Inhoudsopgave
DEEL 1: WERELD BREDE UITDAGINGEN ............................................................................................................. 3
1.1. Economie, een systeem in crisis ...................................................................................................... 3
1.2. Grondstoffencrisis ........................................................................................................................... 4
1.3. Ecologische crisis ............................................................................................................................. 5
1.4. Kenniscrisis (onduidelijk) ................................................................................................................. 7
1.5. Demografische crisis ........................................................................................................................ 9
1.6. Ongelijkheidscrisis ........................................................................................................................... 9
DEEL 2: DONUT ECONOMIE .............................................................................................................................. 10
2.1. Planetaire kijk ................................................................................................................................ 10
2.2. Probleemstelling Kate: de wereldwijde uitdagingen voor de 21ste eeuw ....................................... 11
2.3. Bespreking van de donut economie .............................................................................................. 13
Les 2: Klimaatcatastrofe (30/09/20) ............................................................................................................... 18
DEEL 3: KLIMAATVERANDERING ...................................................................................................................... 18
3.1. Het klimaat verandert ................................................................................................................... 18
3.2. Broeikasgassen .............................................................................................................................. 18
3.3. Gevolgen (kwetsbaarheid, rechtvaardigheid, ‘klimaat’ doden,…) ................................................ 20
3.4. Besluit ............................................................................................................................................ 23
3.5. Gevaren ......................................................................................................................................... 24
DEEL 4: RECHTVAARDIGHEID EN KWATSBAARHEID ......................................................................................... 26
4.1. Ecologische crisis? ......................................................................................................................... 26
4.2. Klimaatdoden ................................................................................................................................ 26
4.3. Kwetsbaarheid ............................................................................................................................... 27
4.4. Rechtvaardigheid ........................................................................................................................... 27
4.5. Migitation vs Adaptation ............................................................................................................... 29
4.6. Besluit kwetsbaarheid en rechtvaardigheid ................................................................................... 30
DEEL 5: OVERSHOOT ........................................................................................................................................ 30
5.1. Situatie........................................................................................................................................... 30
5.2. Besluit overshoot ........................................................................................................................... 31
DEEL 6: NON – LINEARITEIT .............................................................................................................................. 31
6.1. Non-lineariteit ............................................................................................................................... 31
6.2. Non-lineaire klimaatveranderingen .............................................................................................. 31
6.3. Uitdoving van de mensheid-scenario? ........................................................................................... 32
6.4. Kantelpunten of tipping points ...................................................................................................... 32
6.5. Enkele voorbeelden van kantelpunten/ non-lineariteit ................................................................. 35
6.6. Hoe gaan we de toekomst in? ....................................................................................................... 36
6.7. Relatie met de kenniscrisis ............................................................................................................ 36
Les 3: Andere ecologische crisissen (de andere sinks) 30/09/20 ..................................................................... 38
DEEL 7: HERNEMING KLIMAATVERANDERING ................................................................................................. 38
7.1. Planetaire grenzen ......................................................................................................................... 38
7.2. Klimaatsverandering ...................................................................................................................... 38
DEEL 8: BIODIVERSITEIT .................................................................................................................................... 40
8.1. Wat is biodiversiteit ....................................................................................................................... 40
8.2. Historische biodiversiteit en situatie in 2020 ................................................................................. 40
8.3. Belang en gevolgen van biodiversiteit(sverlies) ............................................................................. 42
8.4. Oorzaken diersoorten .................................................................................................................... 43
DEEL 9: VERZURING VAN DE OCEANEN ............................................................................................................ 46
9.1. Evolutie CO2 en pH (=zuurtegraad) ............................................................................................... 46
9.2. Voorspelling effect op Koraalriffen ................................................................................................ 46
9.3. Foraminiferen ................................................................................................................................ 47
1
, 9.4. Meer CO2 blijft in de atmosfeer .................................................................................................... 47
9.5. Basis van de voedselketen ............................................................................................................. 47
9.6. Gevolgen van de verzuring ............................................................................................................ 47
