ETHOLOGIE VAN DE HUISDIEREN
H1: Introductie
Gedrag = het enige communicatiemiddel tussen dierenarts en patiënt
Ethologie = de biologische studie van gedrag (gebaseerd op wetenschappelijke
verantwoorde methodologie, vergelijkende studies, evolutieleer (= basis dierengedrag))
Belangrijke moderne wetenschappers:
- Konrad Lorenz
o Formuleren van vele fundamentele ideeën in ethologie
o Ontwikkelen van eerste coherente theorie over instinct, inprenting en
aangeboren gedrag
- Niko Tinbergen:
o Experimenten waarbij details uit de omgeving van wilde dieren veranderd
werden à observatie gedrag
o Belangrijke bevindingen op basis van instinct, sleutel prikkers en supra-
normale stimuli (overdreven reactie op een bepaalde stimulus)
o Ontwikkelen van 4 hoofdvragen om ethologie te definiëren:
o 2 proximate vragen (mechanisme: waardoor/how)
1. Causaliteit: Wat is de oorzaak van dit gedrag?
o Stimuli: kunnen gedrag opwekken, sturen en algemene
waakzaamheid verhogen
o Hormonen
2. Ontogenie (ontwikkeling): Hoe ontwikkelt dit gedrag zich in de
loop van het leven van het individu?
o Beschrijven hoe het gedrag veranderd door individuele
ervaring
o 2 ultimate vragen (functie: waartoe/why)
1. Fylogenie (evolutie): Hoe is het gedrag ontstaan doorheen de
evolutie en hoe heeft het zich genetisch vastgelegd?
o Nood aan vergelijkende studies
2. Functie: Wat is de functie van het gedrag?
o Bijdrage aan reproductief succes en fitness van het dier
o Evolutionaire aspecten en gevolgen
à Kregen samen met Karl von Frisch de Nobelprijs voor de medicijnen in 1973.
Toegepaste ethologie:
- Welzijn:
o Wat is het meest essentiële gedrag van bv. leghennen? Waar hebben ze nood
aan? Wat is hierin het belangrijkste (ordening)? Mag dit hun sociale systeem
beïnvloeden?
o Wat zijn voor- en nadelen van verschillende soorten huisvesting voor het
dier?
- Optimaliseren van productie:
o Als we aanpassingen maken die de ethological needs van het dier ten goede
komen à dier voelt zich beter, is gezonder, … à lever boer meer op
1
, - Gedragscontrole:
o Verbeteren diervriendelijke HA-interacties
o Technologische innovaties gebaseerd op ethologische kennis (bv. feeding
robot aangepast aan gedrag dieren)
- Abnormaal gedrag:
o Inzicht in ongewenst en abnormaal gedrag om dit te behandelen of
voorkomen
- Conservatie
Observeren door de dierenarts: regelmatig zijn er vragen die niet direct of geheel kunnen
beantwoord worden met een klinisch onderzoek, bijvoorbeeld onverklaarbare
verwondingen, agressie, stereotypieën, …
à Om deze vragen op te lossen moet je de dieren observeren MAAR er zijn valkuilen:
- Context is belangrijk:
o Expectation bias: men observeert vaak wat men verwacht te observeren.
à Observation bias: observaties beïnvloeden acties
à Knowledge bias: dit kan een barrière zijn voor het verdere begrip
o Attention bias: door op iets te focussen kan je andere belangrijke zaken
missen. Risico dat we dingen over het hoofd zien of the bigger picture missen
- Oplossing:
o Objectief en systematisch observeren in controle en experimentele situatie
o Additionele info nodig ondersteund door fysiologische info
o Open vragen (geen gesloten)
o Opmaken ethogram: algemene lijst van gedragingen
o Observationeel en descripties: geen interpretaties of emoties (kijken
naar gedrag en er niet meteen een betekenis aan geven)
o Tip: oog wordt vaak getrokken naar meest actieve dier, maar moeten
ook kijken naar de interacties tussen de dieren
o Systematisch werken: zelfde tijdstip en omstandigheden telkens, zelfde
methode
o Zoveel mogelijk documenten of video’s bewaren
o Werk dubbelblind, triple blind of vraag iemand om met jou te observeren
o Wees bewust van de invloed van je fysieke aanwezigheid en van het Slimme
Hans-effect (onvrijwillig en onbewust hints geven aan het dier)
o Erken verschillen in perceptie (visuele wereld van mensen versus
olfactorische wereld van paarden bijvoorbeeld)
H2: Genetica, evolutie, domesticatie
In welke mate is gedrag erfelijk?
