Hoofdstuk 12 – Romaans Europa
Inleiding – De deur tot verlossing
Kerk van St. Peter (Moissac, FR)
- Bedevaartkerk (op de route naar Santiago), aangesloten bij Cluny.
- Portaal rijk versierd met reliëfsculptuur → was mogelijk door giften van pelgrims.
- De stijl van het portaal en trumeau zijn ontleend uit de Spaans-Islamitische architectuur.
o Het idee om angstaanjagende beelden op toegangspoorten naar belangrijke plaatsen te
zetten is al heel oud.
▪ In ME was de leeuw de beschermer van
de kerk omdat men geloofde dat
leeuwen met hun ogen open sliepen.
- Reliëf timpaan: wederkomst van Christus (hij is koning en
rechter tegelijk en zit centraal op een troon). Om hem
heen tekenen van de 4 evangelisten.
o Veel kerkportalen uit deze tijd zijn zo opgebouwd
→ reflecteert het idee dat Christus toegang geeft
tot verlossing.
o Het is een kenmerk van de Romaanse kunst
(stenen kerken, gewelven en grootschalige
beeldhouwkunst 11e/12e eeuw).
Europese cultuur in het nieuwe
millennium
Het Romaanse tijdperk ontleent zijn naam aan een artistieke
stijl (i.p.v. politieke/aardrijkskundige situatie). De West-Europese kunst uit de 11e en 12e eeuw was
‘Romeins-achtig’ → ton- en kruisgewelf.
- Steden en kerken
o Feodalisme was het gebruikelijke bestuurssysteem in de vroege ME. Vazallen zwoeren
trouw aan hun leenheer. De vazal leverde militaire steun aan de heer in ruil voor grond
en bescherming.
o In de Romaanse periode nam handel toe → steden groeide en het feodalisme verdween.
▪ Leenheren gaven steden onafhankelijkheid.
▪ Steden waren goed bereikbaar (via land en zee) en werden handelsknooppunten.
o Financieel ging het goed en er werden meer kerken en kloosters gebouwd.
▪ Dit kon omdat steden rijk werden MAAR OOK omdat men het jaar 1000 had
overleefd (wereld was niet vergaan).
- Pelgrims en relieken
o Bedevaarten waren een belangrijke economische katalysator voor de kunst en
architectuur.
o De investering in kerken resulteerde in toenemende pelgrimage.
▪ Pelgrims genereerde inkomsten voor kerken en kloosters met relieken dus
concurreerde kerken met elkaar voor het mooiste reliek.
FR en Noord-SP
Er bestonden wel regionale verschillen in Romaanse kunst.
,Architectuur en architectonische beeldhouwkunst
De regionale verschillen zijn duidelijk terug te zien in architectuur. In IT behielden kerken hun oude
houten gewelven (terwijl stenen gewelven al heel normaal waren).
- Vignory, kerk van St. Stefanus (st. Étienne), 11e eeuw.
o Banden met Ottoonse architectuur maar wel Romaans
▪ Drie verdiepingen en steunsysteem van pijlers en kolommen.
o Oosten heeft nieuw grondplan
▪ De kooromgang had 3 straalkappelen waar relieken lagen
o Stenen reliëfversiering → romaans. Het waren abstracte figuren van planten en dieren.
- Toulouse, basiliek van St. Saturinus van Toulouse, 11e-eeuw.
o Lag op de route naar Santiago de Compostella, de kerk faciliteerde pelgrims.
o Grondplan van de ‘bedevaartkerk’.
▪ Lange en bredere zijbeuken en gangpaden en een dwarsschip met straalkappelen
voor het bekijken van relikwieën
o Het grondplan is regelmatig en geometrisch. Lijkt op het kloosterplan van Sankt Gallen 3
eeuwen eerder → verfijnde realisatie van een Karolingisch idee.
o Galerijen boven het middenschip huisvestte de grote stroom kerkgangers en
ondersteunde het doorlopende tongewelf (in tegenstelling tot in Vignory) zodat de druk
over de gehele lengte van het schip werd verdeelt.
o De pilasters (halfzuilen) lopen tot aan de aanzetsteen van het gewelf en gaan over in
dwarsbogen → kerk lijkt mega hoog.
