ETHIEK
2025-2026
PROF. LEMMENS
1
,Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: Ethiek en moraliteit......................................................................................5
§1 Ethiek: van moraal tot praktische rede.............................................................................................5
1.1. Moraal......................................................................................................................................... 5
1.2. Moraliteit..................................................................................................................................... 5
1.3. Geweten, praktische rede, normativiteit.....................................................................................6
1.4. Morele normen en waarden........................................................................................................ 8
1.5. Deugden en het goede leven.................................................................................................... 10
§2 Ethiek en moraalfilosofie................................................................................................................ 10
2.1. Meta-ethiek............................................................................................................................... 10
2.2. Normatieve ethiek..................................................................................................................... 11
2.3. Toegepaste ethiek..................................................................................................................... 12
Hoofdstuk 2: Morele reflectie en morderen cultuur...........................................................12
§1 Ethiek en cultuur van de moderniteit............................................................................................. 12
1.1. Moreel verval?........................................................................................................................... 12
1.2. Legitimeringscrisis: symptomen................................................................................................ 13
1.3. Legitimeringscrisis: disjunctie feit / waarde..............................................................................13
1.4. Moreel relativisme en objectivsme............................................................................................14
1.5. Contra moreel relativisme........................................................................................................ 16
1.6. Religie en moraal...................................................................................................................... 17
§2 Praktische rede en morele argumentatie........................................................................................ 17
2.1. Practische rede: van instrumenteel naar normatief..................................................................17
2.2. Morele ervaring : van visie tot rationele reflectie......................................................................18
2.3. Morele codes en normatieve ethiek..........................................................................................18
2.4. Een coherentie theorie van morele rechtvaardiging.................................................................18
2.5. Morele sensibiliteit, verbeelding, argumentatie........................................................................19
§3 Theorien van ethiek vandaag......................................................................................................... 19
Hoofdstuk 3: Ethisch egoïsme en utilisme........................................................................19
§1 Ethisch egoïsme............................................................................................................................. 20
1.1. Psychologische egoisme........................................................................................................... 20
1.2. Ethisch egoïsme........................................................................................................................ 20
1.3. Kritiek op het ethisch egoïsme.................................................................................................. 21
§2 Utilisme of utilitarisme.................................................................................................................... 22
2.1. Omschrijving............................................................................................................................. 22
2.2. Kenmerken................................................................................................................................ 22
2.3. Bentham over geluk en nut....................................................................................................... 23
2.4. John stuart MIll over nut en geluk.............................................................................................. 24
2.5. Hoe meet je geluk..................................................................................................................... 25
§3 Kritiek en bedenkingen................................................................................................................... 26
2
, 3.1. Succes utilisme......................................................................................................................... 26
3.2. Kritiek en bedenkingen............................................................................................................. 26
Hoofdstuk 4: Kant en de plichtenethiek...........................................................................28
§1 Kant over plicht en de morele wet.................................................................................................. 28
1.1. Een copernicaanse omwenteling...............................................................................................28
1.2. Goede wil en plicht.................................................................................................................... 29
1.3. Vrijheid en rationele autonomie................................................................................................ 30
1.4. De categorische imperatief (CI)................................................................................................. 31
1.5. Geluk, menselijke waardigheid en het Hoogste Goed...............................................................33
§2. Kritische evaluatie......................................................................................................................... 33
2.1. Invloed van Kant en nawerking.................................................................................................33
2.1. Kritiek........................................................................................................................................ 34
Hoofdtuk 5: Deugdethiek................................................................................................34
§1 Herwaardering en kritiek................................................................................................................ 34
§2 Kleine historiek van de deugd........................................................................................................ 36
2.1. Aristoteles en de oorsprong van de deudgethiek......................................................................36
2.2. thomas van aquiro en de christelijke deugdethiek....................................................................36
2.3. Deugdethiek in de Verlichting: David Hume..............................................................................37
2.4. Hedendaagse deugdethiek....................................................................................................... 38
