Samenvatting - Ethiek voor juristen (JUR-3ETHIEK)

SAMENVATTING ETHIEK VOOR JURISTEN
OP TENTAMEN NIET ‘ZIET OP’ GEBRUIKEN, MAAR ‘HEEFT BETREKKING OP’
Week 1
Kenmerken van ethiek (kennisclip)
Ethiek is een manier van kijken naar de werkelijkheid. In de ethiek gaat het over goed handelen tegenover
slecht handelen. Van goed handelen verwachten we dat mensen nastreven om slecht handelen uit de weg te
gaan.
De ‘gerichtheid op het goede’ drukken we uit door ethiek normatief te noemen  komt van normen = regels
waaraan het handelen moet voldoen.
Ethische normen zijn afgeleid van waarden = dit zijn abstracte kwaliteiten als rechtvaardigheid, solidariteit,
vertrouwen en gelijkheid.
 Normen en de onderliggende waarden geven richting aan het handelen.

Ethiek onderscheidt zich hiermee van de meeste wetenschappen die descriptief zijn = beschrijven de stand van
zaken in de werkelijkheid en verklaren deze. Zijn neutraal, objectief en waardenvrij.

VOORBEELD: smaak is een discussie hoe je persoonlijk dingen ervaart en beleeft, er is moeilijk over te
discussiëren. Over ethische zaken kun je wel van mening verschillen en kun je dus over discussiëren,
argumenten aandragen.

Bij de zoektocht naar criteria voor goed handelen speelt transcendentie een rol = overstijgen  criteria waar
we in ethiek naar op zoek zijn overstijgen mijn persoonlijke willekeur. Dit zie je ook terug in het verschil bij
wensen en waarden:
 Wensen zijn persoonlijke individuele verlangens, bijv. ik wil meer geld verdienen
 Daarentegen zijn waarden algemener geldig
 Verhaal van bron van Mungozen = was in moeras terecht gekomen en dreigde te verdrinken, maar hij kon
zich aan zijn eigen haren uit moeras omhoogtrekken. Iedereen begrijpt dat dit niet kan, want vast punt nodig.
Iemand die alleen voor zichzelf bepaalt wat goed handelen is, redeneert als baron. Hij zegt dat iets ethisch goed
is, omdat hij het wil. Maar iets wat ethisch goed is, volgt NIET uit zijn wil. Omgekeerde kan wel: ik wil iets omdat
het goed is.

Discussies over ethische kwesties lopen vaak moeizaam zonder dat het tot overeenstemming komt, zoals
euthanasie en emigratie.
Hoe kan een ethische discussie misgaan? Mensen gaan van ene manier van spreken over in andere manier:
 Feitendiscussies  ethiek is normatief en niet descriptief. Dus meer vragen bespreken als: is het erg
dat vrouwen ondervertegenwoordigd zijn? En waarom eigenlijk?
 Verpersoonlijking  mensen koppelen standpunten aan persoonlijke factoren, dan gaat de algemene
strekking verloren. Iemands argument wordt herleid tot zijn persoonlijke achtergrond.
 Juridisering  jezelf beroepen op wetten en regels is iets anders dan het voeren van een ethische
discussie.

Hoe kunnen ethische discussies wel goed verlopen?
 Gebruik maken van grote filosofen  zij helpen het denken te ordenen en structureren
 Analyse van begrippen  mensen bedoelen vaak iets anders bij hetzelfde begrip en dit zorgt voor
verwarring

Kernbegrippen
 Waarden = intrinsieke of instrumentele kwaliteiten die mensen nastreven omdat ze bijdragen aan een
goed leven, zoals respect, vrijheid en solidariteit. Juridische professionals hebben ook ethische
kernwaarden zoals integriteit, professionaliteit en onpartijdigheid. Deze waarden geven richting aan
hun handelen.
 Normen = maatstaven die het menselijk gedrag meten. In ethiek zijn normen gerelateerd aan goed en
slecht gedrag (morele normen). Deze normen worden meestal niet opgeschreven, maar als bindend
beschouwd. Morele normen zijn vaak afgeleid van ethische waarden.
 Moraal = een geheel vanzelfsprekende beleefde opvattingen over goed en kwaad, zinvol en zinloos,
waardevol en waardeloos.

,  Ethiek = reflectie op deze vanzelfsprekendheden van alledaagse moraal. Ethische reflectie leidt tot
begripsverheldering, verdieping van kennis of tot kritiek. Ethische analyse onthult de principes achter
gedrag en legt uit waarom een bepaalde moraal goed of slecht is en waarom menselijk handelen in
strijd kan zijn met bepaalde concepten.

