PENOLOGIE EN PENITENTIAIR RECHT
INHOUDSTAFEL
INLEIDING TOT DE CURSUS 1 FOUT! BLADWIJZER NIET GEDEFINIEERD. FOUT! BLADWIJZER NIET
GEDEFINIEERD. FOUT! BLADWIJZER NIET GEDEFINIEERD. .... FOUT! BLADWIJZER NIET GEDEFINIEERD.
INLEIDING TOT DE CURSUS ......................................................................................................... 1
TER INLEIDING: ENKELE ILLUSTRATIES ...................................................................................... 1
WAT BEGRIJPEN WE ONDER ‘STRAF’? ........................................................................................ 2
HOE BESTUDEREN WE BESTRAFFING IN EEN CURSUS ‘PENOLOGIE EN PENITENTIAIR RECHT’? .......... 3
WAAROM STRAFFEN? ................................................................................................................. 3
INLEIDING: SITUERING VAN HET RECHTVAARDIGINGSVRAAGSTUK VAN DE STRAF ............................ 3
INTERMEZZO: WAAROM STRAFFEN WE? TWEE RECENTE CASES ..................................................... 4
DE KLASSIEKE ANTWOORDEN: RETRIBUTIVISME, UTILITARISME & VERENIGINGSTHEORIEËN .............. 4
RETRIBUTIVISME ................................................................................................................. 4
UTILITARISME ..................................................................................................................... 5
VERENIGINGSTHEORIEËN .................................................................................................... 6
DE KWESTIE VAN DE RELATIEVE AUTONOMIE .......................................................................... 7
INTERMEZZO: OVER HET WOORD ‘ALLOCHTOON’ ........................................................................ 7
HET ABOLITIONISTISCHE ANTWOORD: GÉÉN RECHTVAARDIGING VOOR DE STRAF ........................... 7
MEER UITGEWERKT - EN GERADICALISEERD - BINNEN ABOLITIONISTISCHE STROMING .................. 8
ABOLITIONISTISCHE PERSPECTIEF ......................................................................................... 8
HULSMAN ZOEKT NAAR ANDERE TAAL, ANDER BEGRIPPENAPPARAAT .......................................... 9
STRAFRECHTELIJK SYSTEEM .................................................................................................. 9
WAT WIL HULSMAN AFSCHAFFEN? ....................................................................................... 10
HET HERSTELRECHTELIJKE ANTWOORD ................................................................................... 10
(A) HET RETRIBUTIEF-REPRESSIEF MODEL ............................................................................. 10
(B) HET REHABILITATIEF MODEL ........................................................................................... 11
(C) HET REPARATIEF-HERSTELGERICHT MODEL ...................................................................... 12
TOT BESLUIT ........................................................................................................................ 14
SOCIOLOGIE VAN DE STRAF: ARBEIDSMARKT, MACHT EN STRAF .................................................... 14
INLEIDING ........................................................................................................................... 14
DE PROBLEEMSTELLING VAN DE BESTRAFFINGSSOCIOLOGIE .................................................. 14
EEN KORTE HISTORIEK IN HOOFDLIJNEN + WAAR GAAN WE NAARTOE? ...................................... 16
1
, WAAROM BIJZONDERE AANDACHT VOOR HET WERK VAN DAVID GARLAND? .............................. 17
HET MARXISTISCHE PERSPECTIEF: ARBEIDSMARKT, IDEOLOGIE, REPRESSIE EN STRAF ................. 18
DE MARXISTISCHE ANALYSE VAN DE MAATSCHAPPIJ ............................................................... 18
GEORG RUSCHE: ARBEIDSMARKT EN STRAF .......................................................................... 18
TOEPASSING: LESS ELIGIBILITY, NORMALISERING EN DE BELGISCHE BASISWET GEVANGENISWEZEN
EN RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN ............................................................................. 20
TWEE RECENTE ILLUSTRATIES: OPGESMUKTE WERKLOOSHEIDSSTATISTIEKEN EN DE ‘GEKAAPTE’
VERKIEZINGSOVERWINNING VAN BUSH JR. .............................................................................. 20
HET FOUCAULTIAANSE MACHTSPERSPECTIEF ......................................................................... 23
SOCIOLOGIE VAN DE STRAF: SOLIDARITEIT, CIVILISATIE EN STRAF ................................................. 24
HET REVISIONISME ONDER VUUR ............................................................................................ 24
HET DURKHEIMIAANSE PERSPECTIEF ..................................................................................... 26
ARBEIDSDELING, SOLIDARITEIT EN STRAF ............................................................................. 26
TWEE WETTEN OVER DE EVOLUTIE VAN DE STRAF ................................................................... 27
TOEPASSING: DE STILLE MARS, EEN DURKHEIMIAANS FENOMEEN? ........................................... 28
HET ELIASIAANSE PERSPECTIEF ............................................................................................ 28
DE CIVILISATIETHEORIE VAN NORBERT ELIAS ......................................................................... 28
TOEPASSING: HOE DE GEVANGENIS ‘UIT HET ZICHT’ VERDWIJNT ............................................. 30
HET WERK VAN PIETER SPIERENBURG ................................................................................... 30
HERMAN FRANKE OVER EENZAME OPSLUITING ...................................................................... 31
TOEPASSING: JOHNNY CASH, SAN QUENTIN EN DE EMANCIPATIE VAN GEVANGENEN ................. 33
DE MULTIDIMENSIONELE BESTRAFFINGSSOCIOLOGIE VAN DAVID GARLAND .............................. 33
SOCIOLOGIE VAN DE STRAF: BESTRAFFING IN DE CONTROLECULTUUR ........................................... 34
INLEIDING: AANLOOP NAAR DE CONTROLECULTUUR ................................................................. 34
DE CONTROLECULTUUR: OPBOUW VAN DE STUDIE ................................................................... 34
DE CONTROLECULTUUR NA 9/11 ............................................................................................ 39
HET DEBAT OVER DE CONTROLECULTUUR ................................................................................ 40
VERGELIJKENDE CRIMINOLOGIE .......................................................................................... 40
AMERIKAANS EXCEPTIONALISME .......................................................................................... 40
SOCIOLOGIE VAN DE STRAF: CASUS HET NAS-RAPPORT OVER OPSLUITING IN DE VERENIGDE STATEN 42
INLEIDING: OPSLUITING TER DISCUSSIE .................................................................................. 42
HET NAS-RAPPORT ................................................................................................................ 43
LIJF- EN DOODSTRAF ............................................................................................................... 46
INLEIDING: HET MENSELIJKE LICHAAM ALS OBJECT VAN STRAF ................................................... 46
2
, LIJFSTRAF 1: DE BESTRAFFING VAN ZELFMOORD IN BELGIË ........................................................ 47
LIJFSTRAF 2: DE KAAKSTRAF IN BELGIË .................................................................................... 47
DE DOODSTRAF .................................................................................................................... 48
DE DOODSTRAF IN BELGIË: ONTWIKKELING EN AFSCHAFFING ................................................. 48
DE DOODSTRAF WERELDWIJD: SITUATIE ANNO 2024 ............................................................... 52
DE AFSCHAFFING VAN DE DOODSTRAF WERELDWIJD: DE ‘NIEUWE DYNAMIEK’ .......................... 53