- Aangeboren versus aangeleerd gedrag:
o Nature: gedrag steunt op informatie opgeslagen in het genoom (aangeboren,
instinct). Maar is altijd en vorm van omgeving/leren!
o Nurture: gedrag steunt op informatie uit individuele ervaring (aangeleerd).
Maar is ook genetisch bepaald!
2
,Genetisch bepaald gedrag
Voorbeelden onderzoeken kunstmatige selectie:
- Fruitvliegje: selectie op paarsnelheid (1 groep traag, 1 groep snel)
à na 7 generaties was er een groot verschil in paarsnelheid tussen beide groepen
- Labomuizen: selectie op nestbouwgedrag
à na 15 generaties groot verschil tussen hoeveelheid katoen die ze verzamelden
voor nestbouw
- Leghennen: selectie op mate verenpikken
à daling van frequentie over verschillende generaties
- Kwartels: selectie op verminderde vrees
Genetisch selecteren op (on)gewenst gedrag kan belangrijk middel zijn om dierenwelzijn
te verbeteren.
Genetisch versus omgeving als invloed op gedrag
Voorbeeld: slimme versus domme ratten: ratten die gehouden werden in een verarmde
omgeving deden de proef even slecht als de ‘domme’ ratten hadden gedaan, ratten in een
verrijkte omgeving deden de proef even goed als de ‘slimme’ ratten hadden gedaan.
Genetische kenmerken zijn een predispositie waardoor een dier naar een bepaald gedrag
neigt in plaats van een genetische determinant. Genen zijn de basis van gedrag, maar
gedrag ontwikkelt zich in interactie met omgeving.
Voorbeeld: verenpikken van leghennen: is een predispositie bij kippen maar ontwikkelt zich
enkel in een omgeving waar er niet genoeg ‘pecking’ stimuli zijn. In een rijkere omgeving
gebeurt dit niet.
Single-gene invloed
Soms zorgt één of slechts enkele genen voor de uiting van zeer complex gedrag.
! Dit gebeurt echter zelden: het meeste gedrag wordt beïnvloed door meer dan één gen,
maar 1 gen kan wel een zeer grote invloed hebben.
! Ook al weten we dat genen van grote invloed zijn op gedrag, weten we tot op heden nog
zeer weinig over de correlatie tussen bepaalde gedragspatronen en bepaalde genen. (Wat
veroorzaakt wat?)
Is echter een sterk opkomend onderzoeksveld à kennis zal stijgen.
Eenmaal we correlatie hebben, kunnen we overgaan naar causaliteit:
- Voorbeeld: ‘knock-out animals’: specifieke genen zijn uitgeschakeld waardoor we op
basis van de ontwikkeling van dit dier meer te weten komen over de functie van de
‘knocked-out genen’.
Evolutie van gedrag
Hoe is gedrag ontwikkeld tijdens evolutie van een dier? Opdat een gedrag evolutionair zou
veranderen, zijn er principes nodig:
- Variatie: er moet in een populatie variatie zijn tussen individuen opdat een
eigenschap zich kan ontwikkelen
- Erfelijkheid:
o Deel van de variatie is erfelijk
o Nakomelingen vertonen gemiddeld meer gelijkenis met verwanten dan met
andere dieren uit de populatie
3
, - Natuurlijke selectie: bepaalde varianten/eigenschappen zorgen ervoor dat deze
dieren zich beter kunnen voortplanten. Hierdoor hebben ze meer nakomelingen
waardoor de eigenschap toeneemt in frequentie. Natuurlijke selectie gebeurt op
niveau van het gen, niet op niveau van het individu! Wordt beïnvloed door
omgeving.
o Survival of the fittest: van dieren met de beste ‘fitness’ (die het meeste
nakomelingen produceren) zullen de meeste nakomelingen komen
o Seksuele selectie: werkt soms tegendraads: positieve effecten van
eigenschap op paarsucces kan opwegen tegen negatieve effecten op
overleving, bijvoorbeeld: veren pauw
o Kunstmatige selectie: onder invloed van mens. Gaat veel sneller maar is niet
meer survival of the fittest.
