LEZEN, SPELLEN EN REKENEN - DIAGNOSTIEK
DEEL 1 – NORMALE ONTWIKKELING LEZEN, SPELLEN EN REKENEN
1. WAT IS LEZEN EN SPELLEN?
INLEIDING
In 1e leerjaar leren leerlingen de Nederlandse taal lezen en schrijven → schriftelijke taalverwerving komt in
stroomversnelling terecht
We bestuderen eerst de taal op zich: we nemen de orthografie (schriftsysteem) onder de loep, daarna gaan
we in op de geleidelijke ontwikkeling van geletterdheid.
Wat is spellen?
- Manier waarop je een woord moet schrijven
- De schrijfwijze van een woord
- Vorm waarin een woord geschreven wordt
- Orthografie van een woord
- Weergeven van auditieve codes in correct visuele codes
1.1. ORTHOGRAFISCHE SYSTEEM VAN HET NEDERLANDS
Er bestaan verschillende soorten schriftsystemen:
- Pictografische
- Logografische
- Syllabische
- Alfabetische → Nederlands → taal wordt weergegeven door de afzonderlijke spraakklanken van een
woord te noteren, m.a.w. de kleinste eenheden van onze mondelinge taal (=fonemen) corresponderen
met de kleinste eenheden van onze schriftelijke taal (=grafemen ≠letters)
In sommige alfabetische talen is deze correspondentie tussen fonemen en grafemen zeer
consistent/éénduidig → 1 foneem correspondeert met 1 grafeem, en omgekeerd = transparante talen, of
talen met oppervlakkige orthografische transparantie (bv: Italiaans, Fins, Spaans)
Anderzijds zijn er talen waarbij de één-op-één relatie tussen klanken en tekens niet eenduidig zijn → talen
met diepe orthografie (bv: Frans, Engels)
Nederlands = semi-transparante taal → lezen (grafeem naar foneem) is transparanter dan spellen
(foneem naar grafeem)
Pagina 1 van 117
,1.1.1. DE VIER PRINCIPES VAN DE NEDERLANDSE ORTHOGRAFIE
1) Fonologische principe
2) Morfologische principe
3) Etymologische principe
4) Syllabische principe
1.1.1.1. FONOLOGISCHE PRINCIPE
= basisprincipe → elk foneem wordt door een apart grafeem weergegeven. Omgekeerd geldt dat elk
grafeem correspondeert met één foneem.
Basis is dus de grafeemfoneemkoppeling (GFK) = lezen OF foneemgrafeemkoppeling (FGK) = spellen
In Nederlands bestaan >40 fonemen, alfabet telt maar 26 letters → taal kent digrafen => 2 letters vormen
samen nieuw grafeem
- Homogene digrafen = aa, ee, oo, uu
- Heterogene digrafen = au, oe, ui, ie, ei, ij, ou, ch, ng, eu
Woorden die geschreven/gelezen worden volgens dit basisprincipe = klankzuivere woorden → bal, poes,
deurbel, plaats, … → je leest wat er staat en je schrijft wat je hoort => elementaire lees-/spellinghandeling
Vanzelfsprekend voor geletterde volwassenen om verschillende klanken in een woord te herkennen (bv:
‘bal’ bestaat uit 3 klanken: /b/ /a/ /l/), maar voor analfabeten/kleuters is het opdelen van continue
spraakstaal (bv: bal) niet evident
Fonemisch bewustzijn (vorm van abstract denken) moet dan al in ontwikkeling zijn. Dit wordt ook
bemoeilijkt door coarticulatie of de invloed van aangrenzende klanken
Nederlands bevat ook niet-klankzuivere woorden (cf: semi-transparante taal) die afwijken van het
basisprincipe. Deze volgen het morfologisch, etymologisch of syllabisch principe.
1.1.1.2. MORFOLOGISCH PRINCIPE
Wanneer opbouw/vorm van een woord de spellingswijze bepaalt, spreken we van morfologisch principe.
