cruciaal
○ Het verstand blijven trainen om verstandelijk te handelen
● Natuurlijke familie blijft basis entiteit → scheiding politiek (goede leven) vs. economie
(overleven)
● Doel: vrijheid en goed leven voor burgers, niet louter sociale rechtvaardigheid
6
,Conclusie
Twee verschillende antwoorden op de vraag: waarover gaat het eigenlijk in de
politieke samenleving van de mensen? Beide antwoorden komen terug in ons modern idee
van de sociale rechtsstaat:
● Plato: nadruk op sociale rechtvaardigheid → idealen bepalen structuur,
technocratie
● Aristoteles: nadruk op politieke vrijheid → concrete situaties, ethisch verstand en
participatie
● Deze spanning tussen gelijkheid (Plato) en vrijheid (Aristoteles) blijft relevant in
moderne democratieën
7
, H3: De Verlichting (1685 – 1815)
vooruitgangsdenken
Waarden van De Verlichting: vrijheid, intellectualisme, gelijkheid, humanisme, rationalisme
Intro
Het Verlichtingsdenken en haar waarden hebben blijvend invloed op onze hedendaagse
🌱
cultuur. Onderstaande indeling is obv opiniestukken uit De Standaard
● Autonomie, vrijheid, recht en rede vormen de basis van onze samenleving, maar
hebben ook geleid tot een scheiding tussen mens en natuur, wat bijdroeg aan het
📄
huidige economische systeem en milieuproblemen.
● Inburgering legt expliciet de nadruk op verlichtingswaarden, door nieuwe burgers
🗣️
te laten instemmen met essentiële rechten en plichten via een contract.
● Vrije meningsuiting wordt gezien als een kernwaarde van de Verlichting, maar
kan onder druk komen te staan wanneer te veel rekening wordt gehouden met de
gevoelens van anderen (cfr. woke)
● ♀️Feminisme laat zien dat de klassieke Verlichtingsfilosofe (JJ Rousseau, Kant) vaak
weinig oog hadden voor vrouwenrechten, wat vandaag kritisch wordt bekeken
Situering
Periode en plaats ● Gelegen binnen de moderniteit → na Middeleeuwen en
Renaissance = 1685 tot 1815 “ongeveer”
● Startpunten afhankelijk van perspectief:
○ Wetenschappelijke revolutie (1543, Copernicus)
○ Politieke Verlichting (tussen dood van Lodewijk XIV
en Franse Revolutie 1789)
● Algemene consensus: 18de eeuw als ‘eeuw van de
Verlichting’ (l’âge des philosophes)
● Geen uniforme Verlichting; regionale varianten: Schotse,
Franse, Engelse, Duitse Verlichting
Theoretische ● Verschillende interpretaties en conflicterende claims over wat
onduidelijkheid “Verlichte waarheid” is
● Hedendaagse debatten gebruiken Verlichtingswaarden soms
tegenstrijdig (bv. hoofddoekendebat: gelijkheid vs. vrijheid
van religie)
Belangrijke ● Filosofie:
verwezenlijkingen ○ Descartes: rationalisme, methodische twijfel,
en figuren dualisme
■ “ik twijfel/denk, dus ik ben”
○ Locke & Hume: skepticisme, wetenschappelijke
studie van de mens
○ Spinoza: nadruk op eenheid ipv dualisme
Kant: centrale figuur in Verlichtingsdenken
8
H1: Algemene inleiding......................................................................................................... 3
Indeling van de filosofie......................................................................................................3
H2: Inleiding: De Griekse Polis............................................................................................. 5
Griekse polis en agora....................................................................................................... 5
Plato (gelijkheid) vs. Aristoteles (vrijheid)...........................................................................6
Plato (428–348 v.Chr.)..................................................................................................6
Aristoteles (384–322 v.Chr.)......................................................................................... 6
Conclusie......................................................................................................................7
H3: De Verlichting (1685 – 1815) vooruitgangsdenken.......................................................8
Intro.................................................................................................................................... 8
Situering............................................................................................................................. 8
Verlichtingsdenken: progressie vs. berustend realisme..................................................... 9
Grondslagen van het Verlichtingsdenken (3)................................................................... 10
De technologische grondslagen (3)............................................................................10
Het kompas.......................................................................................................... 10
De boekdrukkunst.................................................................................................10
Het buskruit en het kanon.....................................................................................10
De dominantie van culturen........................................................................................ 11
Antropologische grondslagen: Het Renaissance Humanisme (5).............................. 11
Een nieuw mensbeeld.......................................................................................... 11
Een nieuwe levensopvatting.................................................................................12
Een nieuwe houding tov de natuur....................................................................... 12
Een nieuwe wetenschappelijke methode (5)........................................................ 12
Mathematisering............................................................................................. 13
Instrumentalisering......................................................................................... 13
Atomisering.....................................................................................................13
Mechanisering................................................................................................ 13
Empirische methode....................................................................................... 14
Een nieuw wereldbeeld........................................................................................ 14
Historisch-filosofisch kader van het Verlichtingsdenken.............................................15
