Inhoudsopgave
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 1: ............................................................................................................................. 2
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 2: ............................................................................................................................38
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 3: ............................................................................................................................64
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 4: ............................................................................................................................73
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 5: ............................................................................................................................86
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 6: ............................................................................................................................95
-Imke van Tulder- 1
,Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 1:
Westerse filosofie en moderne cultuur
1. Wat verstaat Aristoteles onder ‘filosofie’? Leg uit aan de hand van de etymologie van het begrip
filosofie / wijsbegeerte.
Aristoteles ziet filosofie als het nastreven van kennis van de eerste beginselen en oorzaken, kennis
omwille van zichzelf; filosofie is tegelijk hoogste wetenschap en levensleer. De etymologie philo-sophia =
liefde tot wijsheid benadrukt die dubbele horizon: wetenschap én levenskunst.
2. De Griekse filosofie wou in twee opzichten een levenskunst zijn. Leg uit. Waarom. betekende
dit ook een breuk met het op mythe en verhaaltraditie gebaseerde wereldbeeld van de archaïsche
cultuur?
(a) Filosofie beoogt persoonlijke verheffing/geluk (eudaimonia) door waarheid;
(b) ze biedt praktische, morele en politieke leiding voor het leven van de burger en de polis.
Door de stap van mythos naar logos brak de filosofie met een verklaring van de wereld via goden/mythen:
oorzaken en beginselen worden via rede gezocht in plaats van via verhalen.
3. De filosofie vormt één van de pijlers van de Westerse cultuur. Leg uit.
De ontdekking van de logos (rede) als verklarend principe en als grondslag voor ethiek en politiek maakte
de Griekse filosofie tot één van de funderende pijlers van de westerse beschaving — naast christendom
en Romeins recht: zij vormde het zelfverstaan en de identiteit van de westerse mens.
4. Wat zijn de 4 centrale doelstellingen van deze cursus? Verhelder het verband tussen deze
doelstellingen.
1. een karakterschets van de moderne filosofie (17e–19e eeuw);
2. aantonen hoe moderne filosofie mede constitutief is voor de moderne cultuur;
3. inzicht verschaffen in de crisis van de verlichte rede;
4. via dat verhaal inzicht geven in hedendaagse morele/spirituele/politieke uitdagingen (plus een
terughoudende vijfde suggestie over mogelijke antwoorden).
Deze doelstellingen hangen samen: het historische portret (1) verklaart de opkomst van het
moderniteits-ideaal (2), dat leidt tot de crisisanalyse (3) en zo weerklinkt in de hedendaagse vragen (4).
5. Er zijn 2 redenen om de geschiedenis van de moderne filosofie te bespreken beginnend bij
Plato en eindigend in de 20ste eeuw. Geef deze redenen en leg uit.
(i) De breuk van de 17e-eeuw (moderniteit) is alleen te begrijpen vanuit de weg ernaartoe: die weg begint
bij de School van Athene (Plato). De evolutie in het denken begrijpen kan enkel wanneer begrepen wordt
waar het denken in elke fase voor stond.
(ii) Er is continuïteit: de moderne filosofie behoudt, zij het gewijzigd, de oorspronkelijke ambitie van
-Imke van Tulder- 2
,filosofie (omvattend weten + levensleer); eindigen bij Simone Weil toont hoe dat verlangen doorwerkt tot
20ste-eeuw.
6. Wat zijn de 3 ‘eeuwige’ vragen die de filosofie zich stelt en die in elke cultuur terugkeren?
In welke zin verschilt het antwoord van de filosofie op deze vragen van dat van de religie?
(1) Wat zijn de eerste beginselen/oorzaken van de werkelijkheid?
(2) Kan de mens kennis van die beginselen verwerven (en hoe)?
(3) Hoe moet men leven in het licht van die kennis?
Religie beantwoordt die vragen veelal via openbaring en verhaal; de filosofie zoekt universele, rationele
gronden en methoden (logos), en stelt kritisch de geldigheid van traditie en mythe ter discussie.
7. Wat verstaat Ernest Gellner onder de sferen van ploeg, zwaard, boek? In welke van die
sferen hoort de filosofie thuis en waarom?
● Ploeg = Staat voor zelfbehoud en voortbestaan als biologisch organisme. Het gaat om
landbouw, voedselproductie en materiële levensvoorwaarden.
● Zwaard = Verwijst naar de nood aan coöperatie en bescherming tegen geweld. Dit is de
sfeer van sociale orde, macht en verdediging.
● Boek = Symboliseert het verlangen naar kennis. Hier situeert zich de cultuur als talig
bemiddeld systeem van concepten en ideeën, inclusief wetenschap, religie en filosofie.