- Woorden zijn dan opgebouwd uit bouwstenen = morfemen → kleinste eenheden van onze taal met
een eigen betekenis en/of grammaticale functie
We onderscheiden 2 soorten morfemen:
- Vrije morfemen
o Kunnen als woord voorkomen
o Kunnen NIET verder opgesplitst worden
o Bv: ‘huis’ in ‘tuinhuis’
- Gebonden morfemen
o Worden steeds aan bestaand woord toegevoegd
o Kunnen niet afzonderlijk voorkomen: voor- en achtervoegsels
o Bv: ‘ver’ in ‘verhuis’
Morfologische principe omvat 4 morfologische procedures:
- Vorming van samenstellingen (bv: land + kaart) Neologismen
- Vormen van afleidingen (bv: ziel + ig of land + ing)
- Verbuigingen van woorden (bv: landen (meervoud), landje (verkleining))
- Vervoeging van werkwoorden (bv: hij slaapt (pv in tt) of gedacht (vd))
Pagina 2 van 117
,De woordopbouw of morfologie speelt op 2 manieren een rol bij de spelling van woorden.
- Regel van gelijkvormigheid → woord(deel) schrijven we steeds op dezelfde manier
o ‘Hond’ met finale d omdat we in ‘honden’ een /d/ horen en dus ook schrijven
o Vergelijking blijft beperkt tot één en hetzelfde morfeem
- Regel van overeenkomst / analogie → woorden die gelijkaardig gevormd/opgebouwd worden,
worden ook op deze wijze weergegeven
o Bv: stationsstraat, stationsplein en grootte, want diepte)
o Hierbij vergelijken we dus met volledig andere woorden ook een andere betekenis
Bij deze beide principes geldt dat je de correcte spelling bekomt door woorden te vergelijken!
1.1.1.3. ETYMOLOGISCHE PRINCIPE
Schrijfwijze van woorden wordt soms bepaald door hun herkomst: oudere taalvorm of andere taal
Bv: inheemse woorden met klank die op 2 manieren weergegeven kan worden (ij/ei of au/ou): in verre
verleden en in nog sommige dialecten werden deze grafemen verschillend uitgesproken.
Ook leenwoorden vallen onder dit principe: schrijfwijze in de taal van herkomst werd overgenomen in het
Nederlands (bv: computer, team, überhaupt, café, bureau, …).
! Bastaardwoorden = woorden uit andere taal waarbij de spelling de regels van het Nederlands heeft
overgenomen! Bv: ‘etiquette’ werd ‘etiket’.
1.1.1.4. SYLLABISCH PRINCIPE
Heeft betrekking op de spelling van de syllaben (klankgroepen) in een woord: 2 regels binnen dit principe:
- Verenkelingsregel → we schrijven de lange klinker op einde van de syllabe enkel (met 1 letter)
o bv: slapen, leger, verzameling, …
- Verdubbelingsregel → we schrijven de eerste medeklinker die volgt na een klankgroep die eindigt op
een korte klinker dubbel
o Bv: zwemmen, wakker, vergissing, …
Merk hierbij verschil op in transformatie: bij de ene regel veranderen we de klinker van de eerste
klankgroep, bij de andere regel veranderen we de medeklinker van de daaropvolgende klankgroep.
! Syllabe ≠ lettergreep → ‘bakker’ = /ba/ + /kur/ (=syllaben) versus bak – ker (=lettergrepen)
1.1.1.5. CONCLUSIE
Orthografisch systeem in Nederlands is dus gebaseerd op 4 principes, met fonologisch principe als
basisprincipe. De andere 3 principes ‘overrulen’ dit fonologisch principe: deze principes hebben dus
voorrang op het eerste principe.
Voor alle principes is expliciete instructie noodzakelijk → kinderen leren niet uit zichzelf de correcte
spelling van woorden, in tegenstelling tot de ontwikkeling van de mondelinge taalvaardigheid
Pagina 3 van 117
, 1.2. FASEN IN DE GELETTERDHEID
Geletterdheid is …
- … de kennis en vaardigheid die nodig is om via schriftelijke communicatie te communiceren en
informatie te verwerken
- … de vaardigheid om met numerieke en grafische gegevens om te gaan
- … de vaardigheid voor het gebruik van ICT
Kinderen groeien op in een geletterde omgeving: schriftelijke boodschappen maken deel uit van hun
leefwereld. Ze maken 3 periodes door in deze ontwikkeling in geletterdheid: van ontluikende geletterdheid
evolueren kleuters naar beginnende geletterdheid en tot slot naar gevorderde geletterdheid.
