Lilly Ghozlan
SCHOOLPSYCHOLOGIE EN
PEDAGOGISCHE PSYCHOLOGIE
INHOUD
Les 1: kinderen en jongeren met gedrags- en emotionele problemen ......................................................6
1. Inleiding .......................................................................................................................................6
2. Wat zijn gedrags- en emotionele problemen? .................................................................................6
2.1 Terminologie ...........................................................................................................................6
2.2 Aandachtspunten bij het definiëren van gedrags- en emotionele problemen ...............................6
3. Classificatie van gedrags- en emotionele problemen ......................................................................7
3.1 Klinischpsychiatrische classificatiesystemen ...........................................................................7
4. Epidemiologisch onderzoek naar gedrags- en emotionele problemen bij kinderen en jongeren ..........8
5. Etiologie van gedrags- en emotionele problemen ............................................................................8
6. Diagnostiek van gedrags- en emotionele problemen .................................................................... 10
6.1 Onderkennende of classificerende diagnostiek ....................................................................... 10
6.2 Verklarende diagnostiek ........................................................................................................ 10
6.3 (Be)handelingsgerichte diagnostiek ........................................................................................ 10
7. Behandeling van gedrags- en emotionele problemen .................................................................... 11
7.1 Algemene aspecten van behandeling ................................................................................. 11
les 2 & 3: ADHD ................................................................................................................................. 12
1. Kenmerken van kinderen met ADHD ............................................................................................ 12
2. Criteria van ADHD volgens DSM-5 ................................................................................................ 12
3. Symptomen van ADHD naar leeftijd ............................................................................................. 14
4. Differentiaaldiagnose en comorbiditeit ........................................................................................ 15
5. Prevalentie ................................................................................................................................. 15
6. culturele en maatschappelijke invloeden ..................................................................................... 15
7. etiologie (risico en beschermende factoren) ................................................................................. 16
8. Diagnostiek ................................................................................................................................ 17
9. Preventie en behandeling ............................................................................................................ 17
9.1 drie bewezen therapievormen (= effectiviteit aangetoond in evidence-based onderzoek) ........... 18
9.2 Drie nieuwe, mogelijke behandelmethoden (= onvoldoende bewijs voor werkzaamheid) ........... 20
Les 4: kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking ....................................................... 22
1. Definitie en criteria...................................................................................................................... 22
2. Kinderen en jongeren met een licht verstandeljke beperking in de Vlaamse onderwijs- en zorgsector
..................................................................................................................................................... 23
1
,Lilly Ghozlan
3. Kenmerken van kinderen en jongeren met licht verstandelijke beperking ........................................ 23
4. Implicaties voor de diagnostiek ................................................................................................... 24
5. Diagnostische instrumenten........................................................................................................ 24
6. Begeleiding................................................................................................................................. 24
Les 5 en 6: agressie en gedragsproblemen .......................................................................................... 27
1. Kenmerken van ernstige gedragsproblemen ................................................................................. 27
2. Wanneer spreken we van een psychiatrische aandoening of stoornis? ........................................... 27
3. Differentiaaldiagnose en comorbiditeit ........................................................................................ 28
4. Prevalentie ................................................................................................................................. 29
5. Culturele en maatschappelijke invloeden ..................................................................................... 29
6. Etiologie ..................................................................................................................................... 30
7. Diagnostiek ................................................................................................................................ 32
8. Preventie en behandeling ............................................................................................................ 32
8.1 Motivatie ............................................................................................................................... 33
8.2 Ambulante behandeling ......................................................................................................... 34
8.3 Residentiële behandeling ....................................................................................................... 36
8.4 Interventies op school ........................................................................................................... 37
Les 7: sociaal-emotionele ontwikkeling (SEO) ...................................................................................... 39
1. Sociaal en emotionele ontwikkeling ............................................................................................. 39
2. Ontwikkelingsdynamisch model – Dösen ..................................................................................... 40
3. SEO-R² ....................................................................................................................................... 43
Les 8 en 9: kinderen en jongeren met ASS ............................................................................................ 46
1. INleiding..................................................................................................................................... 46
2. Criteria DSM-5 ............................................................................................................................ 46
3. Prevalentie ................................................................................................................................. 48
4. Gedragskenmerken van autisme.................................................................................................. 48
4.1 Stoornis in sociale communicatie ........................................................................................... 49
