SAMENVATTING RECHTSFILOSOFIE - CURSUS + POWERPOINTS &
NOTITIES 25’ - 26’
1. Rechtsfilosofie en Recht: wat en waarom?
1.1 Inleiding
1.2 Conflict
1.3 Utopie en dystopie
1.4 Recht
2. Van de premoderne wereld naar de moderniteit
2.1 De premoderne rechtsfilosofie
2.2 De ondergang van het premoderne wereldbeeld
2.3 Het 16e eeuwse relativisme
2.4 De zoektocht naar een nieuwe basis voor recht en samenleving
3. Ontstaan van de moderne staat
3.1 Inleiding
3.2 Thomas Hobbes
3.3 John Locke
3.4 Edmund Burke
3.5 Thomas Paine
4. Autonomie en vrijheid
4.1 Wetenschappelijk rationalisme
4.2 Autonomie in de ethiek
4.3 Vrijheid in het recht
5. Gelijkheid
5.1 Gelijkheid als fundamenteel uitgangspunt
5.2 Aristocratische ongelijkheid en formele gelijkheid
5.3 Gelijkheid van rechten
5.4 Kritiek op loutere gelijkheid van rechten
1
, 5.5 Gelijkheid van kansen
5.6 Gelijkheid van bronnen
5.7 Gelijkheid van realiseringsmogelijkheden
6. Wat zijn rechten?
6.1 Inleiding
6.2 Soorten en structuur van rechten
6.3 Functie van rechten
7. Eigendom 1
7.1 Inleiding
7.2 Eigendom: een cluster van rechten
7.3 Waarom private eigendom
8. Eigendom 2
8.1 Inleiding
8.2 Top-down theorieën
8.3 Bottum-up theorieën
9. Het klassieke natuurrecht en het rechtspositivisme
9.1 Het klassieke natuurrecht
9.2 De ondergang van het klassieke natuurrecht
9.3 De opkomst van het rechtspositivisme
10.Het moderne natuurrecht
10.1 Het rechtspositivisme bekritiseerd
10.2 De reanimatie van het natuurrecht
10.3 Het moderne natuurrecht
11.Kritiek op het recht
11.1 Marx
11.2 Foucault
11.3 Critical legal studies
2
, Hoofdstuk 1: Rechtsfilosofie en recht: wat en
waarom?
1.1 Inleiding
Rechtsfilosofie → de rechtsfilosofie behandelt de essentiële vragen over de noodzaak van het recht
binnen onze samenleving, de normatieve inhoud van het recht en zijn verhouding tot moraal, de
definitie en het belang van rechtvaardigheid, de rol van de staat en van macht in het vormgeven en
handhaven van het recht en redenen waarom het recht zou moeten worden nageleefd.
1.2 Conflict
Eerste vraag die in rechtsfilosofie wordt gesteld, richt zich op de functie van het recht
→ Gebruikelijk antwoord: recht zorgt voor ordening in de samenleving
→ Dieperliggende vraag: waarom is ordening in de samenleving noodzakelijk?
⇒ aanwezigheid van conflicten = centrale drijfveer voor het ontwikkelen van systemen van
ordening
- systemen die conflicten kunnen voorkomen zijn essentieel voor het bevorderen van een
stabiele en vreedzame samenleving
Conflicten hebben 4 specifieke voorwaarden:
1. Veelheid → aanwezigheid van meerdere personen zorgt voor interactie. Met slechts 1
persoon kan er geen conflict ontstaan
2. Verscheidenheid/Diversiteit → leidt niet per sé tot conflict. Het wordt pas een potentieel
probleem wanneer de veelheid aan personen hun oog laten vallen op dezelfde materiële
middelen om aan hun diverse intenties vorm te geven (bv. werktuigen, grondstoffen, …)
3. Schaarste (kern van het probleem) → Niet in onbeperkte hoeveelheden beschikbaar dus
niet iedereen kan zijn doelen tegelijk realiseren
4. Vrije toegang → Men kan zich meester maken over schaarse middelen voor eigen belangen,
ten nadele van anderen
⇒ In veel situaties zijn deze samen aanwezig (4 voorwaarden zijn cumulatief)
- het volstaat om 1 van de 4 voorwaarden uit te schakelen om het conflict te vermijden of op
te lossen
4 strategieën mogelijk:
1. Veelheid kan worden uitgeschakeld door de nadruk te leggen op eenheid
3
, 2. Diversiteit kan worden geëlimineerd door consensus af te dwingen
3. Schaarste kan verdwijnen door overvloed