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: HISTORIEK VAN HET GEVANGENISWEZEN (CA 1550-1939) ............. 55
VOORAF: ENKELE BESCHOUWINGEN BIJ EEN MIDDELEEUWSE GEVANGENIS (13E EEUW, FIRENZE) .. 55
DE PLAATS VAN DE VRIJHEIDSBEROVING IN DE ONTWIKKELING VAN HET SANCTIEPAKKET .............. 55
INLEIDING ........................................................................................................................ 55
HET TUCHTHUIS ALS VOORLOPER VAN DE MODERNE GEVANGENIS .......................................... 55
DE PRIORITAIRE PLAATS VAN DE VRIJHEIDSBEROVING ALS STRAF VANAF DE 19 D E EEUW .............. 57
HET ONTSTAAN EN DE UITBOUW VAN EEN CENTRAAL GELEID CELLULAIR GEVANGENISSYSTEEM ..... 57
DE TOESTAND IN 1830 ........................................................................................................ 57
DE REALISATIE VAN EEN MOREEL-EDUCATIEF PROJECT ........................................................... 57
DE DUURZAAMHEID VAN DUCPÉTIAUX’S NALATENSCHAP ........................................................ 59
HET PENITENTIAIR-ANTROPOLOGISCH HERVORMINGSOFFENSIEF TIJDENS HET INTERBELLUM ........ 59
UITGANGSPUNTEN ............................................................................................................. 59
DE OPRICHTING VAN DE PENITENTIAIR ANTROPOLOGISCHE DIENST EN DE UITBREIDING VAN DE
ANTROPOLOGISCHE LABORATORIA (1920 – 1922) ................................................................... 60
DE PENITENTIAIRE ANTROPOLOGIE IN CONFLICT MET DE ‘PENITENTIAIRE GEDACHTE EN ACTIE’
(1920-1929) ...................................................................................................................... 61
DE VERDERE EVOLUTIE TOT EIND 1939 .................................................................................. 61
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: HET RECENTE STRAFBELEID EN DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF ... 61
INLEIDING ........................................................................................................................... 61
DOORBRAAK VAN HET GEMEENSCHAPSREGIME EN VERDERE LIBERALISERING VAN HET INWENDIG
GEVANGENISREGIME ............................................................................................................ 63
TOENEMENDE AANDACHT VOOR DE PROBLEMATIEK VAN SLACHTOFFERS ..................................... 63
ENKELE EVOLUTIES MET BETREKKING TOT ASPECTEN VAN DE EXTERNE RECHTSPOSITIE VAN
VEROORDEELDEN TOT EEN VRIJHEIDSSTRAF ............................................................................ 64
DE OVERBEVOLKING EN ZIJN RELATIE TOT HET INVRIJHEIDSTELLINGSBELEID ............................... 65
DE VERDERE ONTWIKKELING VAN DE CRIMINELE ANTROPOLOGIE EN DE COMMUNAUTARISERING VAN
DE STRAFUITVOERING ........................................................................................................... 66
TOENEMENDE AANDACHT VOOR DE RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN EN FORMEEL-WETTELIJKE
VERANKERING VAN ‘RECHTEN VAN GEDETINEERDEN’ ................................................................ 66
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: GEVANGENISPOPULATIE EN -ORGANISATIE ................................. 67
3
, INLEIDING ........................................................................................................................... 67
DATABRONNEN .................................................................................................................... 67
ORGANISATIE/PENITENTIAIRE INFRASTRUCTUUR ...................................................................... 68
WET VAN 23 MAART 2019 ....................................................................................................... 69
GEVANGENISPOPULATIE ........................................................................................................ 70
BELGIË IN EUROPEES VERGELIJKEND PERSPECTIEF ................................................................ 70
EVOLUTIE VAN DE BELGISCHE GEVANGENISPOPULATIE .......................................................... 74
ZELFMOORDEN EN ANDERE OVERLIJDENS ............................................................................. 80
ONTSNAPPINGEN .............................................................................................................. 83
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: DETENTIEBELEVING EN GEVANGENISSSOCIOLOGIE ..................... 84
INLEIDING ........................................................................................................................... 84
GRESHAM SYKES, SOCIETY OF CAPTIVES ................................................................................. 85
ERVING GOFFMAN OVER TOTALE INSTITUTIES ........................................................................... 86
DEPRIVATIE OF IMPORTATIE? ................................................................................................. 87
AANPASSING EN SOCIALISATIE ............................................................................................... 88
DIGITALISERING IN DETENTIE ................................................................................................. 89
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: INTERNE RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN .......................... 90
INLEIDING: DE HOND VAN OOST-BERLIJN ................................................................................ 90
DE INTERNE RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN: ACHTERGROND EN ONTWIKKELING ................ 90
VAN INHERENTE BEPERKINGEN… ......................................................................................... 91
…NAAR GELEGITIMEERDE BEPERKINGEN ............................................................................... 91
DETENTIERECHT ALS AUTONOOM RECHT .............................................................................. 92
ONTWIKKELINGEN IN BELGIË IN VOGELVLUCHT ..................................................................... 93
BASISWET GEVANGENISWEZEN EN RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN ................................... 95
INWERKINGTREDING EN WIJZIGINGEN .................................................................................. 95
BESPREKING VAN DE WET ................................................................................................... 95
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: EXTERNE RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN ........................ 104
DE OPRICHTING VAN STRAFUITVOERINGSRECHTBANKEN ......................................................... 104
DE SITUATIE VÓÓR 1888 ................................................................................................... 104
DE WET LEJEUNE VAN 31 MEI 1888 ..................................................................................... 104
JAREN ’90 VAN TWINTIGSTE EEUW: HERVORMING WORDT OP GANG GETRAPT .......................... 105
TUSSENSTAP: COMMISSIES VOORWAARDELIJKE INVRIJHEIDSTELLING ..................................... 106
NAAR STRAFUITVOERINGSRECHTBANKEN ........................................................................... 106
DE STRAFUITVOERINGSRECHTBANKEN: WERKING EN ORGANISATIE .......................................... 107
ROL RECHTERLIJKE EN UITVOERENDE MACHT ...................................................................... 107
4
, BESLISSINGSBEVOEGDHEID MINISTER VAN JUSTITIE ........................................................... 108
BESLISSINGSBEVOEGDHEID VAN DE STRAFUITVOERINGSRECHTBANKEN ............................... 110
BESLISSINGSBEVOEGDHEID ALLEENZETELENDE STRAFUITVOERINGSRECHTER ...................... 111
ORGANISATIE .................................................................................................................. 113