§3 Het goede leven............................................................................................................................. 38
§4 Kritische evaluatie.......................................................................................................................... 40
4.1. Pro deugdethiek....................................................................................................................... 40
4.2. Contra deugdethiek.................................................................................................................. 41
Hoofdstuk 6: Dierenrechten: zin of onzin.........................................................................43
§1 Schets problematiek....................................................................................................................... 43
1.1. Plicht en plicht is twee.............................................................................................................. 43
1.2. Het dierlijk / menselijk bewustzijn............................................................................................. 43
§2 Singer en ‘animal liberation’........................................................................................................... 44
§3 Ethiek van de dierenrechten........................................................................................................... 45
3.1. Tom Regan................................................................................................................................ 45
3.2. Waarom hebben dieren rechten?..............................................................................................45
3.3. Kritiek op dierenrechten vertoog............................................................................................... 46
§4 De feministische dierenethiek........................................................................................................ 46
4.1. Zorgethiek................................................................................................................................. 46
4.2. Redelijkheid en rationaliteit...................................................................................................... 47
Hoofdstuk 7: Menselijke waardigheid en zorg om het levenseinde....................................47
§1 Euthanasie in de psychiatrie: voor en tegen...................................................................................48
1.1. Huidige situatie......................................................................................................................... 48
1.1. Kritiek op de huidige praktijk en wetgeving..............................................................................48
1.2. Argumenten pro de huidige praktijk en wetgeving...................................................................48
3
, 1.3. Een ethisch a priori betreffende de arts/patiënt relatie............................................................48
§2 Wat is empathie?............................................................................................................................ 49
2.1. Affectieve empathie.................................................................................................................. 49
2.2. Cognitieve empathie................................................................................................................. 49
2.3. Narratieve empathie................................................................................................................. 51
§3 Wil je echt sterven?: tussen taboe en empathie.............................................................................51
3.1. Empathie met het ondraaglijk lijden......................................................................................... 52
3.2. Empathie met de doodswens.................................................................................................... 52
3.3. Empathie met de persoon......................................................................................................... 53
§4 Narratieve empathie en therapie: de grenzen van de autonomie...................................................53
4.1. Euthanasie: empathie zonder taboe?........................................................................................53
4.2. De doodswens tegengaan......................................................................................................... 53
4.3. Uniciteit van de persoon, grenzen van de autonomie...............................................................54
§5 Bindende taboes, bevrijdende wetten(besluit)...............................................................................54
Hoofdstuk 8: Oorlog, terreur, mensenrechten..................................................................55
§1 Oorlog, terreur en mensenrechten................................................................................................. 55
1.1. Oorlog en terrorisme................................................................................................................. 55
1.2 Geweld van de staat & terreur................................................................................................... 55
1.3. Terreur en globalisering............................................................................................................ 56
§2 Terreur en ethiek............................................................................................................................ 56
2.1. Legitimiteit van het terrorisme.................................................................................................. 56
2.2. Legitieme strijd tegen het terrorisme........................................................................................ 57
§3 De rechtvaardige oorlog................................................................................................................. 57
3.1. ius ad bellum en ius in bello...................................................................................................... 57
3.2. Terrorisme en oorlogsrecht....................................................................................................... 58
3.3. Strijd tegen terrorisme & oorlogsrecht......................................................................................59
§4 Besluit............................................................................................................................................ 59
Hoofdstuk 10: belastingen en ethiek...............................................................................60
§0 Inleiding.......................................................................................................................................... 60
§1 Belastingen in crisis........................................................................................................................ 60
§2 Drie actoren: Hernemen van eerdere driedeling: belastingplichtige, wetgever en fiscale
administratie....................................................................................................................................... 61
Hoofdstuk 11: Kant......................................................................................................... 63
§1 situering en inleiding van de tekst.................................................................................................. 63
§2 artikelen voor de weg naar een eeuwige vrede..............................................................................64
§3 Menselijke natuur en de morele bestemming van de mens............................................................66
§4 Moraal en politiek: de opvoedbaarheid van de mens.....................................................................67
§5 Kritiek en appreciatie van Kants’ naar de eeuwige vrede...............................................................68