4. Vrije toegang kan worden aangepakt door recht
⇒ enige realistische en niet utopische oplossing is het op te lossen via het recht
1.3 Utopie & dystopie
1.3.1 Utopie: eerste generatie
Utopistische samenlevingen → hebben conflicten uitgebannen door schaarste aan te pakken en eenheid en
consensus af te dwingen
- Schaarste wordt beperkt door behoeften strikt te controleren, alleen essentiële behoeften te vervullen en
privébezit af te schaffen; arbeid en productie worden centraal gepland
- Eenheid en consensus komen via totale onderwerping aan de staat en verstikkende sociale controle via
onderwijs en opvoeding (conformiteit aan het systeem vanaf jonge leeftijd)
Samenleving is gebaseerd op rationele maakbaarheid en controle, met een hiërarchische structuur geleid door een
verlicht despoot of centrale instantie
- ongelijkheid en zuiverheid worden geaccepteerd, afwijkenden worden heropgevoed of uitgesloten
- Maatschappelijk ideaal vervangt God als basis van moraal, waardoor individualiteit volledig verdwijnt
1.3.2 Dystopie
1.3.3 Utopie: tweede generatie
Recht blijft echter noodzakelijk in deze ideale samenlevingen om verschillende redenen:
- Conflicterende belangen: mensen hebben verschillende waarden, overtuigingen en doelen,
wat tot conflicten kan leiden
- Sociale en economische uitdagingen: ondanks streven naar gelijkheid blijft schaarste,
macht en ongelijkheid mogelijke conflicten veroorzaken
- Psychologische factoren: agressie, hebzucht en machtsstreven kunnen ook in utopische
samenlevingen voorkomen
- Verantwoordelijkheid en herstel: recht biedt herstel en behoudt sociale orde en vertrouwen
1.4 Recht
1.4.1 Functie van het recht
Recht maakt een samenleving mogelijkheid waarin veelheid, diversiteit, vrijheid, individualiteit en
zelfrealisatie centraal staan
- Volgens Kant “Recht is geheel van de voorwaarden waaronder de vrijheid van de ene
persoon kan worden verenigd met de vrijheid van de andere persoon”
4
NOTITIES 25’ - 26’
1. Rechtsfilosofie en Recht: wat en waarom?
1.1 Inleiding
1.2 Conflict
1.3 Utopie en dystopie
1.4 Recht
2. Van de premoderne wereld naar de moderniteit
2.1 De premoderne rechtsfilosofie
2.2 De ondergang van het premoderne wereldbeeld
2.3 Het 16e eeuwse relativisme
2.4 De zoektocht naar een nieuwe basis voor recht en samenleving
3. Ontstaan van de moderne staat
3.1 Inleiding
3.2 Thomas Hobbes
3.3 John Locke
3.4 Edmund Burke
3.5 Thomas Paine
4. Autonomie en vrijheid
4.1 Wetenschappelijk rationalisme
4.2 Autonomie in de ethiek
4.3 Vrijheid in het recht
5. Gelijkheid
5.1 Gelijkheid als fundamenteel uitgangspunt
5.2 Aristocratische ongelijkheid en formele gelijkheid
5.3 Gelijkheid van rechten
5.4 Kritiek op loutere gelijkheid van rechten
1
, 5.5 Gelijkheid van kansen
5.6 Gelijkheid van bronnen
5.7 Gelijkheid van realiseringsmogelijkheden
6. Wat zijn rechten?
6.1 Inleiding
6.2 Soorten en structuur van rechten
6.3 Functie van rechten
7. Eigendom 1
7.1 Inleiding
7.2 Eigendom: een cluster van rechten
7.3 Waarom private eigendom
8. Eigendom 2
8.1 Inleiding
8.2 Top-down theorieën
8.3 Bottum-up theorieën
9. Het klassieke natuurrecht en het rechtspositivisme
9.1 Het klassieke natuurrecht
9.2 De ondergang van het klassieke natuurrecht
9.3 De opkomst van het rechtspositivisme
10.Het moderne natuurrecht
10.1 Het rechtspositivisme bekritiseerd
10.2 De reanimatie van het natuurrecht
10.3 Het moderne natuurrecht
11.Kritiek op het recht
11.1 Marx
11.2 Foucault
11.3 Critical legal studies
2
, Hoofdstuk 1: Rechtsfilosofie en recht: wat en
waarom?