ONDERZOEK NAAR HERROEPING ....................................................................................... 113
DE TERBESCHIKKINGSTELLING VAN DE STRAFUITVOERINGSRECHTBANK .................................... 115
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: FORENSISCH WELZIJNSWERK .................................................. 116
INLEIDING ......................................................................................................................... 116
DE ZOGENAAMDE ‘BELEIDSONTDUBBELING’ .......................................................................... 117
DECREET VAN 8 MAART 2013 BETREFFENDE DE ORGANISATIE VAN HULP- EN DIENSTVERLENING AAN
GEDETINEERDEN ................................................................................................................ 119
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: GEMEENSCHAPSSTRAFFEN – DEEL 1 ........................................ 120
INLEIDING ......................................................................................................................... 120
DE LOKROEP VAN DE GEMEENSCHAP .................................................................................... 120
GEMEENSCHAPSSTRAFFEN: ON(DER)BELICHT? ...................................................................... 122
EERSTE EN TWEEDE GENERATIE ALTERNATIEVEN .................................................................... 123
ORGANISATIE EN UITVOERING GEMEENSCHAPSSTRAFFEN: ROL VAN DE JUSTITIEHUIZEN ............. 124
PROBATIE, UITSTEL, OPSCHORTING ...................................................................................... 125
AUTONOME PROBATIE ......................................................................................................... 125
WERKSTRAF ....................................................................................................................... 125
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: GEMEENSCHAPSSTRAFFEN – DEEL 2 ........................................ 126
ELEKTRONISCH TOEZICHT IN BELGIË: KORTE HISTORIEK .......................................................... 127
HET EXPERIMENT (1998-2000) ............................................................................................ 127
NATIONALE IMPLEMENTATIE (2000-2002) ............................................................................ 128
BELGISCH MODEL (2002-2006) .......................................................................................... 128
ET LIGHT EN ET SURB (2006-2008) ...................................................................................... 129
BELGISCH MODEL 2.0 (2008-2011) ..................................................................................... 129
ET EXTRA LIGHT EN ET ZERO (2012-…) ................................................................................. 130
NIEUWE VORMEN VAN ET .................................................................................................. 131
REGELGEVING ELEKTRONISCH TOEZICHT .............................................................................. 131
ET IN DE FASE VAN DE STRAFUITVOERING .......................................................................... 131
ET IN KADER VAN VOORLOPIGE HECHTENIS ....................................................................... 132
ELEKTRONISCH TOEZICHT ALS AUTONOME STRAF ............................................................... 132
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: DOCUMENTAIRE ‘PRISON COMPLET’ ........................................ 132
GASTCOLLEGE: SLACHTOFFERSCHAP IN DETENTIE .................................................................... 133
5
, WAT IS SLACHTOFFERSCHAP (IN DETENTIE)? .......................................................................... 133
WAAROM SLACHTOFFERSCHAP IN DETENTIE ONDERZOEKEN? .................................................. 140
HOE SLACHTOFFERSCHAP IN DETENTIE ONDERZOEKEN? ......................................................... 142
WAT WETEN WE OVER DE PREVALENTIE? ................................................................................ 143
WAT WETEN WE OVER DE RISICOFACTOREN? ......................................................................... 149
CONCLUSIES ..................................................................................................................... 151
AANBEVELINGEN ................................................................................................................ 152
GASTCOLLEGE: RECIDIVE EN CRIMINELE CARRIÈRES ................................................................. 152
RECIDIVE .......................................................................................................................... 152
WAT IS RECIDVE? ............................................................................................................. 152
KUNNEN WE RECIDIVE KENNEN (VRAAG NAAR DE EPISTOMOLOGIE) ....................................... 154
WAAROM ONDEROZEK NAAR RECIDIVE? .............................................................................. 155
CRIMINELE CARRIÈRES ........................................................................................................ 156
EFFECTONDERZOEK ............................................................................................................ 159
GASTCOLLEGE: DETENTIE-ERVARINGEN: GENDER EN KWETSBAARHEID ........................................ 160
DETENTIE- ERVARINGEN EN GEVANGENISPIJNEN .................................................................... 160
GENDER EN GEVANGENISSEN .............................................................................................. 163
GEDETINEERD LGBTQ+ PERSONEN ........................................................................................ 165
KWETSBAARHEID EN DETENTIE ............................................................................................. 168
CONCLUSIE ....................................................................................................................... 169
VRAGENRONDE à ZIE POWERPOINT ........................................................................................ 169
6
,INLEIDING TOT DE CURSUS
TER INLEIDING: ENKELE ILLUSTRATIES
Straffen in vergelijkend en historisch perspectief
Detentieratio’s = aantal gedetineerden per 100.000 inwoners
- Zo landen met elkaar kunnen vergelijken op een zinvolle manier
- We stellen vast dat de cijfers verschillen
- Cijfers afkomstig van Noorse criminoloog Nils Christie, 2002, Londen
- 709 = VS
- 35 = IJsland
- 138 = UK
- Welke verklaringen zijn hiervoor?
o Heeft niets te maken met criminaliteit. Amerikanen zijn niet meer crimineel dan de rest
o Het gaat over het gebruik/plaats/wijze waarop die straf wordt gebruikt en hoe die straf ingebed zit in de
samenleving
Not so happy…
- Iraniërs dansen op Happy: 91 zweepslagen en 6 maanden cel
Criminal pinguis
- Adéliepinguïn die keer op keer stenen steelt van zijn buurman.
- Vroeger: dierenprocessen einde 16e eeuw
o Varkens werden crimineel bestraft zoals mensen
o Varken veroordeeld omdat het een kind had gedood, werd terechtgesteld, en dood lichaam varken werd
zoals dood lichaam mens tentoongesteld
Haast achter strengere wet
- Zomer 2012: commotie in media, politiek en samenleving omdat de SURB geoordeeld heeft dat Michelle Martin (ex-
vrouw Dutroux) voorwaardelijk in vrijheid kan worden gesteld
- Wet zeer snel verstrengen
o Steekvlampolitiek: na incident heel snel reageren door o.a.verstrenging van de strafwetgeving
§ Controlecultuur
Verstrengde wet Lejeune treedt volgende week in werking
- Verlenging zaak voorwaardelijke invrijheidstelling van Michelle Martin
- Wettelijke vertaling van de verstrenging
- Bericht gaat uit van de MvJ, maar in de communicatie zitten fouten
o Wet Lejeune bestond niet meer, de naam wordt gebruikt
o Correct: verstrenging van de wet op de externe rechtspositie
1
,WAT BEGRIJPEN WE ONDER ‘STRAF’?