Recht en ethiek: een eerste onderscheid
Verschil is autoriteit en sanctiebevoegdheid
 Recht berust op vastgestelde autoriteit die wetten afdwingt en naleving verzekert via straffen.
 Ethiek wordt niet opgelegd door autoriteit en er zijn geen gegarandeerde straffen voor overtredingen. Het
gaat om het gezichtspunt van de handelende mens. In de ethiek gaat het over iemands overtuigingen die mede
zijn identiteit bepalen, in tegenstelling tot juridische oordelen die objectiever zijn.

Algemeenheid van rechtsregels en contextgevoeligheid van ethiek
 Recht regelt de samenleving o.b.v. algemeen geldende regels: principes die voor iedereen op dezelfde
manier gelden, zoals de Grondwet en gelijkheidsbeginsel.
 Ethiek zijn vele pogingen geweest om algemeen geldende regels te formuleren, maar blijkt beperkt mogelijk.
De ethiek richt zich meer op het begrijpen van de verschillen in morele gevoeligheden per context en het
erkennen dat verschillende domeinen van het leven uiteenlopende interpretaties van waarden en normen
kunnen hebben.

Het recht als gestolde moraal
 Recht wordt vaak omschreven als ‘gestolde moraal’: reflecteert de dominante opvattingen over goed en
kwaad. Morele waarden, idealen en intuïties worden omgevormd tot vaste, betere hanteerbare vormen.
Beginselen van de rechtsstaat zijn bijv. gegrond op ethische waarden in de samenleving. Zoals aansprakelijkheid
(juridisch) grondt in verantwoordelijkheid (moreel).
Relatie tussen recht en moraal is belangrijk bij discussie over en toepassing van wetten  bij toepassing wordt
verwacht dat rechter rekening houdt met wat er in samenleving speelt (‘redelijkheid en billijkheid’, hier wordt
de ruimte gelaten/open norm). Maar soms is strikte toepassing van de regel in strijd met de morele opvatting
waaruit de wet is voortgekomen.

VOORBEELDEN: waarin verschillen recht en ethiek van elkaar?
 Uitspraak Wilders  dit mocht omdat je grondrecht vrijheid van meningsuiting hebt. Maar vanuit de
ethische kant kun je argumenten tegen inbrengen, zoals fatsoensnormen.
 Racistische appjes  waren niet strafrechtelijk te vervolgen, want vrijheid van meningsuiting en
privéuitingen in groepen. Maar moreel gezien waren het verschrikkelijke berichten.
 Bonussen en topsalarissen  waren juridisch geoorloofd, maar moreel gezien problematisch.
 Niet alles wat juridisch kan, is ook moreel goed.

Recht en ethiek: klassieke posities
Rechtspositivisme van Hart
= een stroming die recht beschouwd als opzichzelfstaand stelsel, onafhankelijk van ethiek.
 Traditionele definitie van recht (John Austin) schiet tekort: wetten zijn commando’s die onder dreiging
van sancties opgevolgd moeten worden. Volgens Hart draait het bij veel wetten niet primair om
gehoorzaamheid, maar om de mogelijkheden en faciliteiten die ze bieden.
 Rechtssysteem is gebaseerd op acceptatie van ‘secundaire regels’  geven aan waarom wetten geldig
zijn en hoe ze tot stand komen. Als een samenleving deze regels accepteert, zal zij de wetten die
volgens deze regels tot stand komen, gehoorzamen.
 Ethische overwegingen spelen geen rol bij de vraag wat een wet tot een wet maakt  ethiek en recht
zijn verschillende systemen, met andere logica en motivatie. Rechtspositivisme kan leiden tot
wetgeving die elke morele overweging buitensluit. Maar het is wel mogelijk en noodzakelijk om het
recht vanuit ethisch perspectief te beoordelen en bekritiseren.
 Panama Papers  internationaal schandaal waarbij rijke individuen en bedrijven gebruik maken van
fiscale sluiproutes. Rechtspositivisme werd gebruikt om morele kritiek op deze praktijken te
weerleggen. Door te stellen dat deze handelingen binnen de bestaande wet en regelgeving vielen.

Verstrengeling van recht en ethiek bij Ronald Dworkin
= Dworkin stelt dat de geldigheid van de wet een ethische dimensie heeft.