4
2025-2026
PROF. LEMMENS
1
,Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: Ethiek en moraliteit......................................................................................5
§1 Ethiek: van moraal tot praktische rede.............................................................................................5
1.1. Moraal......................................................................................................................................... 5
1.2. Moraliteit..................................................................................................................................... 5
1.3. Geweten, praktische rede, normativiteit.....................................................................................6
1.4. Morele normen en waarden........................................................................................................ 8
1.5. Deugden en het goede leven.................................................................................................... 10
§2 Ethiek en moraalfilosofie................................................................................................................ 10
2.1. Meta-ethiek............................................................................................................................... 10
2.2. Normatieve ethiek..................................................................................................................... 11
2.3. Toegepaste ethiek..................................................................................................................... 12
Hoofdstuk 2: Morele reflectie en morderen cultuur...........................................................12
§1 Ethiek en cultuur van de moderniteit............................................................................................. 12
1.1. Moreel verval?........................................................................................................................... 12
1.2. Legitimeringscrisis: symptomen................................................................................................ 13
1.3. Legitimeringscrisis: disjunctie feit / waarde..............................................................................13
1.4. Moreel relativisme en objectivsme............................................................................................14
1.5. Contra moreel relativisme........................................................................................................ 16
1.6. Religie en moraal...................................................................................................................... 17
§2 Praktische rede en morele argumentatie........................................................................................ 17
2.1. Practische rede: van instrumenteel naar normatief..................................................................17
2.2. Morele ervaring : van visie tot rationele reflectie......................................................................18
2.3. Morele codes en normatieve ethiek..........................................................................................18
2.4. Een coherentie theorie van morele rechtvaardiging.................................................................18
2.5. Morele sensibiliteit, verbeelding, argumentatie........................................................................19
§3 Theorien van ethiek vandaag......................................................................................................... 19
Hoofdstuk 3: Ethisch egoïsme en utilisme........................................................................19
§1 Ethisch egoïsme............................................................................................................................. 20
1.1. Psychologische egoisme........................................................................................................... 20
1.2. Ethisch egoïsme........................................................................................................................ 20
1.3. Kritiek op het ethisch egoïsme.................................................................................................. 21
§2 Utilisme of utilitarisme.................................................................................................................... 22
2.1. Omschrijving............................................................................................................................. 22
2.2. Kenmerken................................................................................................................................ 22
2.3. Bentham over geluk en nut....................................................................................................... 23
2.4. John stuart MIll over nut en geluk.............................................................................................. 24
2.5. Hoe meet je geluk..................................................................................................................... 25
§3 Kritiek en bedenkingen................................................................................................................... 26
2
, 3.1. Succes utilisme......................................................................................................................... 26
3.2. Kritiek en bedenkingen............................................................................................................. 26
Hoofdstuk 4: Kant en de plichtenethiek...........................................................................28
§1 Kant over plicht en de morele wet.................................................................................................. 28
1.1. Een copernicaanse omwenteling...............................................................................................28
1.2. Goede wil en plicht.................................................................................................................... 29
1.3. Vrijheid en rationele autonomie................................................................................................ 30
1.4. De categorische imperatief (CI)................................................................................................. 31
1.5. Geluk, menselijke waardigheid en het Hoogste Goed...............................................................33
§2. Kritische evaluatie......................................................................................................................... 33
2.1. Invloed van Kant en nawerking.................................................................................................33
2.1. Kritiek........................................................................................................................................ 34
Hoofdtuk 5: Deugdethiek................................................................................................34
§1 Herwaardering en kritiek................................................................................................................ 34
§2 Kleine historiek van de deugd........................................................................................................ 36
2.1. Aristoteles en de oorsprong van de deudgethiek......................................................................36
2.2. thomas van aquiro en de christelijke deugdethiek....................................................................36
2.3. Deugdethiek in de Verlichting: David Hume..............................................................................37
2.4. Hedendaagse deugdethiek....................................................................................................... 38