In literatuur geen eensgezindheid over de precieze afbakening van deze periodes, is een continu proces dat
gradueel voortschrijdt.
Geletterdheid is geen dichotoom begrip: je bent niet ofwel geletterd/ongeletterd, maar er zijn gradaties.
1.2.1. ONTLUIKENDE GELETTERDHEID ( ̴ V OORSCHOOLSE PERIODE, 0-4J)
De spontane belangstelling van baby’s en peuters voor geschreven woord staan hier centraal.
- Eerst initiatief vanuit volwassenen:
o Aanwezigheid van boeken en kranten thuis zijn al eerste (passieve) rol, samen met geletterdheid
van naaste volwassenen
o Volwassenen kunnen actief inzetten op ontluikende geletterdheid door actief voor te lezen en
hierover in interactie te gaan → bv: door aanbod van leesboekjes op maat van het kind
(knisperboekjes, prentenboeken in dik karton, …)
- Daarna meer initiatief vanuit kind:
o Zelf vragen om voorgelezen te worden en interesse tonen in geschreven taal (bv: naam herkennen
op een tekening)
Aanvankelijk bevinden peuters/kleuters zich in de pre-alfabetische fase → kind herkent woorden op basis
van visuele kenmerken (als prenten). Later evolueren ze naar de partieel-alfabetische fase → bij beperkt
aantal letters hebben kinderen al kennis over de GFK (grafeenfoneemkoppeling)
In thuissituaties reeds grote verschillen in aanbod → veel individuele verschillen in ontluikende
geletterdheid → sensibilisering belangrijke taak als logopedist, want belang van ontluikende
geletterdheid is groot → hierbij rekening houden met cultuurverschillen en thuistaal van de kinderen
1.2.2. BEGINNENDE GELETTERDHEID
Aanbod wordt uitgebreid in kleuterschool → leerkracht kan heel bewust (expliciet) specifieke
taalactiviteiten aanbieden, maar dit kan ook impliciet door aanwezigheid van verschillende spellen,
materialen, speelhoeken, …
Logopedisten in wachtkamer kunnen ook impliciet beginnende geletterdheid stimuleren!
Taalbewustzijn groeit in deze periode
Pagina 4 van 117
DEEL 1 – NORMALE ONTWIKKELING LEZEN, SPELLEN EN REKENEN
1. WAT IS LEZEN EN SPELLEN?
INLEIDING
In 1e leerjaar leren leerlingen de Nederlandse taal lezen en schrijven → schriftelijke taalverwerving komt in
stroomversnelling terecht
We bestuderen eerst de taal op zich: we nemen de orthografie (schriftsysteem) onder de loep, daarna gaan
we in op de geleidelijke ontwikkeling van geletterdheid.
Wat is spellen?
- Manier waarop je een woord moet schrijven
- De schrijfwijze van een woord
- Vorm waarin een woord geschreven wordt
- Orthografie van een woord
- Weergeven van auditieve codes in correct visuele codes
1.1. ORTHOGRAFISCHE SYSTEEM VAN HET NEDERLANDS
Er bestaan verschillende soorten schriftsystemen:
- Pictografische
- Logografische
- Syllabische
- Alfabetische → Nederlands → taal wordt weergegeven door de afzonderlijke spraakklanken van een
woord te noteren, m.a.w. de kleinste eenheden van onze mondelinge taal (=fonemen) corresponderen
met de kleinste eenheden van onze schriftelijke taal (=grafemen ≠letters)
In sommige alfabetische talen is deze correspondentie tussen fonemen en grafemen zeer
consistent/éénduidig → 1 foneem correspondeert met 1 grafeem, en omgekeerd = transparante talen, of
talen met oppervlakkige orthografische transparantie (bv: Italiaans, Fins, Spaans)
Anderzijds zijn er talen waarbij de één-op-één relatie tussen klanken en tekens niet eenduidig zijn → talen
met diepe orthografie (bv: Frans, Engels)
Nederlands = semi-transparante taal → lezen (grafeem naar foneem) is transparanter dan spellen
(foneem naar grafeem)
Pagina 1 van 117
,1.1.1. DE VIER PRINCIPES VAN DE NEDERLANDSE ORTHOGRAFIE
1) Fonologische principe
2) Morfologische principe
3) Etymologische principe
4) Syllabische principe
1.1.1.1. FONOLOGISCHE PRINCIPE
= basisprincipe → elk foneem wordt door een apart grafeem weergegeven. Omgekeerd geldt dat elk
grafeem correspondeert met één foneem.