Straffen = alledaagse praktijk
Van baby tot kleuter
- Straf niet bij alles wat niet mag à subsidiariteitsbeginsel
o Spaarzaam mee omgaan
o Andere interventies met zelfde doel en die minder ingrijpend zijn, dan die toepassen
- Straf volgt op de actie
o Band levendig houden tussen misdrijf en de reactie (straf)
- Straf aanpassen aan leeftijd en gedrag à rehabilitatie
- Geen fysieke straffen
Het alledaagse straffen vertoont zekere gelijkenissen met straffen in de strafrechtsbedeling
- Maar óók: grote verschillen: cf wettelijk apparaat, eigen instellingen, gebruik van dwang, bureaucratisch proces,
gespecialiseerd personeel…
Hoe ‘straf’ definiëren in kader van een cursus ‘penologie en penitentiair recht’?
- Straf = ‘…een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als een sanctie wegens een
gepleegd misdrijf’ (Hof van Cassatie)
o Voelt aan als leed, is bedoeld als leed (vanuit oogpunt bestraffer)
o Als u de straf als prettig ervaart, het blijft nog steeds een straf (straf bepaald vanuit perspectief bestraffer)
- ‘Punishment is ... the legal process whereby violators of the criminal law are condemned and sanctioned in
accordance with specified legal categories and procedures’ (Garland)
o Aan wettelijke bepalingen onderworpen, volgens procedures
- ‘Punishment ... is punishment for crime, imposed by the judiciary in accordance with penal law, and administered
by penal institutions such as prisons and the probation service’ (Hudson)
o Opgelegd door de rechterlijke macht in lijn met procedures en uitgevoerd door gevangenissen of de
justitiehuizen
7 kenmerken van de straf – Walker 1991
- (1) Er wordt ‘iets’ toegebracht aan een ander persoon, waarvan verondersteld wordt dat het onaangenaam is
o Niet de beleving van de gestrafte die centraal staat, maar die van de samenleving
- (2) Het toebrengen van de straf is intentioneel en gebeurt om een bepaalde reden
- (3) Degenen die de straf opleggen hebben daartoe het recht
- (4) De straf wordt opgelegd ter gelegenheid van een daad of een omissie, die een overtreding van een wet, een regel
of een gewoonte inhoudt
- (5) Degene die gestraft wordt heeft de inbreuk vrijwillig gepleegd
o Internering ≠ straf (niet-toerekeningsvatbaar)
- (6) De redenen om te straffen moeten te rechtvaardigen zijn
- (7) Of de bestraffingsact werkelijk als straf wordt beschouwd is afhankelijk van wat de bestraffer verstaat onder
bestraffing en niet van de opvatting van de gestrafte
2
,HOE BESTUDEREN WE BESTRAFFING IN EEN CURSUS ‘PENOLOGIE EN PENITENTIAIR RECHT’?
Wat doet de ‘penologie’?
- Traditioneel een wat beladen term… cf C.S. Lewis:
o Let barbarous things have barbarous names
o In de ontwikkeling van de straf na de oorlog, werd de straf als instrument gezien om mensen terug op het
rechte pad te brengen. Men ging mensen behandelen om van hun deviante neigingen af te helpen.
o C.S. Lewis maakt een karikatuur van de penoloog
DEFINITIE 1: Penologie is de sociaal-wetenschappelijke bestudering van de oplegging en tenuitvoerlegging van
strafrechtelijke sancties ... In de penologie komen vragen aan de orde als: wat houden de diverse sancties in; welke
rechtstheoretische en –filosofische ideeën liggen eraan ten grondslag; welke doelen wil men ermee bereiken en lukt het om
die doelen te realiseren: zijn ze effectief?’ (Moerings)
- Straffilosofische aspecten, ontwikkeling van straffen, doelen van straffen en het bereik ervan
- De volgende definitie ontbreekt in bovenstaande definitie
DEFINITIE 2: ‘That body of thought which explores the relations between punishment and society, its purpose being to
understand punishment as a social phenomenon and thus trace its role in social life’ (Garland 1990)
- Het begrijpen van de straf als sociaal fenomeen
- Wanneer is een straf rechtvaardig?
- Werkt een straf?
- Welke functies vervult de straf?
WAAROM STRAFFEN?
TEKST 1-3
INLEIDING: SITUERING VAN HET RECHTVAARDIGINGSVRAAGSTUK VAN DE STRAF
Waarom is dit vraagstuk zo belangrijk?
- Essentie van de straf (cfn Walker 1991): straffen doet ‘pijn’ – doelgerichte leedtoevoeging; het gaat om een vorm
van ‘statelijk geweld’
o Een onaangenaamheid wordt toegevoegd
- Straffen is duur – een belangrijke maatschappelijke investering
o Gespecialiseerd personeel/instellingen, ruimtes, toestellen…
- DUS: straffen is om minstens twee redenen potentieel problematisch
- DUS: nood aan ‘goede redenen’ om over te gaan tot bestraffing
Straffilosofische theorieën identificeren de problematische aspecten en zoeken, voor zover mogelijk, naar mogelijkheden
om er mee om te gaan
- Om een antwoord te bieden op die problematische aspecten
3
, INTERMEZZO: WAAROM STRAFFEN WE? TWEE RECENTE CASES
Koppeling aan de 7 kenmerken van de straf van Walker!
Proces Demjanjuk, 2009
- Man moet zich verantwoorden voor het vergassen van 27.900 Joden
- Man wordt binnengerold in rolstoel
- Wordt veroordeeld toto 5 jaar cel op zijn 91ste jaar
- Wat doet die straf hier?
o Vergelding
o Kern van retributivisme, er is iets gebeurd en met de straf wordt er gezocht naar een manier om wat er is
gebeurd terug recht te zetten
§ De verdiende straf willen opleggen
§ Geen nuttig doel willen nastreven
§ Morele afkeuring van wat er gebeurd is staat centraal
o GEEN gedragsbeïnvloeding beoogd hier
Zaak over onverantwoord rijgedrag
- Politierechter legt verplichting op boek te lezen
o Toekomstgericht
- ‘Tonio’ moet wegpiraat inzicht brengen
o Politierechter koestert dus de hoop dat er daardoor een veranderingsproces optreedt en dat die persoon
in de toekomst zo’n feiten niet meer pleegt
2 heel grote perspectieven
- Retributivisme
o Kijkt terug, naar het verleden
- Utilitarisme
o Kijkt naar voor, de toekomst
DE KLASSIEKE ANTWOORDEN: RETRIBUTIVISME, UTILITARISME & VERENIGINGSTHEORIEËN
RETRIBUTIVISME
Immanuel Kant = grondlegger
Gaat terug op Talio-principe ‘oog om oog, tand om tand’
Betalen van de schuld die openstaat
- Voordeel dat misdrijfpleger verkrijgt, moet beantwoord worden met straf die proportioneel is
- Evenwicht moet worden hersteld
Gericht op het verleden
Straf beoogt herstel van de rechtsorde
- ≠ herstelrecht
- Abstract idee dat misdrijfpleger handeling stelde die onevenwichtssitutatie deed ontstaan
4
INHOUDSTAFEL
INLEIDING TOT DE CURSUS 1 FOUT! BLADWIJZER NIET GEDEFINIEERD. FOUT! BLADWIJZER NIET
GEDEFINIEERD. FOUT! BLADWIJZER NIET GEDEFINIEERD. .... FOUT! BLADWIJZER NIET GEDEFINIEERD.