- Competitie: concurrentie voor schaarse hulpbronnen
- Adaptatie: individuen die best zijn aangepast aan hun omgeving zullen overleven
à Al deze principes moeten tegelijkertijd vervuld worden zodat een eigenschap mee
evolueert.
De evolutionaire geschiedenis van gedrag
- Bestuderen via fossielen: geeft zeer weinig informatie ivm gedrag
- Bestuderen via vergelijkende studies van gedrag en verwante soorten:
o 2 soorten die een kenmerk delen hebben meer kans om nauw verwant te zijn
met elkaar dan 3e soort die dat kenmerk mist
o Gelijkende gedragingen: door erfelijkheid of leerproces
Modificatie en ritualisatie
Evolutie werkt enkel bij selectie van varianten van eigenschappen die reeds aanwezig zijn in
de populatie. Evolutie kan geen nieuw gedrag ‘uitvinden’.
à De reden waarom een dier een bepaald gedrag uitvoert is te vinden in de geschiedenis
van de diersoort.
! Gedrag dat we vandaag zien zijn gemodificeerde versies van gedragspatronen die vroeger
een heel andere functie gehad kunnen hebben.
Ritualisatie: het proces waarbij een bepaald gedrag evolueert in een signaal door
‘overdreven’ te worden en zijn originele functie te verliezen.
à Ritueel gedrag kan dus geïnterpreteerd worden door te zien waar dit vandaan komt.
Veel Fixed Action Patterns (FAP) hebben een signaalwaarde, ontstaan in sociale situaties.
Gedrag evolueert dus door:
- Overdrijving
- Stereotiep maken van gedrag
- Herhaling
Oversprong gedrag: overspringen van het ene gedragssysteem naar een lager
gedragssysteem (zelfverzorging of voeding) om de spanning tussen 2 dieren naar beneden
te halen. à Reden: disinhibitie of aandacht verleggen
4
H1: Introductie
Gedrag = het enige communicatiemiddel tussen dierenarts en patiënt
Ethologie = de biologische studie van gedrag (gebaseerd op wetenschappelijke
verantwoorde methodologie, vergelijkende studies, evolutieleer (= basis dierengedrag))
Belangrijke moderne wetenschappers:
- Konrad Lorenz
o Formuleren van vele fundamentele ideeën in ethologie
o Ontwikkelen van eerste coherente theorie over instinct, inprenting en
aangeboren gedrag
- Niko Tinbergen:
o Experimenten waarbij details uit de omgeving van wilde dieren veranderd
werden à observatie gedrag
o Belangrijke bevindingen op basis van instinct, sleutel prikkers en supra-
normale stimuli (overdreven reactie op een bepaalde stimulus)
o Ontwikkelen van 4 hoofdvragen om ethologie te definiëren:
o 2 proximate vragen (mechanisme: waardoor/how)
1. Causaliteit: Wat is de oorzaak van dit gedrag?
o Stimuli: kunnen gedrag opwekken, sturen en algemene
waakzaamheid verhogen
o Hormonen
2. Ontogenie (ontwikkeling): Hoe ontwikkelt dit gedrag zich in de
loop van het leven van het individu?
o Beschrijven hoe het gedrag veranderd door individuele
ervaring
o 2 ultimate vragen (functie: waartoe/why)
1. Fylogenie (evolutie): Hoe is het gedrag ontstaan doorheen de
evolutie en hoe heeft het zich genetisch vastgelegd?
o Nood aan vergelijkende studies
2. Functie: Wat is de functie van het gedrag?
o Bijdrage aan reproductief succes en fitness van het dier
o Evolutionaire aspecten en gevolgen
à Kregen samen met Karl von Frisch de Nobelprijs voor de medicijnen in 1973.
Toegepaste ethologie:
- Welzijn:
o Wat is het meest essentiële gedrag van bv. leghennen? Waar hebben ze nood
aan? Wat is hierin het belangrijkste (ordening)? Mag dit hun sociale systeem
beïnvloeden?
o Wat zijn voor- en nadelen van verschillende soorten huisvesting voor het
dier?