Basis is dus de grafeemfoneemkoppeling (GFK) = lezen OF foneemgrafeemkoppeling (FGK) = spellen
In Nederlands bestaan >40 fonemen, alfabet telt maar 26 letters → taal kent digrafen => 2 letters vormen
samen nieuw grafeem
- Homogene digrafen = aa, ee, oo, uu
- Heterogene digrafen = au, oe, ui, ie, ei, ij, ou, ch, ng, eu
Woorden die geschreven/gelezen worden volgens dit basisprincipe = klankzuivere woorden → bal, poes,
deurbel, plaats, … → je leest wat er staat en je schrijft wat je hoort => elementaire lees-/spellinghandeling
Vanzelfsprekend voor geletterde volwassenen om verschillende klanken in een woord te herkennen (bv:
‘bal’ bestaat uit 3 klanken: /b/ /a/ /l/), maar voor analfabeten/kleuters is het opdelen van continue
spraakstaal (bv: bal) niet evident
Fonemisch bewustzijn (vorm van abstract denken) moet dan al in ontwikkeling zijn. Dit wordt ook
bemoeilijkt door coarticulatie of de invloed van aangrenzende klanken
Nederlands bevat ook niet-klankzuivere woorden (cf: semi-transparante taal) die afwijken van het
basisprincipe. Deze volgen het morfologisch, etymologisch of syllabisch principe.
1.1.1.2. MORFOLOGISCH PRINCIPE
Wanneer opbouw/vorm van een woord de spellingswijze bepaalt, spreken we van morfologisch principe.
- Woorden zijn dan opgebouwd uit bouwstenen = morfemen → kleinste eenheden van onze taal met
een eigen betekenis en/of grammaticale functie
We onderscheiden 2 soorten morfemen:
- Vrije morfemen
o Kunnen als woord voorkomen
o Kunnen NIET verder opgesplitst worden
o Bv: ‘huis’ in ‘tuinhuis’
- Gebonden morfemen
o Worden steeds aan bestaand woord toegevoegd
o Kunnen niet afzonderlijk voorkomen: voor- en achtervoegsels
o Bv: ‘ver’ in ‘verhuis’
Morfologische principe omvat 4 morfologische procedures:
- Vorming van samenstellingen (bv: land + kaart) Neologismen
- Vormen van afleidingen (bv: ziel + ig of land + ing)
- Verbuigingen van woorden (bv: landen (meervoud), landje (verkleining))
- Vervoeging van werkwoorden (bv: hij slaapt (pv in tt) of gedacht (vd))
Pagina 2 van 117
,De woordopbouw of morfologie speelt op 2 manieren een rol bij de spelling van woorden.
- Regel van gelijkvormigheid → woord(deel) schrijven we steeds op dezelfde manier
o ‘Hond’ met finale d omdat we in ‘honden’ een /d/ horen en dus ook schrijven
o Vergelijking blijft beperkt tot één en hetzelfde morfeem
- Regel van overeenkomst / analogie → woorden die gelijkaardig gevormd/opgebouwd worden,
worden ook op deze wijze weergegeven
o Bv: stationsstraat, stationsplein en grootte, want diepte)
o Hierbij vergelijken we dus met volledig andere woorden ook een andere betekenis
Bij deze beide principes geldt dat je de correcte spelling bekomt door woorden te vergelijken!
1.1.1.3. ETYMOLOGISCHE PRINCIPE
Schrijfwijze van woorden wordt soms bepaald door hun herkomst: oudere taalvorm of andere taal
Bv: inheemse woorden met klank die op 2 manieren weergegeven kan worden (ij/ei of au/ou): in verre
verleden en in nog sommige dialecten werden deze grafemen verschillend uitgesproken.
Ook leenwoorden vallen onder dit principe: schrijfwijze in de taal van herkomst werd overgenomen in het
Nederlands (bv: computer, team, überhaupt, café, bureau, …).
! Bastaardwoorden = woorden uit andere taal waarbij de spelling de regels van het Nederlands heeft
overgenomen! Bv: ‘etiquette’ werd ‘etiket’.