INLEIDING TOT DE CURSUS ......................................................................................................... 1
TER INLEIDING: ENKELE ILLUSTRATIES ...................................................................................... 1
WAT BEGRIJPEN WE ONDER ‘STRAF’? ........................................................................................ 2
HOE BESTUDEREN WE BESTRAFFING IN EEN CURSUS ‘PENOLOGIE EN PENITENTIAIR RECHT’? .......... 3
WAAROM STRAFFEN? ................................................................................................................. 3
INLEIDING: SITUERING VAN HET RECHTVAARDIGINGSVRAAGSTUK VAN DE STRAF ............................ 3
INTERMEZZO: WAAROM STRAFFEN WE? TWEE RECENTE CASES ..................................................... 4
DE KLASSIEKE ANTWOORDEN: RETRIBUTIVISME, UTILITARISME & VERENIGINGSTHEORIEËN .............. 4
RETRIBUTIVISME ................................................................................................................. 4
UTILITARISME ..................................................................................................................... 5
VERENIGINGSTHEORIEËN .................................................................................................... 6
DE KWESTIE VAN DE RELATIEVE AUTONOMIE .......................................................................... 7
INTERMEZZO: OVER HET WOORD ‘ALLOCHTOON’ ........................................................................ 7
HET ABOLITIONISTISCHE ANTWOORD: GÉÉN RECHTVAARDIGING VOOR DE STRAF ........................... 7
MEER UITGEWERKT - EN GERADICALISEERD - BINNEN ABOLITIONISTISCHE STROMING .................. 8
ABOLITIONISTISCHE PERSPECTIEF ......................................................................................... 8
HULSMAN ZOEKT NAAR ANDERE TAAL, ANDER BEGRIPPENAPPARAAT .......................................... 9
STRAFRECHTELIJK SYSTEEM .................................................................................................. 9
WAT WIL HULSMAN AFSCHAFFEN? ....................................................................................... 10
HET HERSTELRECHTELIJKE ANTWOORD ................................................................................... 10
(A) HET RETRIBUTIEF-REPRESSIEF MODEL ............................................................................. 10
(B) HET REHABILITATIEF MODEL ........................................................................................... 11
(C) HET REPARATIEF-HERSTELGERICHT MODEL ...................................................................... 12
TOT BESLUIT ........................................................................................................................ 14
SOCIOLOGIE VAN DE STRAF: ARBEIDSMARKT, MACHT EN STRAF .................................................... 14
INLEIDING ........................................................................................................................... 14
DE PROBLEEMSTELLING VAN DE BESTRAFFINGSSOCIOLOGIE .................................................. 14
EEN KORTE HISTORIEK IN HOOFDLIJNEN + WAAR GAAN WE NAARTOE? ...................................... 16
1
, WAAROM BIJZONDERE AANDACHT VOOR HET WERK VAN DAVID GARLAND? .............................. 17
HET MARXISTISCHE PERSPECTIEF: ARBEIDSMARKT, IDEOLOGIE, REPRESSIE EN STRAF ................. 18
DE MARXISTISCHE ANALYSE VAN DE MAATSCHAPPIJ ............................................................... 18
GEORG RUSCHE: ARBEIDSMARKT EN STRAF .......................................................................... 18
TOEPASSING: LESS ELIGIBILITY, NORMALISERING EN DE BELGISCHE BASISWET GEVANGENISWEZEN
EN RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN ............................................................................. 20
TWEE RECENTE ILLUSTRATIES: OPGESMUKTE WERKLOOSHEIDSSTATISTIEKEN EN DE ‘GEKAAPTE’
VERKIEZINGSOVERWINNING VAN BUSH JR. .............................................................................. 20
HET FOUCAULTIAANSE MACHTSPERSPECTIEF ......................................................................... 23
SOCIOLOGIE VAN DE STRAF: SOLIDARITEIT, CIVILISATIE EN STRAF ................................................. 24
HET REVISIONISME ONDER VUUR ............................................................................................ 24
HET DURKHEIMIAANSE PERSPECTIEF ..................................................................................... 26
ARBEIDSDELING, SOLIDARITEIT EN STRAF ............................................................................. 26
TWEE WETTEN OVER DE EVOLUTIE VAN DE STRAF ................................................................... 27
TOEPASSING: DE STILLE MARS, EEN DURKHEIMIAANS FENOMEEN? ........................................... 28
HET ELIASIAANSE PERSPECTIEF ............................................................................................ 28
DE CIVILISATIETHEORIE VAN NORBERT ELIAS ......................................................................... 28
TOEPASSING: HOE DE GEVANGENIS ‘UIT HET ZICHT’ VERDWIJNT ............................................. 30
HET WERK VAN PIETER SPIERENBURG ................................................................................... 30
HERMAN FRANKE OVER EENZAME OPSLUITING ...................................................................... 31
TOEPASSING: JOHNNY CASH, SAN QUENTIN EN DE EMANCIPATIE VAN GEVANGENEN ................. 33
DE MULTIDIMENSIONELE BESTRAFFINGSSOCIOLOGIE VAN DAVID GARLAND .............................. 33
SOCIOLOGIE VAN DE STRAF: BESTRAFFING IN DE CONTROLECULTUUR ........................................... 34
INLEIDING: AANLOOP NAAR DE CONTROLECULTUUR ................................................................. 34
DE CONTROLECULTUUR: OPBOUW VAN DE STUDIE ................................................................... 34
DE CONTROLECULTUUR NA 9/11 ............................................................................................ 39
HET DEBAT OVER DE CONTROLECULTUUR ................................................................................ 40
VERGELIJKENDE CRIMINOLOGIE .......................................................................................... 40
AMERIKAANS EXCEPTIONALISME .......................................................................................... 40
SOCIOLOGIE VAN DE STRAF: CASUS HET NAS-RAPPORT OVER OPSLUITING IN DE VERENIGDE STATEN 42
INLEIDING: OPSLUITING TER DISCUSSIE .................................................................................. 42
HET NAS-RAPPORT ................................................................................................................ 43
LIJF- EN DOODSTRAF ............................................................................................................... 46
INLEIDING: HET MENSELIJKE LICHAAM ALS OBJECT VAN STRAF ................................................... 46
2
, LIJFSTRAF 1: DE BESTRAFFING VAN ZELFMOORD IN BELGIË ........................................................ 47
LIJFSTRAF 2: DE KAAKSTRAF IN BELGIË .................................................................................... 47
DE DOODSTRAF .................................................................................................................... 48
DE DOODSTRAF IN BELGIË: ONTWIKKELING EN AFSCHAFFING ................................................. 48
DE DOODSTRAF WERELDWIJD: SITUATIE ANNO 2024 ............................................................... 52
DE AFSCHAFFING VAN DE DOODSTRAF WERELDWIJD: DE ‘NIEUWE DYNAMIEK’ .......................... 53
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: HISTORIEK VAN HET GEVANGENISWEZEN (CA 1550-1939) ............. 55