Copernicaanse omwenteling (Kant)..................................................................... 15
De Verlichting: essentie (5)........................................................................................ 16
H4: De moderne sociale filosofie........................................................................................18
Thomas Hobbes: vrijheid en soevereiniteit................................................................. 18
Mogelijkheidsvoorwaarden en noodzakelijkheidsvoorwaarden..................................19
Mogelijkheidsvoorwaarden................................................................................... 19
Noodzakelijkheidsvoorwaarden............................................................................20
Macht, vrijheid en eigenbelang....................................................................... 20
Hypothese...................................................................................................... 20
Drie momenten van inzicht............................................................................. 21
1e: natuurrecht (vrijheid)...........................................................................21
2e: 1ste natuurwet.................................................................................... 21
, 3e moment: noodzaak 3de macht............................................................ 21
Voorwaarden voor vrede en veiligheid: wederkerigheid en aanvaarding derde
macht.............................................................................................................. 21
Vrouwen en contracten...................................................................................22
Possessief individualisme...............................................................................22
Jean-Jacques Rousseau: het sociaal contract........................................................... 23
De natuurtoestand......................................................................................................23
Het sociaal contract.................................................................................................... 24
Vrijheid volgens Rousseau (2)..............................................................................24
Beginselverklaring van het sociaal contract (4)..........................................................25
Opvoeding en gender.................................................................................................25
Invloed van Rousseau op anderen.............................................................................26
John Locke (eigendom & kapitaal)............................................................................... 27
Sociaal contract.......................................................................................................... 27
Eigendom................................................................................................................... 27
Principes van Locke................................................................................................... 28
Invloed Locke op Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring (Jefferson)................. 28
Racisme en slavernij bij Locke en Jefferson........................................................ 29
Alexis De Tocqueville.................................................................................................... 30
Vooraf: Franse revolutie (1789 - 1799).......................................................................30
Democratie: maatschappelijke toestand vs. politieke vorm........................................31
Democratie als maatschappelijke toestand................................................................31
Implicaties van ‘gelijkheid der condities’...............................................................32
De meester-knecht relatie.............................................................................. 32
Het verzachten van de zeden......................................................................... 32
Gelijkheid als passie....................................................................................... 32
De tol van het gelijkheidsstreven..........................................................................33
Democratie als politieke vorm.................................................................................... 33
Vrijheid als tegengif tegen het egalitarisme (tirannie van de massa)................... 34
De democratische paradox (cfr. Mouffe).............................................................. 35
Hedendaags discours...........................................................................................36
Karl Marx......................................................................................................................... 37
Wat is kapitalisme?.....................................................................................................37
De theorie van Marx................................................................................................... 38
Dialectisch materialisme.......................................................................................38
Dialectiek........................................................................................................ 38
Dialectiek + materialisme = dialectisch materialisme..................................... 38
Historisch materialisme........................................................................................ 39
Onderbouw..................................................................................................... 39
Bovenbouw..................................................................................................... 40
Volgende stappen in het historisch materialisme (volgens Marx).............................. 41
Drie kritieken op het kapitalisme................................................................................ 41
1) Exploitatie van de arbeider (uitbuiting)............................................................. 41
2) Middel-doel omdraaiing.................................................................................... 42
1
, 3) Vervreemding (of aliëntatie)............................................................................. 42