DEEL 10: VERSTORING VAN DE STIKSTOFCYCLUS ............................................................................................. 48
10.1. Inleiding ......................................................................................................................................... 48
10.2. Stikstof ........................................................................................................................................... 48
10.3. Reactieve, industriële stikstof als sluipmoordenaar ....................................................................... 49
Les 5: Fossiele brandstoffen, mineralen, metalen en voedsel (21/10/’20) ...................................................... 51
DEEL 11: DE GRONDSTOFFENCRISIS (21/10/2020)........................................................................................... 51
11.1. Relevantie voor sociaal werkers .................................................................................................... 51
11.2. De grondstoffen ............................................................................................................................. 52
11.3. Fossiele brandstoffen: piekolie en energie .................................................................................... 53
11.4. Minerale en metalen ..................................................................................................................... 58
11.5. Voedsel .......................................................................................................................................... 61
11.6. Besluit grondstoffencrisis .............................................................................................................. 67
Les 6: Demografische crisis (28/10/’20) .......................................................................................................... 69
DEEL 12: DEMOGRAFISCHE CRISIS .................................................................................................................... 69
12.1. Bevolkingsgroei .............................................................................................................................. 69
12.2. Vergrijzing ...................................................................................................................................... 75
12.3. Urbanisering ................................................................................................................................. 77
12.4. Besluit demografische crisis........................................................................................................... 79
DEEL 13: MIGRATIE IN DE WERELD .................................................................................................................. 81
13.1. Economische migratie ................................................................................................................... 81
13.2. Vluchtelingen ................................................................................................................................. 84
Les 7: Ongelijkheid in de wereld ..................................................................................................................... 86
DEEL 14: ONGELIJKHEIDSCRISIS ........................................................................................................................ 86
14.1. Feiten op een rijtje ........................................................................................................................ 86
14.2. Ongelijkheid polariseert de samenleving ....................................................................................... 89
14.3. Ongelijkheid bedreigt de democratie ............................................................................................ 89
14.4. Ongelijkheid bedreigt de economische groei ................................................................................ 89
14.5. Ongelijkheid is niet alleen een moreel probleem maar ook een gezondheidsprobleem ............... 90
14.6. Ongelijkheid bedreigt het milieu.................................................................................................... 92
14.7. Vermogensverdeling in België ....................................................................................................... 93
DEEL 15: ROL VAN DE OVERHEID (UITDAGINGEN) ........................................................................................... 94
15.1. Uitdaging 1: rol van de overheid versterken .................................................................................. 94
15.2. Uitdaging 2: Overheid als herverdeler van de welvaart ................................................................. 95
15.3. Uitdaging 3: Uitbouw collectieve goederen en commons ............................................................. 95
15.4. Uitdaging 4: Overheid treedt op bij externe effecten (ecologische uitdaging) .............................. 96
Les 8: Sociaal werk met een mondiale agenda ............................................................................................... 97
DEEL 16: ROL VAN DE SOCIAAL WERKERS ........................................................................................................ 97
16.1. Waar komen we vandaag? De vaststelling .................................................................................... 97
16.2. Deel 1) Waar willen we naartoe? De richting .............................................................................. 101
16.3. Deel 2) Waar willen we naartoe? Binnen of buiten het systeem ................................................. 105
16.4. Deel 1) Wat kunnen of moeten we doen? Haalbare stappen ...................................................... 106
16.5. Deel 2) Wat kunnen of moeten we doen? Commons .................................................................. 108
16.6. Deel 1) Hoe kunnen we bijdragen? Strategisch experimenteren................................................. 110
16.7. Deel 2) Hoe kunnen we bijdragen? Veerkracht, sociaal kapitaal ................................................. 113
16.8. Deel 3) Hoe kunnen we bijdragen? Activiteiten en methodieken ................................................ 114
2
,Les 1: Uitdagingen en Donut model (23/09/’20)
DEEL 1: WERELD BREDE UITDAGINGEN
1.1. Economie, een systeem in crisis
• Het (neoliberaal) economisch systeem is niet duurzaam
• Groei is gelijk aan (en blijft gelijk aan) degradatie van ecosystemen en ecosysteemdiensten. Dus
als de economie groeit gaat de wereld/ milieu achteruit (CO2, grondstoffen die opgeraken,
vervuiling...).
• Het probleem is dus:
- ‘lock-in’ (we zitten gevangen) enerzijds omdat:
o Groei is nodig voor welvaart
o Groei is nodig om mensen werk en identiteit te geven
o Groei is nodig om schuld terug te betalen
o Groei is nodig om dit economisch systeem overeind te houden
- Maar anderzijds omdat:
o Groei kan niet verdergezet worden, groei is niet duurzaam
o Groei ondermijnt welzijn nu al (negatieve effecten globalisering, uitputting van
grondstoffen, degradatie van ecosystemen en ecosysteemdiensten)
o Verdere groei ondermijnt welzijn fundamenteel op lange termijn
o Verdere groei leidde tot een verdere ontrolling van de ecologische catastrofe en zal alle
voorspelde gevolgen (van o.a. klimaatverandering) realiseren
• We hebben eco groei dus nodig voor welvaart, ID… maar anderzijds wordt deze welvaart niet
goed verdeeld, komt er milieuvervuiling.