VOORAF: ENKELE BESCHOUWINGEN BIJ EEN MIDDELEEUWSE GEVANGENIS (13E EEUW, FIRENZE) .. 55
DE PLAATS VAN DE VRIJHEIDSBEROVING IN DE ONTWIKKELING VAN HET SANCTIEPAKKET .............. 55
INLEIDING ........................................................................................................................ 55
HET TUCHTHUIS ALS VOORLOPER VAN DE MODERNE GEVANGENIS .......................................... 55
DE PRIORITAIRE PLAATS VAN DE VRIJHEIDSBEROVING ALS STRAF VANAF DE 19 D E EEUW .............. 57
HET ONTSTAAN EN DE UITBOUW VAN EEN CENTRAAL GELEID CELLULAIR GEVANGENISSYSTEEM ..... 57
DE TOESTAND IN 1830 ........................................................................................................ 57
DE REALISATIE VAN EEN MOREEL-EDUCATIEF PROJECT ........................................................... 57
DE DUURZAAMHEID VAN DUCPÉTIAUX’S NALATENSCHAP ........................................................ 59
HET PENITENTIAIR-ANTROPOLOGISCH HERVORMINGSOFFENSIEF TIJDENS HET INTERBELLUM ........ 59
UITGANGSPUNTEN ............................................................................................................. 59
DE OPRICHTING VAN DE PENITENTIAIR ANTROPOLOGISCHE DIENST EN DE UITBREIDING VAN DE
ANTROPOLOGISCHE LABORATORIA (1920 – 1922) ................................................................... 60
DE PENITENTIAIRE ANTROPOLOGIE IN CONFLICT MET DE ‘PENITENTIAIRE GEDACHTE EN ACTIE’
(1920-1929) ...................................................................................................................... 61
DE VERDERE EVOLUTIE TOT EIND 1939 .................................................................................. 61
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: HET RECENTE STRAFBELEID EN DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF ... 61
INLEIDING ........................................................................................................................... 61
DOORBRAAK VAN HET GEMEENSCHAPSREGIME EN VERDERE LIBERALISERING VAN HET INWENDIG
GEVANGENISREGIME ............................................................................................................ 63
TOENEMENDE AANDACHT VOOR DE PROBLEMATIEK VAN SLACHTOFFERS ..................................... 63
ENKELE EVOLUTIES MET BETREKKING TOT ASPECTEN VAN DE EXTERNE RECHTSPOSITIE VAN
VEROORDEELDEN TOT EEN VRIJHEIDSSTRAF ............................................................................ 64
DE OVERBEVOLKING EN ZIJN RELATIE TOT HET INVRIJHEIDSTELLINGSBELEID ............................... 65
DE VERDERE ONTWIKKELING VAN DE CRIMINELE ANTROPOLOGIE EN DE COMMUNAUTARISERING VAN
DE STRAFUITVOERING ........................................................................................................... 66
TOENEMENDE AANDACHT VOOR DE RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN EN FORMEEL-WETTELIJKE
VERANKERING VAN ‘RECHTEN VAN GEDETINEERDEN’ ................................................................ 66
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: GEVANGENISPOPULATIE EN -ORGANISATIE ................................. 67
3
, INLEIDING ........................................................................................................................... 67
DATABRONNEN .................................................................................................................... 67
ORGANISATIE/PENITENTIAIRE INFRASTRUCTUUR ...................................................................... 68
WET VAN 23 MAART 2019 ....................................................................................................... 69
GEVANGENISPOPULATIE ........................................................................................................ 70
BELGIË IN EUROPEES VERGELIJKEND PERSPECTIEF ................................................................ 70
EVOLUTIE VAN DE BELGISCHE GEVANGENISPOPULATIE .......................................................... 74
ZELFMOORDEN EN ANDERE OVERLIJDENS ............................................................................. 80
ONTSNAPPINGEN .............................................................................................................. 83
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: DETENTIEBELEVING EN GEVANGENISSSOCIOLOGIE ..................... 84
INLEIDING ........................................................................................................................... 84
GRESHAM SYKES, SOCIETY OF CAPTIVES ................................................................................. 85
ERVING GOFFMAN OVER TOTALE INSTITUTIES ........................................................................... 86
DEPRIVATIE OF IMPORTATIE? ................................................................................................. 87
AANPASSING EN SOCIALISATIE ............................................................................................... 88
DIGITALISERING IN DETENTIE ................................................................................................. 89
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: INTERNE RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN .......................... 90
INLEIDING: DE HOND VAN OOST-BERLIJN ................................................................................ 90
DE INTERNE RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN: ACHTERGROND EN ONTWIKKELING ................ 90
VAN INHERENTE BEPERKINGEN… ......................................................................................... 91
…NAAR GELEGITIMEERDE BEPERKINGEN ............................................................................... 91
DETENTIERECHT ALS AUTONOOM RECHT .............................................................................. 92
ONTWIKKELINGEN IN BELGIË IN VOGELVLUCHT ..................................................................... 93
BASISWET GEVANGENISWEZEN EN RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN ................................... 95
INWERKINGTREDING EN WIJZIGINGEN .................................................................................. 95
BESPREKING VAN DE WET ................................................................................................... 95
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: EXTERNE RECHTSPOSITIE VAN GEDETINEERDEN ........................ 104
DE OPRICHTING VAN STRAFUITVOERINGSRECHTBANKEN ......................................................... 104
DE SITUATIE VÓÓR 1888 ................................................................................................... 104
DE WET LEJEUNE VAN 31 MEI 1888 ..................................................................................... 104
JAREN ’90 VAN TWINTIGSTE EEUW: HERVORMING WORDT OP GANG GETRAPT .......................... 105
TUSSENSTAP: COMMISSIES VOORWAARDELIJKE INVRIJHEIDSTELLING ..................................... 106
NAAR STRAFUITVOERINGSRECHTBANKEN ........................................................................... 106
DE STRAFUITVOERINGSRECHTBANKEN: WERKING EN ORGANISATIE .......................................... 107
ROL RECHTERLIJKE EN UITVOERENDE MACHT ...................................................................... 107
4
, BESLISSINGSBEVOEGDHEID MINISTER VAN JUSTITIE ........................................................... 108
BESLISSINGSBEVOEGDHEID VAN DE STRAFUITVOERINGSRECHTBANKEN ............................... 110
BESLISSINGSBEVOEGDHEID ALLEENZETELENDE STRAFUITVOERINGSRECHTER ...................... 111
ORGANISATIE .................................................................................................................. 113
ONDERZOEK NAAR HERROEPING ....................................................................................... 113