§3 Het goede leven............................................................................................................................. 38
§4 Kritische evaluatie.......................................................................................................................... 40
4.1. Pro deugdethiek....................................................................................................................... 40
4.2. Contra deugdethiek.................................................................................................................. 41
Hoofdstuk 6: Dierenrechten: zin of onzin.........................................................................43
§1 Schets problematiek....................................................................................................................... 43
1.1. Plicht en plicht is twee.............................................................................................................. 43
1.2. Het dierlijk / menselijk bewustzijn............................................................................................. 43
§2 Singer en ‘animal liberation’........................................................................................................... 44
§3 Ethiek van de dierenrechten........................................................................................................... 45
3.1. Tom Regan................................................................................................................................ 45
3.2. Waarom hebben dieren rechten?..............................................................................................45
3.3. Kritiek op dierenrechten vertoog............................................................................................... 46
§4 De feministische dierenethiek........................................................................................................ 46
4.1. Zorgethiek................................................................................................................................. 46
4.2. Redelijkheid en rationaliteit...................................................................................................... 47
Hoofdstuk 7: Menselijke waardigheid en zorg om het levenseinde....................................47
§1 Euthanasie in de psychiatrie: voor en tegen...................................................................................48
1.1. Huidige situatie......................................................................................................................... 48
1.1. Kritiek op de huidige praktijk en wetgeving..............................................................................48
1.2. Argumenten pro de huidige praktijk en wetgeving...................................................................48
3
, 1.3. Een ethisch a priori betreffende de arts/patiënt relatie............................................................48
§2 Wat is empathie?............................................................................................................................ 49
2.1. Affectieve empathie.................................................................................................................. 49
2.2. Cognitieve empathie................................................................................................................. 49
2.3. Narratieve empathie................................................................................................................. 51
§3 Wil je echt sterven?: tussen taboe en empathie.............................................................................51
3.1. Empathie met het ondraaglijk lijden......................................................................................... 52
3.2. Empathie met de doodswens.................................................................................................... 52
3.3. Empathie met de persoon......................................................................................................... 53
§4 Narratieve empathie en therapie: de grenzen van de autonomie...................................................53
4.1. Euthanasie: empathie zonder taboe?........................................................................................53
4.2. De doodswens tegengaan......................................................................................................... 53
4.3. Uniciteit van de persoon, grenzen van de autonomie...............................................................54
§5 Bindende taboes, bevrijdende wetten(besluit)...............................................................................54
Hoofdstuk 8: Oorlog, terreur, mensenrechten..................................................................55
§1 Oorlog, terreur en mensenrechten................................................................................................. 55
1.1. Oorlog en terrorisme................................................................................................................. 55
1.2 Geweld van de staat & terreur................................................................................................... 55
1.3. Terreur en globalisering............................................................................................................ 56
§2 Terreur en ethiek............................................................................................................................ 56
2.1. Legitimiteit van het terrorisme.................................................................................................. 56
2.2. Legitieme strijd tegen het terrorisme........................................................................................ 57
§3 De rechtvaardige oorlog................................................................................................................. 57
3.1. ius ad bellum en ius in bello...................................................................................................... 57
3.2. Terrorisme en oorlogsrecht....................................................................................................... 58
3.3. Strijd tegen terrorisme & oorlogsrecht......................................................................................59
§4 Besluit............................................................................................................................................ 59
Hoofdstuk 10: belastingen en ethiek...............................................................................60
§0 Inleiding.......................................................................................................................................... 60
§1 Belastingen in crisis........................................................................................................................ 60
§2 Drie actoren: Hernemen van eerdere driedeling: belastingplichtige, wetgever en fiscale
administratie....................................................................................................................................... 61
Hoofdstuk 11: Kant......................................................................................................... 63
§1 situering en inleiding van de tekst.................................................................................................. 63
§2 artikelen voor de weg naar een eeuwige vrede..............................................................................64
§3 Menselijke natuur en de morele bestemming van de mens............................................................66
§4 Moraal en politiek: de opvoedbaarheid van de mens.....................................................................67
§5 Kritiek en appreciatie van Kants’ naar de eeuwige vrede...............................................................68
4