• Economie zorgt dus voor welvaart (op korte termijn) maar deze werlvaart gaat op lange termijn
achteruit en daalt doorheen de jaren.
• Daarom is eco groei een crisis en wereldprobleem
ANTWOORD: (onduidelijk)
• Van kwantitatieve groei = slim groeien
o Stijging verkoop/consumptie/BBP
o En
o Behoud van vermogen/ ’echte vooruitgang’/ ’groene groei’
• Over kwalitatieve groei = groen groei
o Menselijke ontwikkeling
o Kwaliteit van leven
• Naar bewust ontgroeien = ontgroeien
o Arbeidsduurverkorting
o Maximuminkomen instellen
o Energie- en grondstoffengebruik belasten
o Investeren/subsidiëren wapentechnologie, oliesector en mijnbouw stoppen
o Beperken van marketing in publieke ruimten
• Let op: ‘duurzame groei’ of ‘groene groei’ zijn nog niet hetzelfde als ‘kwalitatieve groei’. Kijk naar
de concrete invulling van wat mensen bedoelen met deze concepten (zie conclusie kenniscrisis:
taal en misleiding en ook de voorbeeld-examenvragen in de studiegids en op Canvas)
• Samenhang tussen economie die stijgt en welvaart die daalt en het milieu die daar in problemen
geraakt en de grondstoffen die opgeraken.
3
, 1.2. Grondstoffencrisis
• Fossiele energetische brandstoffen zijn eindig
- Dit zijn olie, gas, steenkool
- Olie en steenkool zijn de basiselementen van onze samenleving (kledij, computer,…)
• Minerale en metalen, ook eindig maar kunnen hergebruikt worden
- Er zijn negatieve milieueffecten bij deze stoffen zoals bv: bij het ontginnen
- Ook andere problemen zoals: mensen die sterven in de mijnen, kinderarbeid, armoede en
schending van collectieve en culturele rechten, schending mensenrechten
• Nagroeibare grondstoffen zoals voedsel zijn niet eindig
- Er zijn wel negatieve milieueffecten zoals bv: vleesproductie
- Onder druk bij einde fossiele brandstoffen, klimaatverandering, verlies van biodiversiteit,
bodemerosie, urbanisering, verspilling en vleesconsumptie
• De bronnen waar we alle grondstoffen halen voor onze economie raken leeg, drogen op,
verdwijnen. Maar deze grondstoffencrisis kan door technische (soms schadelijke) ingrepen
gemilderd worden
- Grondstoffen geraken op → schaarste, crisis. Men gaat steeds dieper en meer boren en op
meer risicovolle plaatsen om deze schaarse fundamentele grondstoffen te zoeken → meer
milieuproblemen, mensenrechte problemen…
• Crisis en schaarste van grondstoffen zal in de loop van jullie leven verder toenemen.
• Nadelen bij opwekken van grondstoffen:
- Milieuvervuiling
- Schending mensenrechten: bv: In de goudmijnbouw alleen al sterven jaarlijks meer dan
15.000 arbeiders
ANTWOORD:
• Circulaire economie
- Gesloten kringloop productie
- Intensiteit van hulpbronnen en afval reduceren
• Kwaliteit van leven laten samengaan met weinig materialen en laag verbruik
- SW: inzetten op strategische experimenten,
- SW: veerkracht, sociaal kapitaal en visievorming
- SW: anticiperen vanuit toekomstvisie passie en creativiteit inzetten voor maatschappelijke
innovatie
- B: delen van auto’s (carpoolen), recycleren, minder afval maken…
4
DEEL 1: WERELD BREDE UITDAGINGEN ............................................................................................................. 3
1.1. Economie, een systeem in crisis ...................................................................................................... 3
1.2. Grondstoffencrisis ........................................................................................................................... 4
1.3. Ecologische crisis ............................................................................................................................. 5
1.4. Kenniscrisis (onduidelijk) ................................................................................................................. 7
1.5. Demografische crisis ........................................................................................................................ 9
1.6. Ongelijkheidscrisis ........................................................................................................................... 9
DEEL 2: DONUT ECONOMIE .............................................................................................................................. 10
2.1. Planetaire kijk ................................................................................................................................ 10
2.2. Probleemstelling Kate: de wereldwijde uitdagingen voor de 21ste eeuw ....................................... 11
2.3. Bespreking van de donut economie .............................................................................................. 13
Les 2: Klimaatcatastrofe (30/09/20) ............................................................................................................... 18
DEEL 3: KLIMAATVERANDERING ...................................................................................................................... 18
3.1. Het klimaat verandert ................................................................................................................... 18
3.2. Broeikasgassen .............................................................................................................................. 18
3.3. Gevolgen (kwetsbaarheid, rechtvaardigheid, ‘klimaat’ doden,…) ................................................ 20
3.4. Besluit ............................................................................................................................................ 23
3.5. Gevaren ......................................................................................................................................... 24
DEEL 4: RECHTVAARDIGHEID EN KWATSBAARHEID ......................................................................................... 26
4.1. Ecologische crisis? ......................................................................................................................... 26
4.2. Klimaatdoden ................................................................................................................................ 26
4.3. Kwetsbaarheid ............................................................................................................................... 27