4.2 Een beperkt, repetitief en stereotiep gedrags-, interesse- en activiteitenpatroon ....................... 49
4.3 Bijkomende problemen .......................................................................................................... 49
5. Cognitieve aspecten van autisme ................................................................................................ 49
5.1 Een tekort aan Theory of Mind ................................................................................................ 49
5.2 Een tekort op vlak van executieve functies .............................................................................. 50
5.3 Atypische lokale en globale verwerking ................................................................................... 50
6. Neurobiologische aspecten van autisme ...................................................................................... 51
7. Genetische aspecten van autisme ............................................................................................... 51
8. Diagnostiek ................................................................................................................................ 51
8.1 Screening .............................................................................................................................. 51
2
,Lilly Ghozlan
8.2 Diagnostisch protocol............................................................................................................ 52
8.3 Assessment (breed sterkte/zwakteprofiel) .............................................................................. 53
8.4 Differentiaaldiagnostiek en comorbiditeit: autisme en/of …?.................................................... 53
9. Ondersteuning en begeleiding ..................................................................................................... 53
9.1 Werkzame factoren of elementen ........................................................................................... 54
Les 10: ontwikkelen van cognitief talent .............................................................................................. 57
1. Theoretische achtergrond ........................................................................................................... 57
2. Kracht in jezelf ............................................................................................................................ 58
3. Kracht in je omgeving .................................................................................................................. 60
3.1 Onderwijsaanpassingen ........................................................................................................ 61
3.2 Opvoeding en gezinsfunctioneren........................................................................................... 63
3.3 Peergroep ............................................................................................................................. 63
3.4 Maatschappelijke invloeden ................................................................................................... 63
3.5 Ingrijpende gebeurtenissen & toeval ....................................................................................... 63
3.6 Omgeving – persoonsfactoren ................................................................................................ 63
Les 11 en 12: integrale jeugdhulp ........................................................................................................ 64
1. Situering ..................................................................................................................................... 64
2. Jeugdhulplandschap ................................................................................................................... 64
3. Doelstellingen decreet IJH ........................................................................................................... 70
4. Casuïstiek .................................................................................................................................. 73
Les 13 en 14: stemmingsstoornissen, depressie, suïcide en suïcidepreventie bij kinderen en jongeren ... 77
1. Inleiding ..................................................................................................................................... 77
2. Criteria derpessie DSM-5 ............................................................................................................ 77
3. Leeftijdsspecifieke symptomen of kenmerken .............................................................................. 78
4. Prognose (beloop) ....................................................................................................................... 79
5. Comorbiditeit en differentiaaldiagnose ........................................................................................ 80
6. Prevalentie ................................................................................................................................. 80
7. Culturele en maatschappelijke invloeden ..................................................................................... 80
8. Etiologie ..................................................................................................................................... 81
9. Diagnostiek ................................................................................................................................ 81
10. Preventie en behandeling van depressie ..................................................................................... 82
11. Suïcide bij kinderen en jongeren en suïcidepreventie .................................................................. 86
11.1 Definities ............................................................................................................................ 86
11.2 Cijfers ................................................................................................................................. 86
11.3 Suïcidaal proces .................................................................................................................. 86
11.4 Preventie: detectie van suïcidaal gedrag ............................................................................... 87
Les 15: sociale relaties tussen kinderen en pesten ............................................................................... 90
3
, Lilly Ghozlan
1. Theoretische en empirische achtergrond (begrippen en concepten) .............................................. 90
1.1 Sociaal functioneren.............................................................................................................. 90
1.2 Sociaal-cognitieve processen ................................................................................................ 93
1.3 Groepsprocessen .................................................................................................................. 94
2. Prevalentie pesten ...................................................................................................................... 94
3. Diagnostiek ................................................................................................................................ 95
4. Aanpak ....................................................................................................................................... 95
4.1 Werkzame elementen ............................................................................................................ 96
4.2 Universele interventies .......................................................................................................... 97