▪ Zuil met pilaster eraan → bundelpijler
o Steunberen aan de buitenkant tonen de verdeling van het schip.
o Kerk bevat een grote serie Romaanse figuratieve reliëfs.
▪ Christus als Majesteit is het middelpunt. Hij is vermoedelijk gemodelleerd naar
een Karolingisch/Ottomaans werk. Christus zit in een mandorla met zijn
rechterhand omhoog en linkerhand op een boek met de tekst Pax vobis (vrede zij
met u), in de hoeken staan symbolen van de 4 evangelisten.
,- Cluny
o Cluny III was 500 jaar de grootste kerk van Europa. 150 meter lang
3-delig schip (arcade, tribune, lichtbeuk) 4 gangbaden, straalkappelen en lichtgepunte
stenen tongewelven.
▪ Gebouwd door abt Hugo van Semur (1024-1109)
▪ Kerk was symbool van de macht en het prestige van de orde van Cluny.
o Cluny monniken waren de belangrijkste patronen van de Romaanse beeldhouwkunst.
o Hertog van Aquitanië (Willem de Vrome) schonk land aan benedictijnse monniken en zag
zelf af van feodale rechten → Cluny had een voordeel.
o Cluny onder de regels van Benedictus.
o Ze werden beroemd om hun wetenschap, muziek en kunst → rijkdom groeide snel en ze
bouwde meer uitgebreide kloosterkerken.
- Moissac
o Abdijkerk met klooster (van het Latijnse woord claustrum dat afgesloten ruimte
betekent). Architectonisch symboliseert het afgelegen ME kerkklooster de afzondering
van het spirituele leven (vita contemplatica).
o Het klooster voorzag de bewoners van een voorproef van het paradijs.
▪ VB de kloostertuin lazen ze hun devoties, bidden, mediteren etc.
o Kloosters uit de 12e eeuw zijn monumenten die de vitaliteit/populariteit van het
kloosterleven laten zien.
o Grote figurale reliëfs met gehistorieerde kapitelen op de pijlers van de 12 apostelen en
Durandus
▪ Durandus-reliëf: eerste cluniacenzer abt die begraven ligt in het klooster. Het is
geen realistisch portret → oppervlakkig en tweedimensionaal (voeten wijzen
naar beneden, kunnen de abt niet dragen).
o Kapitelen zijn versierd met abstracte patronen, heilige levens of Bijbelse taferelen.
, ▪ Bestiaria (afbeeldingen van fabeldieren, echte dieren, planten etc) waren
populair in de Romaanse tijd.
• Herinnering aan de chaos van een wereld zonder God.
o Cisterciënzers waren niet blij met de uitbundige beeldhouwkunst van de cluniacenzers.
Zij scheidden zich af → wilde Benedictijnse regels strikter naleven en veranderden de
kleur van de gewaden van zwart naar wit.
▪ Figuratieve sculpturen zouden afleiden van het ware geloof → Bernardus van
Clairvaux.
o De witte monniken legden nadruk op productiviteit → handwerk en goede landbouw.
▪ Ze werden populair en groeiden snel (in 50 jaar, 500 kloosters)
o Clunysche kerken hadden uitgebreide sculpturen in portaal. In Moissac bevat het
timpaan de wederkomst van Christus → om de rol van de kerk als het pad naar de hemel
te onderstrepen.
▪ Andere kerken hebben variaties op dit thema, de stijl is overal anders.
▪ Moissac onderscheidt zich door: lange lichamen engelen (rest in gardner p351)
▪ De animatie van de individuele figuren staat in contrast met de statige
monumentaliteit van de compositie als geheel.
o Op de Trumeau staat een profeet (Jesaja of Jeremia, beide belangrijk in Hebreeuwse
Bijbel) met een boekrol. Zijn positie onder Christus als laatste rechter komt overeen met
de traditie van het koppelen van thema’s uit het OT aan het NT (figuur is lang en dun, net
als de engelen in het timpaan).
Trumeau met
profeet
Durandus-reliëf
Gehistorieerde
- Autun, Kathedraal van St. Lazarus kapiteel
o Gewijd in 1132 door bisschop
van Cluny.
o Timpaan met Laatste oordeel.
▪ Opvallend:
beeldhouwer
Gislebertus mocht zijn
naam onder het werk
zetten (waarschijnlijk
omdat de patroon
zeer tevreden was
met het resultaat).