De uitweg: proces van zelfrealisatie............................................................... 42
H5: De ethiek – vrijheid, regels en verantwoordelijkheid.................................................43
Aristoteles: deugdenethiek........................................................................................... 45
Teleologische ethiek................................................................................................... 45
Geluksethiek...............................................................................................................45
Deugdenethiek........................................................................................................... 45
Politieke ethiek........................................................................................................... 46
David Hume: emotivistische ethiek.............................................................................. 46
Hume als wegbereider van de nuttigheidsethiek (utilitarisme)................................... 46
Deugd en ondeugd.....................................................................................................47
Deugden: natuurlijk en artificieel.......................................................................... 47
Jeremy Bentham: utilitarisme....................................................................................... 48
Lust en onlust, pijn en plezier.....................................................................................48
Principes van Bentham.............................................................................................. 49
Immanuel Kant: rationalistische plichtenethiek..........................................................50
Autonome ethiek........................................................................................................ 50
Goede wil (intentie!)................................................................................................... 50
Regels, wetten en plichten: maxime en wet............................................................... 51
Maxime en praktische wet.................................................................................... 51
Praktische wet (imperatief): Hypothetische imperatief......................................... 51
Praktische wet (imperatief): Categorische imperatief........................................... 51
Procedure (categorisch imperatief)............................................................................ 51
Grondslag voor de mensenrechten: vrijheid, goed en kwaad.......................................... 52
H6: Recht, sociale filosofie & moraal................................................................................. 53
Twee stromingen: natuurrecht en rechtspositivisme........................................................ 53
Wat zijn rechten? (Hohfeld).............................................................................................. 54
Vier types rechten.......................................................................................................54
Mensenrechten.................................................................................................................54
Betekenis voor het sociaal werk.................................................................................55
Aanvullend: Alain Badiou (seminarie 2)............................................................................ 56
Aanvullend: kernbegrippen per hoofdstuk........................................................................57
H1: Algemene inleiding: filosofie, ethiek en sociale filosofie............................................ 57
H2: De Griekse polis: politiek en ethiek............................................................................57
H3: De Verlichting.............................................................................................................58
H4: Moderne sociale filosofen.......................................................................................... 59
H5: Ethiek: vrijheid, regels en verantwoordelijkheid.........................................................61
H6: Recht, sociale filosofie en moraal.............................................................................. 63
Alain Badiou..................................................................................................................... 63
2
,H1: Algemene inleiding
Filosofie onderzoekt vragen die wetenschap nog niet kan beantwoorden. Historisch ontstond
het bij de Oude Grieken als alternatief voor mythes en dogma’s. De indeling volgt deels de
Verlichting en Duitse traditie, met nadruk op rationaliteit en systematisering. Sociale en
ethische filosofie komen voort uit reflectie over de mens en samenleving.
Indeling van de filosofie
Dak: Metafysica ● Algemene metafysica / ontologie: onderzoekt het
⇒ factische problemen zijn zelf, het bestaan en de essentie van alles.
● Bijzondere metafysica: richt zich op specifieke
“zijnden”
○ Rationele kosmologie: structuur en orde
van de wereld, chaos vs. geordend geheel
○ Rationele psychologie / antropologie:
essentie van de mens, bijvoorbeeld
onsterfelijkheid van de ziel
○ Rationele theologie: bestaan en aard van
God, probleem van kwaad (theodicee)
Dit zijn fundamentele, abstracte vragen die de basis van alle
andere filosofische vragen overstijgen.
Muren: kennistheorie & Epistemologie / kennisleer: hoe weten we iets? Wat is
logica kennis? Wie kent? Centrale methode: methodische twijfel
⇒kennistheoretische (Descartes).
problemen)
3
, Logica: bestudeert geldige redenering en denkregels (bv.
modus ponens)
Wetenschapsfilosofie: analyseert hoe wetenschap kennis
produceert, wetenschappelijke revoluties en kritische
perspectieven (bijv. feministische epistemologie)
Leefruimte: ethiek, ● Ethiek: normen en waarden, goed vs. kwaad,
sociale filosofie & plichten, eigen handelen (mens ↔ zichzelf)
esthetica
⇒ ethische en politieke ● Sociale/politieke filosofie: hoe samenleven?
problemen Organisatie van samenleving, rechtsfilosofie
(mens ↔ mens)
● Esthetica: wat is mooi of lelijk
Hier “wonen” we als mens; dit is de praktische toepassing
van filosofie in het dagelijks handelen en samenleven.