- Optimaliseren van productie:
o Als we aanpassingen maken die de ethological needs van het dier ten goede
komen à dier voelt zich beter, is gezonder, … à lever boer meer op
1
, - Gedragscontrole:
o Verbeteren diervriendelijke HA-interacties
o Technologische innovaties gebaseerd op ethologische kennis (bv. feeding
robot aangepast aan gedrag dieren)
- Abnormaal gedrag:
o Inzicht in ongewenst en abnormaal gedrag om dit te behandelen of
voorkomen
- Conservatie
Observeren door de dierenarts: regelmatig zijn er vragen die niet direct of geheel kunnen
beantwoord worden met een klinisch onderzoek, bijvoorbeeld onverklaarbare
verwondingen, agressie, stereotypieën, …
à Om deze vragen op te lossen moet je de dieren observeren MAAR er zijn valkuilen:
- Context is belangrijk:
o Expectation bias: men observeert vaak wat men verwacht te observeren.
à Observation bias: observaties beïnvloeden acties
à Knowledge bias: dit kan een barrière zijn voor het verdere begrip
o Attention bias: door op iets te focussen kan je andere belangrijke zaken
missen. Risico dat we dingen over het hoofd zien of the bigger picture missen
- Oplossing:
o Objectief en systematisch observeren in controle en experimentele situatie
o Additionele info nodig ondersteund door fysiologische info
o Open vragen (geen gesloten)
o Opmaken ethogram: algemene lijst van gedragingen
o Observationeel en descripties: geen interpretaties of emoties (kijken
naar gedrag en er niet meteen een betekenis aan geven)
o Tip: oog wordt vaak getrokken naar meest actieve dier, maar moeten
ook kijken naar de interacties tussen de dieren
o Systematisch werken: zelfde tijdstip en omstandigheden telkens, zelfde
methode
o Zoveel mogelijk documenten of video’s bewaren
o Werk dubbelblind, triple blind of vraag iemand om met jou te observeren
o Wees bewust van de invloed van je fysieke aanwezigheid en van het Slimme
Hans-effect (onvrijwillig en onbewust hints geven aan het dier)
o Erken verschillen in perceptie (visuele wereld van mensen versus
olfactorische wereld van paarden bijvoorbeeld)
H2: Genetica, evolutie, domesticatie
In welke mate is gedrag erfelijk?
- Aangeboren versus aangeleerd gedrag:
o Nature: gedrag steunt op informatie opgeslagen in het genoom (aangeboren,
instinct). Maar is altijd en vorm van omgeving/leren!
o Nurture: gedrag steunt op informatie uit individuele ervaring (aangeleerd).
Maar is ook genetisch bepaald!
2
,Genetisch bepaald gedrag
Voorbeelden onderzoeken kunstmatige selectie:
- Fruitvliegje: selectie op paarsnelheid (1 groep traag, 1 groep snel)
à na 7 generaties was er een groot verschil in paarsnelheid tussen beide groepen
- Labomuizen: selectie op nestbouwgedrag
à na 15 generaties groot verschil tussen hoeveelheid katoen die ze verzamelden
voor nestbouw
- Leghennen: selectie op mate verenpikken
à daling van frequentie over verschillende generaties
- Kwartels: selectie op verminderde vrees
Genetisch selecteren op (on)gewenst gedrag kan belangrijk middel zijn om dierenwelzijn
te verbeteren.
Genetisch versus omgeving als invloed op gedrag
Voorbeeld: slimme versus domme ratten: ratten die gehouden werden in een verarmde
omgeving deden de proef even slecht als de ‘domme’ ratten hadden gedaan, ratten in een
verrijkte omgeving deden de proef even goed als de ‘slimme’ ratten hadden gedaan.
Genetische kenmerken zijn een predispositie waardoor een dier naar een bepaald gedrag
neigt in plaats van een genetische determinant. Genen zijn de basis van gedrag, maar
gedrag ontwikkelt zich in interactie met omgeving.
Voorbeeld: verenpikken van leghennen: is een predispositie bij kippen maar ontwikkelt zich
enkel in een omgeving waar er niet genoeg ‘pecking’ stimuli zijn. In een rijkere omgeving
gebeurt dit niet.