1.1.1.4. SYLLABISCH PRINCIPE
Heeft betrekking op de spelling van de syllaben (klankgroepen) in een woord: 2 regels binnen dit principe:
- Verenkelingsregel → we schrijven de lange klinker op einde van de syllabe enkel (met 1 letter)
o bv: slapen, leger, verzameling, …
- Verdubbelingsregel → we schrijven de eerste medeklinker die volgt na een klankgroep die eindigt op
een korte klinker dubbel
o Bv: zwemmen, wakker, vergissing, …
Merk hierbij verschil op in transformatie: bij de ene regel veranderen we de klinker van de eerste
klankgroep, bij de andere regel veranderen we de medeklinker van de daaropvolgende klankgroep.
! Syllabe ≠ lettergreep → ‘bakker’ = /ba/ + /kur/ (=syllaben) versus bak – ker (=lettergrepen)
1.1.1.5. CONCLUSIE
Orthografisch systeem in Nederlands is dus gebaseerd op 4 principes, met fonologisch principe als
basisprincipe. De andere 3 principes ‘overrulen’ dit fonologisch principe: deze principes hebben dus
voorrang op het eerste principe.
Voor alle principes is expliciete instructie noodzakelijk → kinderen leren niet uit zichzelf de correcte
spelling van woorden, in tegenstelling tot de ontwikkeling van de mondelinge taalvaardigheid
Pagina 3 van 117
, 1.2. FASEN IN DE GELETTERDHEID
Geletterdheid is …
- … de kennis en vaardigheid die nodig is om via schriftelijke communicatie te communiceren en
informatie te verwerken
- … de vaardigheid om met numerieke en grafische gegevens om te gaan
- … de vaardigheid voor het gebruik van ICT
Kinderen groeien op in een geletterde omgeving: schriftelijke boodschappen maken deel uit van hun
leefwereld. Ze maken 3 periodes door in deze ontwikkeling in geletterdheid: van ontluikende geletterdheid
evolueren kleuters naar beginnende geletterdheid en tot slot naar gevorderde geletterdheid.
In literatuur geen eensgezindheid over de precieze afbakening van deze periodes, is een continu proces dat
gradueel voortschrijdt.
Geletterdheid is geen dichotoom begrip: je bent niet ofwel geletterd/ongeletterd, maar er zijn gradaties.
1.2.1. ONTLUIKENDE GELETTERDHEID ( ̴ V OORSCHOOLSE PERIODE, 0-4J)
De spontane belangstelling van baby’s en peuters voor geschreven woord staan hier centraal.
- Eerst initiatief vanuit volwassenen:
o Aanwezigheid van boeken en kranten thuis zijn al eerste (passieve) rol, samen met geletterdheid
van naaste volwassenen
o Volwassenen kunnen actief inzetten op ontluikende geletterdheid door actief voor te lezen en
hierover in interactie te gaan → bv: door aanbod van leesboekjes op maat van het kind
(knisperboekjes, prentenboeken in dik karton, …)
- Daarna meer initiatief vanuit kind:
o Zelf vragen om voorgelezen te worden en interesse tonen in geschreven taal (bv: naam herkennen
op een tekening)
Aanvankelijk bevinden peuters/kleuters zich in de pre-alfabetische fase → kind herkent woorden op basis
van visuele kenmerken (als prenten). Later evolueren ze naar de partieel-alfabetische fase → bij beperkt
aantal letters hebben kinderen al kennis over de GFK (grafeenfoneemkoppeling)
In thuissituaties reeds grote verschillen in aanbod → veel individuele verschillen in ontluikende
geletterdheid → sensibilisering belangrijke taak als logopedist, want belang van ontluikende
geletterdheid is groot → hierbij rekening houden met cultuurverschillen en thuistaal van de kinderen
1.2.2. BEGINNENDE GELETTERDHEID
Aanbod wordt uitgebreid in kleuterschool → leerkracht kan heel bewust (expliciet) specifieke
taalactiviteiten aanbieden, maar dit kan ook impliciet door aanwezigheid van verschillende spellen,
materialen, speelhoeken, …
Logopedisten in wachtkamer kunnen ook impliciet beginnende geletterdheid stimuleren!
Taalbewustzijn groeit in deze periode
Pagina 4 van 117