4.4. Rechtvaardigheid ........................................................................................................................... 27
4.5. Migitation vs Adaptation ............................................................................................................... 29
4.6. Besluit kwetsbaarheid en rechtvaardigheid ................................................................................... 30
DEEL 5: OVERSHOOT ........................................................................................................................................ 30
5.1. Situatie........................................................................................................................................... 30
5.2. Besluit overshoot ........................................................................................................................... 31
DEEL 6: NON – LINEARITEIT .............................................................................................................................. 31
6.1. Non-lineariteit ............................................................................................................................... 31
6.2. Non-lineaire klimaatveranderingen .............................................................................................. 31
6.3. Uitdoving van de mensheid-scenario? ........................................................................................... 32
6.4. Kantelpunten of tipping points ...................................................................................................... 32
6.5. Enkele voorbeelden van kantelpunten/ non-lineariteit ................................................................. 35
6.6. Hoe gaan we de toekomst in? ....................................................................................................... 36
6.7. Relatie met de kenniscrisis ............................................................................................................ 36
Les 3: Andere ecologische crisissen (de andere sinks) 30/09/20 ..................................................................... 38
DEEL 7: HERNEMING KLIMAATVERANDERING ................................................................................................. 38
7.1. Planetaire grenzen ......................................................................................................................... 38
7.2. Klimaatsverandering ...................................................................................................................... 38
DEEL 8: BIODIVERSITEIT .................................................................................................................................... 40
8.1. Wat is biodiversiteit ....................................................................................................................... 40
8.2. Historische biodiversiteit en situatie in 2020 ................................................................................. 40
8.3. Belang en gevolgen van biodiversiteit(sverlies) ............................................................................. 42
8.4. Oorzaken diersoorten .................................................................................................................... 43
DEEL 9: VERZURING VAN DE OCEANEN ............................................................................................................ 46
9.1. Evolutie CO2 en pH (=zuurtegraad) ............................................................................................... 46
9.2. Voorspelling effect op Koraalriffen ................................................................................................ 46
9.3. Foraminiferen ................................................................................................................................ 47
1
, 9.4. Meer CO2 blijft in de atmosfeer .................................................................................................... 47
9.5. Basis van de voedselketen ............................................................................................................. 47
9.6. Gevolgen van de verzuring ............................................................................................................ 47
DEEL 10: VERSTORING VAN DE STIKSTOFCYCLUS ............................................................................................. 48
10.1. Inleiding ......................................................................................................................................... 48
10.2. Stikstof ........................................................................................................................................... 48
10.3. Reactieve, industriële stikstof als sluipmoordenaar ....................................................................... 49
Les 5: Fossiele brandstoffen, mineralen, metalen en voedsel (21/10/’20) ...................................................... 51
DEEL 11: DE GRONDSTOFFENCRISIS (21/10/2020)........................................................................................... 51
11.1. Relevantie voor sociaal werkers .................................................................................................... 51
11.2. De grondstoffen ............................................................................................................................. 52
11.3. Fossiele brandstoffen: piekolie en energie .................................................................................... 53
11.4. Minerale en metalen ..................................................................................................................... 58
11.5. Voedsel .......................................................................................................................................... 61
11.6. Besluit grondstoffencrisis .............................................................................................................. 67
Les 6: Demografische crisis (28/10/’20) .......................................................................................................... 69
DEEL 12: DEMOGRAFISCHE CRISIS .................................................................................................................... 69