1.1 Inleiding
Rechtsfilosofie → de rechtsfilosofie behandelt de essentiële vragen over de noodzaak van het recht
binnen onze samenleving, de normatieve inhoud van het recht en zijn verhouding tot moraal, de
definitie en het belang van rechtvaardigheid, de rol van de staat en van macht in het vormgeven en
handhaven van het recht en redenen waarom het recht zou moeten worden nageleefd.
1.2 Conflict
Eerste vraag die in rechtsfilosofie wordt gesteld, richt zich op de functie van het recht
→ Gebruikelijk antwoord: recht zorgt voor ordening in de samenleving
→ Dieperliggende vraag: waarom is ordening in de samenleving noodzakelijk?
⇒ aanwezigheid van conflicten = centrale drijfveer voor het ontwikkelen van systemen van
ordening
- systemen die conflicten kunnen voorkomen zijn essentieel voor het bevorderen van een
stabiele en vreedzame samenleving
Conflicten hebben 4 specifieke voorwaarden:
1. Veelheid → aanwezigheid van meerdere personen zorgt voor interactie. Met slechts 1
persoon kan er geen conflict ontstaan
2. Verscheidenheid/Diversiteit → leidt niet per sé tot conflict. Het wordt pas een potentieel
probleem wanneer de veelheid aan personen hun oog laten vallen op dezelfde materiële
middelen om aan hun diverse intenties vorm te geven (bv. werktuigen, grondstoffen, …)
3. Schaarste (kern van het probleem) → Niet in onbeperkte hoeveelheden beschikbaar dus
niet iedereen kan zijn doelen tegelijk realiseren
4. Vrije toegang → Men kan zich meester maken over schaarse middelen voor eigen belangen,
ten nadele van anderen
⇒ In veel situaties zijn deze samen aanwezig (4 voorwaarden zijn cumulatief)
- het volstaat om 1 van de 4 voorwaarden uit te schakelen om het conflict te vermijden of op
te lossen
4 strategieën mogelijk:
1. Veelheid kan worden uitgeschakeld door de nadruk te leggen op eenheid
3
, 2. Diversiteit kan worden geëlimineerd door consensus af te dwingen
3. Schaarste kan verdwijnen door overvloed
4. Vrije toegang kan worden aangepakt door recht
⇒ enige realistische en niet utopische oplossing is het op te lossen via het recht
1.3 Utopie & dystopie
1.3.1 Utopie: eerste generatie
Utopistische samenlevingen → hebben conflicten uitgebannen door schaarste aan te pakken en eenheid en
consensus af te dwingen
- Schaarste wordt beperkt door behoeften strikt te controleren, alleen essentiële behoeften te vervullen en
privébezit af te schaffen; arbeid en productie worden centraal gepland
- Eenheid en consensus komen via totale onderwerping aan de staat en verstikkende sociale controle via
onderwijs en opvoeding (conformiteit aan het systeem vanaf jonge leeftijd)
Samenleving is gebaseerd op rationele maakbaarheid en controle, met een hiërarchische structuur geleid door een
verlicht despoot of centrale instantie
- ongelijkheid en zuiverheid worden geaccepteerd, afwijkenden worden heropgevoed of uitgesloten
- Maatschappelijk ideaal vervangt God als basis van moraal, waardoor individualiteit volledig verdwijnt
1.3.2 Dystopie
1.3.3 Utopie: tweede generatie
Recht blijft echter noodzakelijk in deze ideale samenlevingen om verschillende redenen:
- Conflicterende belangen: mensen hebben verschillende waarden, overtuigingen en doelen,
wat tot conflicten kan leiden
- Sociale en economische uitdagingen: ondanks streven naar gelijkheid blijft schaarste,
macht en ongelijkheid mogelijke conflicten veroorzaken
- Psychologische factoren: agressie, hebzucht en machtsstreven kunnen ook in utopische
samenlevingen voorkomen
- Verantwoordelijkheid en herstel: recht biedt herstel en behoudt sociale orde en vertrouwen
1.4 Recht
1.4.1 Functie van het recht
Recht maakt een samenleving mogelijkheid waarin veelheid, diversiteit, vrijheid, individualiteit en
zelfrealisatie centraal staan
- Volgens Kant “Recht is geheel van de voorwaarden waaronder de vrijheid van de ene
persoon kan worden verenigd met de vrijheid van de andere persoon”
4