Filosofie plaatst de mens centraal en analyseert drie relaties:
1. Mens ↔ zichzelf: ethiek, eigen handelen, wat moet ik doen?
2. Mens ↔ mens: sociale/politieke filosofie, wederzijdse afhankelijkheid, samenleven,
spelregels, recht
3. Mens ↔ natuur: economie, afhankelijkheid van natuurlijke bronnen voor behoeften
4
,H2: Inleiding: De Griekse Polis
Griekse polis en agora
Grondslag voor de Westerse cultuur ligt in het oude
Griekse denken. Bepaalde historische en
economische omstandigheden spelen een
belangrijke rol in het denken van de Grieken over de
samenleving en dat ook de ethiek er nauw verweven
mee is:
● Polis = stadstaat, centrum van het openbare
leven; geen land/natie zoals nu
○ Griekenland als natie bestond niet; verschillende stadstaten zoals Athene,
Sparta, Efeze & Thebe
○ Verwijzing naar bepaalde wijze van organisatie van het openbare leven
● Agora = marktplaats en plek van publieke discussie → handel + politieke
redevoeringen
○ Latijn: forum
○ Openbare/publieke plaats → enkel voorbehouden voor mannen
● Oikos = “huishoudkunde”, huis/gezin → binnenwereld van vrouwen, kinderen,
slaven; zorgt voor overleven, opvoeding, productie.
Publieke en private domeinen gescheiden: openbaarheid (polis) vs.
verborgenheid/taboes (oikos)
Mannen vormen brug tussen oikos en agora → publieke discussie, eindverantwoordelijkheid
⇒ mannen functioneren als een despoot = man des huizes
Aanvankelijk had de term ‘despoot’ geen negatieve connotatie. Wanneer polis en oikos
zich vermengen, kan de macht van één persoon de vrijheid van anderen beperken: bij
Plato leidt dit tot de filosoof-koning en een technocratische, utopische staat, terwijl
Aristoteles benadrukt dat politieke macht verspreid moet worden onder vrije burgers om
vrijheid en rechtvaardigheid te waarborgen.
Ideeën over democratie verspreidden zich pas in de 19e eeuw in Europa, geïnspireerd door
de hellenistische periode.
5
,Plato (gelijkheid) vs. Aristoteles (vrijheid)
Plato (428–348 v.Chr.)
● Boek: Politeia = ‘De Staat’, constitutie (cfr. grondwet,
rechtsorde) en rechtvaardigheidsleer
○ Centrale doel: rechtvaardigheid als enige
garantie voor vrede
○ Hier zal Aristoteles later op reageren
● Kritiek op democratie → kan vervallen in
chaos/tirannie/corruptie (vb. dood van zijn goede vriend
Socrates)
○ Revolutionair denken; want Plato zet zich af tegen de toenmalige
staatsvorm en beargumenteert via ideale principes
■ “Alles moet op de schop”
■ Mensen bevrijden uit hun ketenen → cfr. allegorie van de grot
(metafoor) = pijnlijk en lang proces om als mens jezelf voldoende te
ontwikkelen en de dingen écht zien voor wat ze zijn
■ Niet voortbouwen op wat bestaat, maar afbreken wat bestaat om
opnieuw op te bouwen
■ 2000 jaar later: cfr. Marx
● Idealen = zaken die nog niet gerealiseerd zijn, waartoe we streven = utopieën
○ “het goede” staat vast; problemen bij realisatie zijn technisch (technocratie)
● Familie als model voor de staat: natuurlijke families opgeheven, samenleving als
grote familie
○ Opvoeding kinderen: gebeurd door “experten” in de materie (cfr. technocratie)
vanuit de staat – en dus niet meer de moeder
● Filosoof-koning: ziet waarheid en goed → eindverantwoordelijk voor staat
● Echo’s in planeconomieën (politiek en economie zijn één geworden) en totalitaire
systemen (Sovjet-Unie)
Aristoteles (384–322 v.Chr.)