4.3 Selectieve interventies ........................................................................................................... 97
4.4 Online pesten ........................................................................................................................ 97
4.5 Overige interventies ............................................................................................................... 98
Les 16: faalangst .............................................................................................................................. 100
1. Begripsomscshrijving ................................................................................................................ 100
2. Signaalherkenning .................................................................................................................... 103
3. Prevalentie ............................................................................................................................... 104
4. Oorzaken.................................................................................................................................. 104
5. Diagnostiek .............................................................................................................................. 104
6. Preventie .................................................................................................................................. 105
7. Behandeling ............................................................................................................................. 105
Les 17: Lezen, spelling en dyslexie .................................................................................................... 108
1 Inleiding ................................................................................................................................... 108
1) Fonologisch principe ............................................................................................................. 108
2) Morfologisch principe ............................................................................................................ 109
3) Etymologisch principe ........................................................................................................... 109
2 Definities en begrippen ............................................................................................................ 110
3. Classificatie dyslexie (diagnostische criteria) ............................................................................. 111
1) Achterstandscriterium ........................................................................................................... 112
2) Hardnekkigheidscriterium of didactische resistentie: .............................................................. 112
3) Exclusiviteitscriterium (milde vorm):....................................................................................... 112
4 Comorbiditeit ............................................................................................................................ 113
5 Prevalentie ................................................................................................................................ 114
6 Prognose ................................................................................................................................... 114
Les 18: rekenen en dyscalculie ......................................................................................................... 115
1. Inleiding ................................................................................................................................... 115
2. Ontwikkeling aantallen, hoeveelheden en relaties ...................................................................... 115
3. Specifieke rekenvaardigheden ................................................................................................... 117
4
SCHOOLPSYCHOLOGIE EN
PEDAGOGISCHE PSYCHOLOGIE
INHOUD
Les 1: kinderen en jongeren met gedrags- en emotionele problemen ......................................................6
1. Inleiding .......................................................................................................................................6
2. Wat zijn gedrags- en emotionele problemen? .................................................................................6
2.1 Terminologie ...........................................................................................................................6
2.2 Aandachtspunten bij het definiëren van gedrags- en emotionele problemen ...............................6
3. Classificatie van gedrags- en emotionele problemen ......................................................................7
3.1 Klinischpsychiatrische classificatiesystemen ...........................................................................7
4. Epidemiologisch onderzoek naar gedrags- en emotionele problemen bij kinderen en jongeren ..........8
5. Etiologie van gedrags- en emotionele problemen ............................................................................8
6. Diagnostiek van gedrags- en emotionele problemen .................................................................... 10
6.1 Onderkennende of classificerende diagnostiek ....................................................................... 10
6.2 Verklarende diagnostiek ........................................................................................................ 10
6.3 (Be)handelingsgerichte diagnostiek ........................................................................................ 10
7. Behandeling van gedrags- en emotionele problemen .................................................................... 11
7.1 Algemene aspecten van behandeling ................................................................................. 11
les 2 & 3: ADHD ................................................................................................................................. 12
1. Kenmerken van kinderen met ADHD ............................................................................................ 12
2. Criteria van ADHD volgens DSM-5 ................................................................................................ 12
3. Symptomen van ADHD naar leeftijd ............................................................................................. 14
4. Differentiaaldiagnose en comorbiditeit ........................................................................................ 15
5. Prevalentie ................................................................................................................................. 15
6. culturele en maatschappelijke invloeden ..................................................................................... 15
7. etiologie (risico en beschermende factoren) ................................................................................. 16
8. Diagnostiek ................................................................................................................................ 17
9. Preventie en behandeling ............................................................................................................ 17
9.1 drie bewezen therapievormen (= effectiviteit aangetoond in evidence-based onderzoek) ........... 18
9.2 Drie nieuwe, mogelijke behandelmethoden (= onvoldoende bewijs voor werkzaamheid) ........... 20
Les 4: kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking ....................................................... 22
1. Definitie en criteria...................................................................................................................... 22
2. Kinderen en jongeren met een licht verstandeljke beperking in de Vlaamse onderwijs- en zorgsector