Filosofie behoort tot de sfeer van het boek, omdat zij draait om het zoeken naar waarheid en inzicht via
taal, rede en argumentatie. Ze is een vorm van gecodificeerde kennis die niet alleen theoretisch is, maar
ook richting geeft aan het menselijk handelen en samenleven. In Gellners visie vormt deze sfeer het
geestelijke fundament van cultuur, waarin filosofie een sleutelrol speelt bij het ontwikkelen van
concepten en wereldbeelden.
8. Leg helder uit wat het cruciale verschil is tussen het ideaal van de klassieke rede en dat van
de Verlichte rede?
Klassieke rede (Plato/Aristoteles + christelijke synthese): vertrouwen dat rede toegang geeft tot een
transcendente harmonische orde (met metafysica als hoogste wetenschap) en dat die kennis tegelijk
richtsnoer biedt voor ethiek/politiek.
Verlichte/moderne rede: objectivering/mechanisering van de natuur door empirisch-wiskundige
methode; de wereld wordt opgevat als geünificeerde natuurwetten en de mens als deel daarvan — maar
die rede levert geen vanzelfsprekende gids meer voor het goede leven (onttovering).
-Imke van Tulder- 3
, 9. Volgens Ernest Gellner en Michel Foucault is er sprake van een breuk tussen de
premoderne cultuur en de moderne cultuur waardoor een nieuw rationaliteitsideaal
ontstaat. Leg uit.
Beide auteurs signaleren een big divide / coupure: rond de 17de eeuw valt de Platoons-christelijke
codificatie uiteen en ontstaat een nieuw waarheidregime (de verlichte of moderne rede) dat kennis
mechaniseert en codificeert op basis van empirisch-wiskundige normen; de oude synthese van
transcendente metafysica + levensleer raakt ontwricht.
Volgens Ernest Gellner en Michel Foucault vormt de overgang van de premoderne naar de moderne
cultuur een radicale breuk in het denken. In de premoderne tijd domineerde het ideaal van de klassieke
rede, waarin kennis werd gezien als een weerspiegeling van een kosmische harmonie en waarin rede en
geloof elkaar versterken. Filosofie fungeerde als hoogste wetenschap én levensleer, met een normatieve
rol voor moraal en politiek.
Vanaf de 17e eeuw verandert dit door drie grote transformaties: de Renaissance, de Reformatie en vooral
de wetenschappelijke revolutie. Gellner spreekt van de “big divide”, Foucault spreekt van een “coupure”:
het oude waarheidsregime stort in en maakt plaats voor een nieuwe rationaliteit ideaal. De natuur wordt
niet langer begrepen als een bezielde kosmos, maar als een mechanische orde die via observatie,
experiment en wiskunde verklaard kan worden. Deze mechanisering van het wereldbeeld leidt tot de
verlichte rede, die kennis baseert op empirische en mathematische methodes. Het gevolg is een
onttovering van de wereld: de rede biedt verklaringskracht, maar geen metafysische zin of moreel
kompas mee
10. Wat verstaan we onder ‘de crisis van de verlichte rede’? In welke zin kan een
filosofische analyse van deze crisis zinvol zijn?
De crisis van de verlichte rede verwijst naar het spanningsveld dat ontstaat na de opkomst van het
moderne rationaliteitsideaal in de 17e eeuw. De verlichte rede, die zich losmaakt van het klassieke ideaal
waarin rede en geloof harmonieus samenwerken, richt zich op objectieve kennis via observatie,
experiment en wiskunde. Dit levert een ongekende verklaringskracht op, maar gaat gepaard met een
verlies: de rede biedt geen eenduidig richtsnoer meer voor zingeving, moraal en het goede leven. Waar de
klassieke rede nog een symbiose kende tussen theoretisch weten en levensleer, laat de verlichte rede de
mens achter in een onttoverde wereld. Max Weber en Hume wijzen erop dat deze rationaliteit wel
instrumenteel is – nuttig voor techniek en beheersing van de natuur – maar geen antwoord geeft op de
vraag naar zin en waarden. Dit leidt tot een tragisch bewustzijn: vooruitgang en beheersing gaan samen
met onzekerheid en morele leegte.
Een filosofische analyse van deze crisis is zinvol omdat zij inzicht biedt in de culturele en spirituele
uitdagingen van de moderniteit. Door de historische breuk en haar gevolgen te begrijpen, kan de filosofie
helpen zoeken naar nieuwe vormen van betekenis en richting in een wereld waarin traditionele kaders
zijn verdwenen.