DE TERBESCHIKKINGSTELLING VAN DE STRAFUITVOERINGSRECHTBANK .................................... 115
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: FORENSISCH WELZIJNSWERK .................................................. 116
INLEIDING ......................................................................................................................... 116
DE ZOGENAAMDE ‘BELEIDSONTDUBBELING’ .......................................................................... 117
DECREET VAN 8 MAART 2013 BETREFFENDE DE ORGANISATIE VAN HULP- EN DIENSTVERLENING AAN
GEDETINEERDEN ................................................................................................................ 119
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: GEMEENSCHAPSSTRAFFEN – DEEL 1 ........................................ 120
INLEIDING ......................................................................................................................... 120
DE LOKROEP VAN DE GEMEENSCHAP .................................................................................... 120
GEMEENSCHAPSSTRAFFEN: ON(DER)BELICHT? ...................................................................... 122
EERSTE EN TWEEDE GENERATIE ALTERNATIEVEN .................................................................... 123
ORGANISATIE EN UITVOERING GEMEENSCHAPSSTRAFFEN: ROL VAN DE JUSTITIEHUIZEN ............. 124
PROBATIE, UITSTEL, OPSCHORTING ...................................................................................... 125
AUTONOME PROBATIE ......................................................................................................... 125
WERKSTRAF ....................................................................................................................... 125
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: GEMEENSCHAPSSTRAFFEN – DEEL 2 ........................................ 126
ELEKTRONISCH TOEZICHT IN BELGIË: KORTE HISTORIEK .......................................................... 127
HET EXPERIMENT (1998-2000) ............................................................................................ 127
NATIONALE IMPLEMENTATIE (2000-2002) ............................................................................ 128
BELGISCH MODEL (2002-2006) .......................................................................................... 128
ET LIGHT EN ET SURB (2006-2008) ...................................................................................... 129
BELGISCH MODEL 2.0 (2008-2011) ..................................................................................... 129
ET EXTRA LIGHT EN ET ZERO (2012-…) ................................................................................. 130
NIEUWE VORMEN VAN ET .................................................................................................. 131
REGELGEVING ELEKTRONISCH TOEZICHT .............................................................................. 131
ET IN DE FASE VAN DE STRAFUITVOERING .......................................................................... 131
ET IN KADER VAN VOORLOPIGE HECHTENIS ....................................................................... 132
ELEKTRONISCH TOEZICHT ALS AUTONOME STRAF ............................................................... 132
DE VRIJHEIDSBEROVENDE STRAF: DOCUMENTAIRE ‘PRISON COMPLET’ ........................................ 132
GASTCOLLEGE: SLACHTOFFERSCHAP IN DETENTIE .................................................................... 133
5
, WAT IS SLACHTOFFERSCHAP (IN DETENTIE)? .......................................................................... 133
WAAROM SLACHTOFFERSCHAP IN DETENTIE ONDERZOEKEN? .................................................. 140
HOE SLACHTOFFERSCHAP IN DETENTIE ONDERZOEKEN? ......................................................... 142
WAT WETEN WE OVER DE PREVALENTIE? ................................................................................ 143
WAT WETEN WE OVER DE RISICOFACTOREN? ......................................................................... 149
CONCLUSIES ..................................................................................................................... 151
AANBEVELINGEN ................................................................................................................ 152
GASTCOLLEGE: RECIDIVE EN CRIMINELE CARRIÈRES ................................................................. 152
RECIDIVE .......................................................................................................................... 152
WAT IS RECIDVE? ............................................................................................................. 152
KUNNEN WE RECIDIVE KENNEN (VRAAG NAAR DE EPISTOMOLOGIE) ....................................... 154
WAAROM ONDEROZEK NAAR RECIDIVE? .............................................................................. 155
CRIMINELE CARRIÈRES ........................................................................................................ 156
EFFECTONDERZOEK ............................................................................................................ 159
GASTCOLLEGE: DETENTIE-ERVARINGEN: GENDER EN KWETSBAARHEID ........................................ 160
DETENTIE- ERVARINGEN EN GEVANGENISPIJNEN .................................................................... 160
GENDER EN GEVANGENISSEN .............................................................................................. 163
GEDETINEERD LGBTQ+ PERSONEN ........................................................................................ 165
KWETSBAARHEID EN DETENTIE ............................................................................................. 168
CONCLUSIE ....................................................................................................................... 169
VRAGENRONDE à ZIE POWERPOINT ........................................................................................ 169
6
,INLEIDING TOT DE CURSUS
TER INLEIDING: ENKELE ILLUSTRATIES
Straffen in vergelijkend en historisch perspectief
Detentieratio’s = aantal gedetineerden per 100.000 inwoners
- Zo landen met elkaar kunnen vergelijken op een zinvolle manier
- We stellen vast dat de cijfers verschillen
- Cijfers afkomstig van Noorse criminoloog Nils Christie, 2002, Londen
- 709 = VS
- 35 = IJsland
- 138 = UK
- Welke verklaringen zijn hiervoor?
o Heeft niets te maken met criminaliteit. Amerikanen zijn niet meer crimineel dan de rest
o Het gaat over het gebruik/plaats/wijze waarop die straf wordt gebruikt en hoe die straf ingebed zit in de
samenleving
Not so happy…
- Iraniërs dansen op Happy: 91 zweepslagen en 6 maanden cel
Criminal pinguis
- Adéliepinguïn die keer op keer stenen steelt van zijn buurman.
- Vroeger: dierenprocessen einde 16e eeuw
o Varkens werden crimineel bestraft zoals mensen
o Varken veroordeeld omdat het een kind had gedood, werd terechtgesteld, en dood lichaam varken werd
zoals dood lichaam mens tentoongesteld
Haast achter strengere wet
- Zomer 2012: commotie in media, politiek en samenleving omdat de SURB geoordeeld heeft dat Michelle Martin (ex-
vrouw Dutroux) voorwaardelijk in vrijheid kan worden gesteld
- Wet zeer snel verstrengen
o Steekvlampolitiek: na incident heel snel reageren door o.a.verstrenging van de strafwetgeving
§ Controlecultuur
Verstrengde wet Lejeune treedt volgende week in werking
- Verlenging zaak voorwaardelijke invrijheidstelling van Michelle Martin
- Wettelijke vertaling van de verstrenging
- Bericht gaat uit van de MvJ, maar in de communicatie zitten fouten
o Wet Lejeune bestond niet meer, de naam wordt gebruikt
o Correct: verstrenging van de wet op de externe rechtspositie
1
,WAT BEGRIJPEN WE ONDER ‘STRAF’?