..................................................................................................................................................... 23
1
,Lilly Ghozlan
3. Kenmerken van kinderen en jongeren met licht verstandelijke beperking ........................................ 23
4. Implicaties voor de diagnostiek ................................................................................................... 24
5. Diagnostische instrumenten........................................................................................................ 24
6. Begeleiding................................................................................................................................. 24
Les 5 en 6: agressie en gedragsproblemen .......................................................................................... 27
1. Kenmerken van ernstige gedragsproblemen ................................................................................. 27
2. Wanneer spreken we van een psychiatrische aandoening of stoornis? ........................................... 27
3. Differentiaaldiagnose en comorbiditeit ........................................................................................ 28
4. Prevalentie ................................................................................................................................. 29
5. Culturele en maatschappelijke invloeden ..................................................................................... 29
6. Etiologie ..................................................................................................................................... 30
7. Diagnostiek ................................................................................................................................ 32
8. Preventie en behandeling ............................................................................................................ 32
8.1 Motivatie ............................................................................................................................... 33
8.2 Ambulante behandeling ......................................................................................................... 34
8.3 Residentiële behandeling ....................................................................................................... 36
8.4 Interventies op school ........................................................................................................... 37
Les 7: sociaal-emotionele ontwikkeling (SEO) ...................................................................................... 39
1. Sociaal en emotionele ontwikkeling ............................................................................................. 39
2. Ontwikkelingsdynamisch model – Dösen ..................................................................................... 40
3. SEO-R² ....................................................................................................................................... 43
Les 8 en 9: kinderen en jongeren met ASS ............................................................................................ 46
1. INleiding..................................................................................................................................... 46
2. Criteria DSM-5 ............................................................................................................................ 46
3. Prevalentie ................................................................................................................................. 48
4. Gedragskenmerken van autisme.................................................................................................. 48
4.1 Stoornis in sociale communicatie ........................................................................................... 49
4.2 Een beperkt, repetitief en stereotiep gedrags-, interesse- en activiteitenpatroon ....................... 49
4.3 Bijkomende problemen .......................................................................................................... 49
5. Cognitieve aspecten van autisme ................................................................................................ 49
5.1 Een tekort aan Theory of Mind ................................................................................................ 49
5.2 Een tekort op vlak van executieve functies .............................................................................. 50
5.3 Atypische lokale en globale verwerking ................................................................................... 50
6. Neurobiologische aspecten van autisme ...................................................................................... 51
7. Genetische aspecten van autisme ............................................................................................... 51
8. Diagnostiek ................................................................................................................................ 51
8.1 Screening .............................................................................................................................. 51
2
,Lilly Ghozlan
8.2 Diagnostisch protocol............................................................................................................ 52
8.3 Assessment (breed sterkte/zwakteprofiel) .............................................................................. 53
8.4 Differentiaaldiagnostiek en comorbiditeit: autisme en/of …?.................................................... 53
9. Ondersteuning en begeleiding ..................................................................................................... 53
9.1 Werkzame factoren of elementen ........................................................................................... 54
Les 10: ontwikkelen van cognitief talent .............................................................................................. 57
1. Theoretische achtergrond ........................................................................................................... 57
2. Kracht in jezelf ............................................................................................................................ 58
3. Kracht in je omgeving .................................................................................................................. 60
3.1 Onderwijsaanpassingen ........................................................................................................ 61
3.2 Opvoeding en gezinsfunctioneren........................................................................................... 63
3.3 Peergroep ............................................................................................................................. 63
3.4 Maatschappelijke invloeden ................................................................................................... 63
3.5 Ingrijpende gebeurtenissen & toeval ....................................................................................... 63
3.6 Omgeving – persoonsfactoren ................................................................................................ 63
Les 11 en 12: integrale jeugdhulp ........................................................................................................ 64
1. Situering ..................................................................................................................................... 64
2. Jeugdhulplandschap ................................................................................................................... 64