-Imke van Tulder- 4
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 1: ............................................................................................................................. 2
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 2: ............................................................................................................................38
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 3: ............................................................................................................................64
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 4: ............................................................................................................................73
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 5: ............................................................................................................................86
Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 6: ............................................................................................................................95
-Imke van Tulder- 1
,Antwoorden op de vragen uit de Studiewijzer Hoofdstuk 1:
Westerse filosofie en moderne cultuur
1. Wat verstaat Aristoteles onder ‘filosofie’? Leg uit aan de hand van de etymologie van het begrip
filosofie / wijsbegeerte.
Aristoteles ziet filosofie als het nastreven van kennis van de eerste beginselen en oorzaken, kennis
omwille van zichzelf; filosofie is tegelijk hoogste wetenschap en levensleer. De etymologie philo-sophia =
liefde tot wijsheid benadrukt die dubbele horizon: wetenschap én levenskunst.
2. De Griekse filosofie wou in twee opzichten een levenskunst zijn. Leg uit. Waarom. betekende
dit ook een breuk met het op mythe en verhaaltraditie gebaseerde wereldbeeld van de archaïsche
cultuur?
(a) Filosofie beoogt persoonlijke verheffing/geluk (eudaimonia) door waarheid;
(b) ze biedt praktische, morele en politieke leiding voor het leven van de burger en de polis.
Door de stap van mythos naar logos brak de filosofie met een verklaring van de wereld via goden/mythen:
oorzaken en beginselen worden via rede gezocht in plaats van via verhalen.
3. De filosofie vormt één van de pijlers van de Westerse cultuur. Leg uit.
De ontdekking van de logos (rede) als verklarend principe en als grondslag voor ethiek en politiek maakte
de Griekse filosofie tot één van de funderende pijlers van de westerse beschaving — naast christendom
en Romeins recht: zij vormde het zelfverstaan en de identiteit van de westerse mens.
4. Wat zijn de 4 centrale doelstellingen van deze cursus? Verhelder het verband tussen deze
doelstellingen.
1. een karakterschets van de moderne filosofie (17e–19e eeuw);
2. aantonen hoe moderne filosofie mede constitutief is voor de moderne cultuur;
3. inzicht verschaffen in de crisis van de verlichte rede;
4. via dat verhaal inzicht geven in hedendaagse morele/spirituele/politieke uitdagingen (plus een
terughoudende vijfde suggestie over mogelijke antwoorden).
Deze doelstellingen hangen samen: het historische portret (1) verklaart de opkomst van het
moderniteits-ideaal (2), dat leidt tot de crisisanalyse (3) en zo weerklinkt in de hedendaagse vragen (4).
5. Er zijn 2 redenen om de geschiedenis van de moderne filosofie te bespreken beginnend bij
Plato en eindigend in de 20ste eeuw. Geef deze redenen en leg uit.
(i) De breuk van de 17e-eeuw (moderniteit) is alleen te begrijpen vanuit de weg ernaartoe: die weg begint
bij de School van Athene (Plato). De evolutie in het denken begrijpen kan enkel wanneer begrepen wordt
waar het denken in elke fase voor stond.
(ii) Er is continuïteit: de moderne filosofie behoudt, zij het gewijzigd, de oorspronkelijke ambitie van
-Imke van Tulder- 2
,filosofie (omvattend weten + levensleer); eindigen bij Simone Weil toont hoe dat verlangen doorwerkt tot
20ste-eeuw.
6. Wat zijn de 3 ‘eeuwige’ vragen die de filosofie zich stelt en die in elke cultuur terugkeren?
In welke zin verschilt het antwoord van de filosofie op deze vragen van dat van de religie?
(1) Wat zijn de eerste beginselen/oorzaken van de werkelijkheid?
(2) Kan de mens kennis van die beginselen verwerven (en hoe)?
(3) Hoe moet men leven in het licht van die kennis?
Religie beantwoordt die vragen veelal via openbaring en verhaal; de filosofie zoekt universele, rationele
gronden en methoden (logos), en stelt kritisch de geldigheid van traditie en mythe ter discussie.
7. Wat verstaat Ernest Gellner onder de sferen van ploeg, zwaard, boek? In welke van die
sferen hoort de filosofie thuis en waarom?
● Ploeg = Staat voor zelfbehoud en voortbestaan als biologisch organisme. Het gaat om
landbouw, voedselproductie en materiële levensvoorwaarden.
● Zwaard = Verwijst naar de nood aan coöperatie en bescherming tegen geweld. Dit is de
sfeer van sociale orde, macht en verdediging.
● Boek = Symboliseert het verlangen naar kennis. Hier situeert zich de cultuur als talig
bemiddeld systeem van concepten en ideeën, inclusief wetenschap, religie en filosofie.