,  Een geldig rechterlijk oordeel ontstaat doordat de rechter algemene, morele principes identificeert die
ten grondslag liggen aan de wet en deze toepast op de zaak.
 Juridische feiten zijn niet alleen gebaseerd op sociale feiten, maar ook op morele feiten.
 Hij gelooft dat normatieve begrippen altijd al een morele lading hebben en kunnen niet afstandelijk en
neutraal worden beschreven  waarden zitten ‘in’ de wet
 Volgens hem werken Harts positivistische opvattingen alleen in homogene en statische samenleving en
flexibeler begrip van recht is nodig in hedendaagse, pluriforme samenleving.
 De wet is de juridische uitwerking van de centrale ethische beginselen in de samenleving.
 Zijn visie doet meer recht aan de hedendaagse situatie, waarin de ethische achtergrond van het recht zich
opdringt in de toepassing van (open) rechtsnormen.

Waarom doen we aan ethiek?
 Van nature zijn we ethische wezens, het zit in onze genen (youtube filmpje van aap, zij hebben ook
rechtvaardigheidsgevoel).
 Er is sprake van individualisering, mensen moeten meer eigen keuzes maken en hebben meer
verantwoordelijkheid. Hierdoor is er meer te bediscussiëren en dit gaat samen met de waarden en
normen die wij belangrijk vinden. Veranderingen:
- Globalisering  brengt nieuwe ethische problemen met zich mee. Steeds meer mensen waarvan
we de achtergrond niet kennen, dus kunnen we deze mensen wel vertrouwen.
- Digitalisering  brengt ook nieuwe ethische problemen mee, want AI voert steeds meer taken uit.
 Relatie beroepsbeoefenaar-persoon is meer in beeld
- Individualisering  mensen nemen hun persoon mee naar werk.
- Juristen zijn meer betrokken bij dienstverlening waar menselijke kant naar voren komt, zoals
mediation trajecten.
 Waarden en normen spelen op verschillende niveaus en hierover willen we helderheid 
individueel/persoonlijk niveau, organisatieniveau, cultureel niveau (samenleving)
 Focus op eigen belang is problematisch  prisoners dilemma = afspiegeling van situatie die in het
dagelijks leven vaak voorkomt: twee individuen moeten onafhankelijk van elkaar kiezen tussen
samenwerking of niet-samenwerking. Ze weten niet van elkaar wat ze kiezen. Hoogste totale beloning
is bij samenwerking, hoogste individuele beloning is als jij niet samenwerkt en de ander wel.
- Oplossing 1  stel recht aan als cipier die ervoor zorgt dat mensen zich aan de afspraken houden.
Maar kan wel zorgen voor free ridersgedrag: iemand die achter rug van ander toch sjoemelt.
- Oplossing 2  aanwezigheid van minimum aan moreel goede bedoelingen bij mensen. Men moet
bereid zijn iets goeds te doen, zonder geheel zeker te zijn dat je daar iets voor terug krijgt.

Sociale wetenschappen – recht – ethiek
Nieuwe sociaalwetenschappelijke kennis leidt tot discussie  kennis van de mens beïnvloedt juridisch oordeel.
Als we meer kennis over de mens hebben, dan gaan we ook anders ethisch en juridisch over hen oordelen. En
als we weten hoe mensen in elkaar zitten, gaan we misschien ook betere wetten maken.
Door bijv. kennis van de hersenen weten we steeds meer over oorzaken van en vaste patronen in menselijk
gedrag. Onder andere minder oordelen over mensen want onder groepsdruk zijn ze tot rare dingen in staat
(youtube filmpje met schokken).
Als je dit weet kun je maatregelen nemen, zoals rechters trainen hoe ze moeten oordelen en advocaten trainen
dat ze niet op grond van stereotypen moeten oordelen.

Als de sociaalwetenschappelijke kennis dingen over mensen leert, hoe mensen in elkaar zitten, hebben we dan
meer of minder verantwoordelijkheid?
Bijv. puberbrein ontwikkelt zich ongelijkmatig. Beloningscentrum ontwikkelt snel, vermogen om te
plannen/coördineren ontwikkelt langzamer. Leidt tot chaosproblemen.
Maar als je weet dat pubers op deze manier in elkaar zitten, moet je de vraag stellen hoe je hiermee om moet
gaan. Je moet vooral het beloningscentrum gebruiken  ‘als je dit doet, dan krijg je dat’. Deze inzichten kunnen
op een ethische manier doorwerken.