Straffen = alledaagse praktijk
Van baby tot kleuter
- Straf niet bij alles wat niet mag à subsidiariteitsbeginsel
o Spaarzaam mee omgaan
o Andere interventies met zelfde doel en die minder ingrijpend zijn, dan die toepassen
- Straf volgt op de actie
o Band levendig houden tussen misdrijf en de reactie (straf)
- Straf aanpassen aan leeftijd en gedrag à rehabilitatie
- Geen fysieke straffen
Het alledaagse straffen vertoont zekere gelijkenissen met straffen in de strafrechtsbedeling
- Maar óók: grote verschillen: cf wettelijk apparaat, eigen instellingen, gebruik van dwang, bureaucratisch proces,
gespecialiseerd personeel…
Hoe ‘straf’ definiëren in kader van een cursus ‘penologie en penitentiair recht’?
- Straf = ‘…een leed door de wet bepaald en door de rechterlijke macht opgelegd als een sanctie wegens een
gepleegd misdrijf’ (Hof van Cassatie)
o Voelt aan als leed, is bedoeld als leed (vanuit oogpunt bestraffer)
o Als u de straf als prettig ervaart, het blijft nog steeds een straf (straf bepaald vanuit perspectief bestraffer)
- ‘Punishment is ... the legal process whereby violators of the criminal law are condemned and sanctioned in
accordance with specified legal categories and procedures’ (Garland)
o Aan wettelijke bepalingen onderworpen, volgens procedures
- ‘Punishment ... is punishment for crime, imposed by the judiciary in accordance with penal law, and administered
by penal institutions such as prisons and the probation service’ (Hudson)
o Opgelegd door de rechterlijke macht in lijn met procedures en uitgevoerd door gevangenissen of de
justitiehuizen
7 kenmerken van de straf – Walker 1991
- (1) Er wordt ‘iets’ toegebracht aan een ander persoon, waarvan verondersteld wordt dat het onaangenaam is
o Niet de beleving van de gestrafte die centraal staat, maar die van de samenleving
- (2) Het toebrengen van de straf is intentioneel en gebeurt om een bepaalde reden
- (3) Degenen die de straf opleggen hebben daartoe het recht
- (4) De straf wordt opgelegd ter gelegenheid van een daad of een omissie, die een overtreding van een wet, een regel
of een gewoonte inhoudt
- (5) Degene die gestraft wordt heeft de inbreuk vrijwillig gepleegd
o Internering ≠ straf (niet-toerekeningsvatbaar)
- (6) De redenen om te straffen moeten te rechtvaardigen zijn
- (7) Of de bestraffingsact werkelijk als straf wordt beschouwd is afhankelijk van wat de bestraffer verstaat onder
bestraffing en niet van de opvatting van de gestrafte
2
,HOE BESTUDEREN WE BESTRAFFING IN EEN CURSUS ‘PENOLOGIE EN PENITENTIAIR RECHT’?
Wat doet de ‘penologie’?
- Traditioneel een wat beladen term… cf C.S. Lewis:
o Let barbarous things have barbarous names
o In de ontwikkeling van de straf na de oorlog, werd de straf als instrument gezien om mensen terug op het
rechte pad te brengen. Men ging mensen behandelen om van hun deviante neigingen af te helpen.
o C.S. Lewis maakt een karikatuur van de penoloog
DEFINITIE 1: Penologie is de sociaal-wetenschappelijke bestudering van de oplegging en tenuitvoerlegging van
strafrechtelijke sancties ... In de penologie komen vragen aan de orde als: wat houden de diverse sancties in; welke
rechtstheoretische en –filosofische ideeën liggen eraan ten grondslag; welke doelen wil men ermee bereiken en lukt het om
die doelen te realiseren: zijn ze effectief?’ (Moerings)
- Straffilosofische aspecten, ontwikkeling van straffen, doelen van straffen en het bereik ervan
- De volgende definitie ontbreekt in bovenstaande definitie
DEFINITIE 2: ‘That body of thought which explores the relations between punishment and society, its purpose being to
understand punishment as a social phenomenon and thus trace its role in social life’ (Garland 1990)
- Het begrijpen van de straf als sociaal fenomeen
- Wanneer is een straf rechtvaardig?
- Werkt een straf?
- Welke functies vervult de straf?
WAAROM STRAFFEN?
TEKST 1-3
INLEIDING: SITUERING VAN HET RECHTVAARDIGINGSVRAAGSTUK VAN DE STRAF
Waarom is dit vraagstuk zo belangrijk?
- Essentie van de straf (cfn Walker 1991): straffen doet ‘pijn’ – doelgerichte leedtoevoeging; het gaat om een vorm
van ‘statelijk geweld’
o Een onaangenaamheid wordt toegevoegd
- Straffen is duur – een belangrijke maatschappelijke investering
o Gespecialiseerd personeel/instellingen, ruimtes, toestellen…
- DUS: straffen is om minstens twee redenen potentieel problematisch
- DUS: nood aan ‘goede redenen’ om over te gaan tot bestraffing
Straffilosofische theorieën identificeren de problematische aspecten en zoeken, voor zover mogelijk, naar mogelijkheden
om er mee om te gaan
- Om een antwoord te bieden op die problematische aspecten
3
, INTERMEZZO: WAAROM STRAFFEN WE? TWEE RECENTE CASES
Koppeling aan de 7 kenmerken van de straf van Walker!
Proces Demjanjuk, 2009
- Man moet zich verantwoorden voor het vergassen van 27.900 Joden
- Man wordt binnengerold in rolstoel
- Wordt veroordeeld toto 5 jaar cel op zijn 91ste jaar
- Wat doet die straf hier?
o Vergelding
o Kern van retributivisme, er is iets gebeurd en met de straf wordt er gezocht naar een manier om wat er is
gebeurd terug recht te zetten
§ De verdiende straf willen opleggen
§ Geen nuttig doel willen nastreven
§ Morele afkeuring van wat er gebeurd is staat centraal
o GEEN gedragsbeïnvloeding beoogd hier
Zaak over onverantwoord rijgedrag
- Politierechter legt verplichting op boek te lezen
o Toekomstgericht
- ‘Tonio’ moet wegpiraat inzicht brengen
o Politierechter koestert dus de hoop dat er daardoor een veranderingsproces optreedt en dat die persoon
in de toekomst zo’n feiten niet meer pleegt
2 heel grote perspectieven
- Retributivisme
o Kijkt terug, naar het verleden
- Utilitarisme
o Kijkt naar voor, de toekomst
DE KLASSIEKE ANTWOORDEN: RETRIBUTIVISME, UTILITARISME & VERENIGINGSTHEORIEËN
RETRIBUTIVISME
Immanuel Kant = grondlegger
Gaat terug op Talio-principe ‘oog om oog, tand om tand’
Betalen van de schuld die openstaat
- Voordeel dat misdrijfpleger verkrijgt, moet beantwoord worden met straf die proportioneel is
- Evenwicht moet worden hersteld
Gericht op het verleden
Straf beoogt herstel van de rechtsorde
- ≠ herstelrecht
- Abstract idee dat misdrijfpleger handeling stelde die onevenwichtssitutatie deed ontstaan
4