Inleiding – De deur tot verlossing
Kerk van St. Peter (Moissac, FR)
- Bedevaartkerk (op de route naar Santiago), aangesloten bij Cluny.
- Portaal rijk versierd met reliëfsculptuur → was mogelijk door giften van pelgrims.
- De stijl van het portaal en trumeau zijn ontleend uit de Spaans-Islamitische architectuur.
o Het idee om angstaanjagende beelden op toegangspoorten naar belangrijke plaatsen te
zetten is al heel oud.
▪ In ME was de leeuw de beschermer van
de kerk omdat men geloofde dat
leeuwen met hun ogen open sliepen.
- Reliëf timpaan: wederkomst van Christus (hij is koning en
rechter tegelijk en zit centraal op een troon). Om hem
heen tekenen van de 4 evangelisten.
o Veel kerkportalen uit deze tijd zijn zo opgebouwd
→ reflecteert het idee dat Christus toegang geeft
tot verlossing.
o Het is een kenmerk van de Romaanse kunst
(stenen kerken, gewelven en grootschalige
beeldhouwkunst 11e/12e eeuw).
Europese cultuur in het nieuwe
millennium
Het Romaanse tijdperk ontleent zijn naam aan een artistieke
stijl (i.p.v. politieke/aardrijkskundige situatie). De West-Europese kunst uit de 11e en 12e eeuw was
‘Romeins-achtig’ → ton- en kruisgewelf.
- Steden en kerken
o Feodalisme was het gebruikelijke bestuurssysteem in de vroege ME. Vazallen zwoeren
trouw aan hun leenheer. De vazal leverde militaire steun aan de heer in ruil voor grond
en bescherming.
o In de Romaanse periode nam handel toe → steden groeide en het feodalisme verdween.
▪ Leenheren gaven steden onafhankelijkheid.
▪ Steden waren goed bereikbaar (via land en zee) en werden handelsknooppunten.
o Financieel ging het goed en er werden meer kerken en kloosters gebouwd.
▪ Dit kon omdat steden rijk werden MAAR OOK omdat men het jaar 1000 had
overleefd (wereld was niet vergaan).
- Pelgrims en relieken
o Bedevaarten waren een belangrijke economische katalysator voor de kunst en
architectuur.
o De investering in kerken resulteerde in toenemende pelgrimage.
▪ Pelgrims genereerde inkomsten voor kerken en kloosters met relieken dus
concurreerde kerken met elkaar voor het mooiste reliek.
FR en Noord-SP
Er bestonden wel regionale verschillen in Romaanse kunst.
,Architectuur en architectonische beeldhouwkunst
De regionale verschillen zijn duidelijk terug te zien in architectuur. In IT behielden kerken hun oude
houten gewelven (terwijl stenen gewelven al heel normaal waren).
- Vignory, kerk van St. Stefanus (st. Étienne), 11e eeuw.
o Banden met Ottoonse architectuur maar wel Romaans
▪ Drie verdiepingen en steunsysteem van pijlers en kolommen.
o Oosten heeft nieuw grondplan
▪ De kooromgang had 3 straalkappelen waar relieken lagen
o Stenen reliëfversiering → romaans. Het waren abstracte figuren van planten en dieren.
- Toulouse, basiliek van St. Saturinus van Toulouse, 11e-eeuw.
o Lag op de route naar Santiago de Compostella, de kerk faciliteerde pelgrims.
o Grondplan van de ‘bedevaartkerk’.
▪ Lange en bredere zijbeuken en gangpaden en een dwarsschip met straalkappelen
voor het bekijken van relikwieën
o Het grondplan is regelmatig en geometrisch. Lijkt op het kloosterplan van Sankt Gallen 3
eeuwen eerder → verfijnde realisatie van een Karolingisch idee.
o Galerijen boven het middenschip huisvestte de grote stroom kerkgangers en
ondersteunde het doorlopende tongewelf (in tegenstelling tot in Vignory) zodat de druk
over de gehele lengte van het schip werd verdeelt.
o De pilasters (halfzuilen) lopen tot aan de aanzetsteen van het gewelf en gaan over in
dwarsbogen → kerk lijkt mega hoog.