3. Doelstellingen decreet IJH ........................................................................................................... 70
4. Casuïstiek .................................................................................................................................. 73
Les 13 en 14: stemmingsstoornissen, depressie, suïcide en suïcidepreventie bij kinderen en jongeren ... 77
1. Inleiding ..................................................................................................................................... 77
2. Criteria derpessie DSM-5 ............................................................................................................ 77
3. Leeftijdsspecifieke symptomen of kenmerken .............................................................................. 78
4. Prognose (beloop) ....................................................................................................................... 79
5. Comorbiditeit en differentiaaldiagnose ........................................................................................ 80
6. Prevalentie ................................................................................................................................. 80
7. Culturele en maatschappelijke invloeden ..................................................................................... 80
8. Etiologie ..................................................................................................................................... 81
9. Diagnostiek ................................................................................................................................ 81
10. Preventie en behandeling van depressie ..................................................................................... 82
11. Suïcide bij kinderen en jongeren en suïcidepreventie .................................................................. 86
11.1 Definities ............................................................................................................................ 86
11.2 Cijfers ................................................................................................................................. 86
11.3 Suïcidaal proces .................................................................................................................. 86
11.4 Preventie: detectie van suïcidaal gedrag ............................................................................... 87
Les 15: sociale relaties tussen kinderen en pesten ............................................................................... 90
3
, Lilly Ghozlan
1. Theoretische en empirische achtergrond (begrippen en concepten) .............................................. 90
1.1 Sociaal functioneren.............................................................................................................. 90
1.2 Sociaal-cognitieve processen ................................................................................................ 93
1.3 Groepsprocessen .................................................................................................................. 94
2. Prevalentie pesten ...................................................................................................................... 94
3. Diagnostiek ................................................................................................................................ 95
4. Aanpak ....................................................................................................................................... 95
4.1 Werkzame elementen ............................................................................................................ 96
4.2 Universele interventies .......................................................................................................... 97
4.3 Selectieve interventies ........................................................................................................... 97
4.4 Online pesten ........................................................................................................................ 97
4.5 Overige interventies ............................................................................................................... 98
Les 16: faalangst .............................................................................................................................. 100
1. Begripsomscshrijving ................................................................................................................ 100
2. Signaalherkenning .................................................................................................................... 103
3. Prevalentie ............................................................................................................................... 104
4. Oorzaken.................................................................................................................................. 104
5. Diagnostiek .............................................................................................................................. 104
6. Preventie .................................................................................................................................. 105
7. Behandeling ............................................................................................................................. 105
Les 17: Lezen, spelling en dyslexie .................................................................................................... 108
1 Inleiding ................................................................................................................................... 108
1) Fonologisch principe ............................................................................................................. 108
2) Morfologisch principe ............................................................................................................ 109
3) Etymologisch principe ........................................................................................................... 109
2 Definities en begrippen ............................................................................................................ 110
3. Classificatie dyslexie (diagnostische criteria) ............................................................................. 111
1) Achterstandscriterium ........................................................................................................... 112
2) Hardnekkigheidscriterium of didactische resistentie: .............................................................. 112
3) Exclusiviteitscriterium (milde vorm):....................................................................................... 112
4 Comorbiditeit ............................................................................................................................ 113
5 Prevalentie ................................................................................................................................ 114
6 Prognose ................................................................................................................................... 114
Les 18: rekenen en dyscalculie ......................................................................................................... 115
1. Inleiding ................................................................................................................................... 115
2. Ontwikkeling aantallen, hoeveelheden en relaties ...................................................................... 115
3. Specifieke rekenvaardigheden ................................................................................................... 117
4