Filosofie behoort tot de sfeer van het boek, omdat zij draait om het zoeken naar waarheid en inzicht via
taal, rede en argumentatie. Ze is een vorm van gecodificeerde kennis die niet alleen theoretisch is, maar
ook richting geeft aan het menselijk handelen en samenleven. In Gellners visie vormt deze sfeer het
geestelijke fundament van cultuur, waarin filosofie een sleutelrol speelt bij het ontwikkelen van
concepten en wereldbeelden.
8. Leg helder uit wat het cruciale verschil is tussen het ideaal van de klassieke rede en dat van
de Verlichte rede?
Klassieke rede (Plato/Aristoteles + christelijke synthese): vertrouwen dat rede toegang geeft tot een
transcendente harmonische orde (met metafysica als hoogste wetenschap) en dat die kennis tegelijk
richtsnoer biedt voor ethiek/politiek.
Verlichte/moderne rede: objectivering/mechanisering van de natuur door empirisch-wiskundige
methode; de wereld wordt opgevat als geünificeerde natuurwetten en de mens als deel daarvan — maar
die rede levert geen vanzelfsprekende gids meer voor het goede leven (onttovering).
-Imke van Tulder- 3
, 9. Volgens Ernest Gellner en Michel Foucault is er sprake van een breuk tussen de
premoderne cultuur en de moderne cultuur waardoor een nieuw rationaliteitsideaal
ontstaat. Leg uit.
Beide auteurs signaleren een big divide / coupure: rond de 17de eeuw valt de Platoons-christelijke
codificatie uiteen en ontstaat een nieuw waarheidregime (de verlichte of moderne rede) dat kennis
mechaniseert en codificeert op basis van empirisch-wiskundige normen; de oude synthese van
transcendente metafysica + levensleer raakt ontwricht.
Volgens Ernest Gellner en Michel Foucault vormt de overgang van de premoderne naar de moderne
cultuur een radicale breuk in het denken. In de premoderne tijd domineerde het ideaal van de klassieke
rede, waarin kennis werd gezien als een weerspiegeling van een kosmische harmonie en waarin rede en
geloof elkaar versterken. Filosofie fungeerde als hoogste wetenschap én levensleer, met een normatieve
rol voor moraal en politiek.
Vanaf de 17e eeuw verandert dit door drie grote transformaties: de Renaissance, de Reformatie en vooral
de wetenschappelijke revolutie. Gellner spreekt van de “big divide”, Foucault spreekt van een “coupure”:
het oude waarheidsregime stort in en maakt plaats voor een nieuwe rationaliteit ideaal. De natuur wordt
niet langer begrepen als een bezielde kosmos, maar als een mechanische orde die via observatie,
experiment en wiskunde verklaard kan worden. Deze mechanisering van het wereldbeeld leidt tot de
verlichte rede, die kennis baseert op empirische en mathematische methodes. Het gevolg is een
onttovering van de wereld: de rede biedt verklaringskracht, maar geen metafysische zin of moreel
kompas mee
10. Wat verstaan we onder ‘de crisis van de verlichte rede’? In welke zin kan een
filosofische analyse van deze crisis zinvol zijn?
De crisis van de verlichte rede verwijst naar het spanningsveld dat ontstaat na de opkomst van het
moderne rationaliteitsideaal in de 17e eeuw. De verlichte rede, die zich losmaakt van het klassieke ideaal
waarin rede en geloof harmonieus samenwerken, richt zich op objectieve kennis via observatie,
experiment en wiskunde. Dit levert een ongekende verklaringskracht op, maar gaat gepaard met een
verlies: de rede biedt geen eenduidig richtsnoer meer voor zingeving, moraal en het goede leven. Waar de
klassieke rede nog een symbiose kende tussen theoretisch weten en levensleer, laat de verlichte rede de
mens achter in een onttoverde wereld. Max Weber en Hume wijzen erop dat deze rationaliteit wel
instrumenteel is – nuttig voor techniek en beheersing van de natuur – maar geen antwoord geeft op de
vraag naar zin en waarden. Dit leidt tot een tragisch bewustzijn: vooruitgang en beheersing gaan samen
met onzekerheid en morele leegte.
Een filosofische analyse van deze crisis is zinvol omdat zij inzicht biedt in de culturele en spirituele
uitdagingen van de moderniteit. Door de historische breuk en haar gevolgen te begrijpen, kan de filosofie
helpen zoeken naar nieuwe vormen van betekenis en richting in een wereld waarin traditionele kaders
zijn verdwenen.
-Imke van Tulder- 4