▪ Zuil met pilaster eraan → bundelpijler
o Steunberen aan de buitenkant tonen de verdeling van het schip.
o Kerk bevat een grote serie Romaanse figuratieve reliëfs.
▪ Christus als Majesteit is het middelpunt. Hij is vermoedelijk gemodelleerd naar
een Karolingisch/Ottomaans werk. Christus zit in een mandorla met zijn
rechterhand omhoog en linkerhand op een boek met de tekst Pax vobis (vrede zij
met u), in de hoeken staan symbolen van de 4 evangelisten.
,- Cluny
o Cluny III was 500 jaar de grootste kerk van Europa. 150 meter lang
3-delig schip (arcade, tribune, lichtbeuk) 4 gangbaden, straalkappelen en lichtgepunte
stenen tongewelven.
▪ Gebouwd door abt Hugo van Semur (1024-1109)
▪ Kerk was symbool van de macht en het prestige van de orde van Cluny.
o Cluny monniken waren de belangrijkste patronen van de Romaanse beeldhouwkunst.
o Hertog van Aquitanië (Willem de Vrome) schonk land aan benedictijnse monniken en zag
zelf af van feodale rechten → Cluny had een voordeel.
o Cluny onder de regels van Benedictus.
o Ze werden beroemd om hun wetenschap, muziek en kunst → rijkdom groeide snel en ze
bouwde meer uitgebreide kloosterkerken.
- Moissac
o Abdijkerk met klooster (van het Latijnse woord claustrum dat afgesloten ruimte
betekent). Architectonisch symboliseert het afgelegen ME kerkklooster de afzondering
van het spirituele leven (vita contemplatica).
o Het klooster voorzag de bewoners van een voorproef van het paradijs.
▪ VB de kloostertuin lazen ze hun devoties, bidden, mediteren etc.
o Kloosters uit de 12e eeuw zijn monumenten die de vitaliteit/populariteit van het
kloosterleven laten zien.
o Grote figurale reliëfs met gehistorieerde kapitelen op de pijlers van de 12 apostelen en
Durandus
▪ Durandus-reliëf: eerste cluniacenzer abt die begraven ligt in het klooster. Het is
geen realistisch portret → oppervlakkig en tweedimensionaal (voeten wijzen
naar beneden, kunnen de abt niet dragen).
o Kapitelen zijn versierd met abstracte patronen, heilige levens of Bijbelse taferelen.
, ▪ Bestiaria (afbeeldingen van fabeldieren, echte dieren, planten etc) waren
populair in de Romaanse tijd.
• Herinnering aan de chaos van een wereld zonder God.
o Cisterciënzers waren niet blij met de uitbundige beeldhouwkunst van de cluniacenzers.
Zij scheidden zich af → wilde Benedictijnse regels strikter naleven en veranderden de
kleur van de gewaden van zwart naar wit.
▪ Figuratieve sculpturen zouden afleiden van het ware geloof → Bernardus van
Clairvaux.
o De witte monniken legden nadruk op productiviteit → handwerk en goede landbouw.
▪ Ze werden populair en groeiden snel (in 50 jaar, 500 kloosters)
o Clunysche kerken hadden uitgebreide sculpturen in portaal. In Moissac bevat het
timpaan de wederkomst van Christus → om de rol van de kerk als het pad naar de hemel
te onderstrepen.
▪ Andere kerken hebben variaties op dit thema, de stijl is overal anders.
▪ Moissac onderscheidt zich door: lange lichamen engelen (rest in gardner p351)
▪ De animatie van de individuele figuren staat in contrast met de statige
monumentaliteit van de compositie als geheel.
o Op de Trumeau staat een profeet (Jesaja of Jeremia, beide belangrijk in Hebreeuwse
Bijbel) met een boekrol. Zijn positie onder Christus als laatste rechter komt overeen met
de traditie van het koppelen van thema’s uit het OT aan het NT (figuur is lang en dun, net
als de engelen in het timpaan).
Trumeau met
profeet
Durandus-reliëf
Gehistorieerde
- Autun, Kathedraal van St. Lazarus kapiteel
o Gewijd in 1132 door bisschop
van Cluny.
o Timpaan met Laatste oordeel.
▪ Opvallend:
beeldhouwer
Gislebertus mocht zijn
naam onder het werk
zetten (waarschijnlijk
omdat de patroon
zeer tevreden was
met het resultaat).