Single-gene invloed
Soms zorgt één of slechts enkele genen voor de uiting van zeer complex gedrag.
! Dit gebeurt echter zelden: het meeste gedrag wordt beïnvloed door meer dan één gen,
maar 1 gen kan wel een zeer grote invloed hebben.
! Ook al weten we dat genen van grote invloed zijn op gedrag, weten we tot op heden nog
zeer weinig over de correlatie tussen bepaalde gedragspatronen en bepaalde genen. (Wat
veroorzaakt wat?)
Is echter een sterk opkomend onderzoeksveld à kennis zal stijgen.
Eenmaal we correlatie hebben, kunnen we overgaan naar causaliteit:
- Voorbeeld: ‘knock-out animals’: specifieke genen zijn uitgeschakeld waardoor we op
basis van de ontwikkeling van dit dier meer te weten komen over de functie van de
‘knocked-out genen’.
Evolutie van gedrag
Hoe is gedrag ontwikkeld tijdens evolutie van een dier? Opdat een gedrag evolutionair zou
veranderen, zijn er principes nodig:
- Variatie: er moet in een populatie variatie zijn tussen individuen opdat een
eigenschap zich kan ontwikkelen
- Erfelijkheid:
o Deel van de variatie is erfelijk
o Nakomelingen vertonen gemiddeld meer gelijkenis met verwanten dan met
andere dieren uit de populatie
3
, - Natuurlijke selectie: bepaalde varianten/eigenschappen zorgen ervoor dat deze
dieren zich beter kunnen voortplanten. Hierdoor hebben ze meer nakomelingen
waardoor de eigenschap toeneemt in frequentie. Natuurlijke selectie gebeurt op
niveau van het gen, niet op niveau van het individu! Wordt beïnvloed door
omgeving.
o Survival of the fittest: van dieren met de beste ‘fitness’ (die het meeste
nakomelingen produceren) zullen de meeste nakomelingen komen
o Seksuele selectie: werkt soms tegendraads: positieve effecten van
eigenschap op paarsucces kan opwegen tegen negatieve effecten op
overleving, bijvoorbeeld: veren pauw
o Kunstmatige selectie: onder invloed van mens. Gaat veel sneller maar is niet
meer survival of the fittest.
- Competitie: concurrentie voor schaarse hulpbronnen
- Adaptatie: individuen die best zijn aangepast aan hun omgeving zullen overleven
à Al deze principes moeten tegelijkertijd vervuld worden zodat een eigenschap mee
evolueert.
De evolutionaire geschiedenis van gedrag
- Bestuderen via fossielen: geeft zeer weinig informatie ivm gedrag
- Bestuderen via vergelijkende studies van gedrag en verwante soorten:
o 2 soorten die een kenmerk delen hebben meer kans om nauw verwant te zijn
met elkaar dan 3e soort die dat kenmerk mist
o Gelijkende gedragingen: door erfelijkheid of leerproces
Modificatie en ritualisatie
Evolutie werkt enkel bij selectie van varianten van eigenschappen die reeds aanwezig zijn in
de populatie. Evolutie kan geen nieuw gedrag ‘uitvinden’.
à De reden waarom een dier een bepaald gedrag uitvoert is te vinden in de geschiedenis
van de diersoort.
! Gedrag dat we vandaag zien zijn gemodificeerde versies van gedragspatronen die vroeger
een heel andere functie gehad kunnen hebben.
Ritualisatie: het proces waarbij een bepaald gedrag evolueert in een signaal door
‘overdreven’ te worden en zijn originele functie te verliezen.
à Ritueel gedrag kan dus geïnterpreteerd worden door te zien waar dit vandaan komt.
Veel Fixed Action Patterns (FAP) hebben een signaalwaarde, ontstaan in sociale situaties.
Gedrag evolueert dus door:
- Overdrijving
- Stereotiep maken van gedrag
- Herhaling
Oversprong gedrag: overspringen van het ene gedragssysteem naar een lager
gedragssysteem (zelfverzorging of voeding) om de spanning tussen 2 dieren naar beneden
te halen. à Reden: disinhibitie of aandacht verleggen
4