● Uit kritiek op Plato’s boek Politeia en ideale staat
● Mens = politiek dier → politiek is zaak van alle volwassen mannelijke burgers
(vrijheid centraal)
○ Politiek is van “iedereen”: enkel diegenen die deelnemen aan de polis
(=mannen; geen slaven/vrouwen of kinderen)
● Politiek niet overlaten aan ‘experts’ → gevaar voor onderdrukking en onvrijheid
● Politiek handelen = verstandig handelen in concrete situaties (vraagt flexibiliteit) →
ethiek, opvoeding, leren en oefening cruciaal
○ Het verstand blijven trainen om verstandelijk te handelen
● Natuurlijke familie blijft basis entiteit → scheiding politiek (goede leven) vs. economie
(overleven)
● Doel: vrijheid en goed leven voor burgers, niet louter sociale rechtvaardigheid
6
,Conclusie
Twee verschillende antwoorden op de vraag: waarover gaat het eigenlijk in de
politieke samenleving van de mensen? Beide antwoorden komen terug in ons modern idee
van de sociale rechtsstaat:
● Plato: nadruk op sociale rechtvaardigheid → idealen bepalen structuur,
technocratie
● Aristoteles: nadruk op politieke vrijheid → concrete situaties, ethisch verstand en
participatie
● Deze spanning tussen gelijkheid (Plato) en vrijheid (Aristoteles) blijft relevant in
moderne democratieën
7
, H3: De Verlichting (1685 – 1815)
vooruitgangsdenken
Waarden van De Verlichting: vrijheid, intellectualisme, gelijkheid, humanisme, rationalisme
Intro
Het Verlichtingsdenken en haar waarden hebben blijvend invloed op onze hedendaagse
🌱
cultuur. Onderstaande indeling is obv opiniestukken uit De Standaard
● Autonomie, vrijheid, recht en rede vormen de basis van onze samenleving, maar
hebben ook geleid tot een scheiding tussen mens en natuur, wat bijdroeg aan het
📄
huidige economische systeem en milieuproblemen.
● Inburgering legt expliciet de nadruk op verlichtingswaarden, door nieuwe burgers
🗣️
te laten instemmen met essentiële rechten en plichten via een contract.
● Vrije meningsuiting wordt gezien als een kernwaarde van de Verlichting, maar
kan onder druk komen te staan wanneer te veel rekening wordt gehouden met de
gevoelens van anderen (cfr. woke)
● ♀️Feminisme laat zien dat de klassieke Verlichtingsfilosofe (JJ Rousseau, Kant) vaak
weinig oog hadden voor vrouwenrechten, wat vandaag kritisch wordt bekeken
Situering
Periode en plaats ● Gelegen binnen de moderniteit → na Middeleeuwen en
Renaissance = 1685 tot 1815 “ongeveer”
● Startpunten afhankelijk van perspectief:
○ Wetenschappelijke revolutie (1543, Copernicus)
○ Politieke Verlichting (tussen dood van Lodewijk XIV
en Franse Revolutie 1789)
● Algemene consensus: 18de eeuw als ‘eeuw van de
Verlichting’ (l’âge des philosophes)
● Geen uniforme Verlichting; regionale varianten: Schotse,
Franse, Engelse, Duitse Verlichting
Theoretische ● Verschillende interpretaties en conflicterende claims over wat
onduidelijkheid “Verlichte waarheid” is
● Hedendaagse debatten gebruiken Verlichtingswaarden soms
tegenstrijdig (bv. hoofddoekendebat: gelijkheid vs. vrijheid
van religie)
Belangrijke ● Filosofie:
verwezenlijkingen ○ Descartes: rationalisme, methodische twijfel,
en figuren dualisme
■ “ik twijfel/denk, dus ik ben”
○ Locke & Hume: skepticisme, wetenschappelijke
studie van de mens
○ Spinoza: nadruk op eenheid ipv dualisme
Kant: centrale figuur in Verlichtingsdenken
8