12.1. Bevolkingsgroei .............................................................................................................................. 69
12.2. Vergrijzing ...................................................................................................................................... 75
12.3. Urbanisering ................................................................................................................................. 77
12.4. Besluit demografische crisis........................................................................................................... 79
DEEL 13: MIGRATIE IN DE WERELD .................................................................................................................. 81
13.1. Economische migratie ................................................................................................................... 81
13.2. Vluchtelingen ................................................................................................................................. 84
Les 7: Ongelijkheid in de wereld ..................................................................................................................... 86
DEEL 14: ONGELIJKHEIDSCRISIS ........................................................................................................................ 86
14.1. Feiten op een rijtje ........................................................................................................................ 86
14.2. Ongelijkheid polariseert de samenleving ....................................................................................... 89
14.3. Ongelijkheid bedreigt de democratie ............................................................................................ 89
14.4. Ongelijkheid bedreigt de economische groei ................................................................................ 89
14.5. Ongelijkheid is niet alleen een moreel probleem maar ook een gezondheidsprobleem ............... 90
14.6. Ongelijkheid bedreigt het milieu.................................................................................................... 92
14.7. Vermogensverdeling in België ....................................................................................................... 93
DEEL 15: ROL VAN DE OVERHEID (UITDAGINGEN) ........................................................................................... 94
15.1. Uitdaging 1: rol van de overheid versterken .................................................................................. 94
15.2. Uitdaging 2: Overheid als herverdeler van de welvaart ................................................................. 95
15.3. Uitdaging 3: Uitbouw collectieve goederen en commons ............................................................. 95
15.4. Uitdaging 4: Overheid treedt op bij externe effecten (ecologische uitdaging) .............................. 96
Les 8: Sociaal werk met een mondiale agenda ............................................................................................... 97
DEEL 16: ROL VAN DE SOCIAAL WERKERS ........................................................................................................ 97
16.1. Waar komen we vandaag? De vaststelling .................................................................................... 97
16.2. Deel 1) Waar willen we naartoe? De richting .............................................................................. 101
16.3. Deel 2) Waar willen we naartoe? Binnen of buiten het systeem ................................................. 105
16.4. Deel 1) Wat kunnen of moeten we doen? Haalbare stappen ...................................................... 106
16.5. Deel 2) Wat kunnen of moeten we doen? Commons .................................................................. 108
16.6. Deel 1) Hoe kunnen we bijdragen? Strategisch experimenteren................................................. 110
16.7. Deel 2) Hoe kunnen we bijdragen? Veerkracht, sociaal kapitaal ................................................. 113
16.8. Deel 3) Hoe kunnen we bijdragen? Activiteiten en methodieken ................................................ 114
2
,Les 1: Uitdagingen en Donut model (23/09/’20)
DEEL 1: WERELD BREDE UITDAGINGEN
1.1. Economie, een systeem in crisis
• Het (neoliberaal) economisch systeem is niet duurzaam
• Groei is gelijk aan (en blijft gelijk aan) degradatie van ecosystemen en ecosysteemdiensten. Dus
als de economie groeit gaat de wereld/ milieu achteruit (CO2, grondstoffen die opgeraken,
vervuiling...).
• Het probleem is dus:
- ‘lock-in’ (we zitten gevangen) enerzijds omdat:
o Groei is nodig voor welvaart
o Groei is nodig om mensen werk en identiteit te geven
o Groei is nodig om schuld terug te betalen
o Groei is nodig om dit economisch systeem overeind te houden
- Maar anderzijds omdat:
o Groei kan niet verdergezet worden, groei is niet duurzaam
o Groei ondermijnt welzijn nu al (negatieve effecten globalisering, uitputting van
grondstoffen, degradatie van ecosystemen en ecosysteemdiensten)
o Verdere groei ondermijnt welzijn fundamenteel op lange termijn
o Verdere groei leidde tot een verdere ontrolling van de ecologische catastrofe en zal alle
voorspelde gevolgen (van o.a. klimaatverandering) realiseren
• We hebben eco groei dus nodig voor welvaart, ID… maar anderzijds wordt deze welvaart niet
goed verdeeld, komt er milieuvervuiling.
• Economie zorgt dus voor welvaart (op korte termijn) maar deze werlvaart gaat op lange termijn
achteruit en daalt doorheen de jaren.
• Daarom is eco groei een crisis en wereldprobleem
ANTWOORD: (onduidelijk)
• Van kwantitatieve groei = slim groeien
o Stijging verkoop/consumptie/BBP
o En
o Behoud van vermogen/ ’echte vooruitgang’/ ’groene groei’
• Over kwalitatieve groei = groen groei
o Menselijke ontwikkeling
o Kwaliteit van leven
• Naar bewust ontgroeien = ontgroeien
o Arbeidsduurverkorting
o Maximuminkomen instellen
o Energie- en grondstoffengebruik belasten
o Investeren/subsidiëren wapentechnologie, oliesector en mijnbouw stoppen
o Beperken van marketing in publieke ruimten
• Let op: ‘duurzame groei’ of ‘groene groei’ zijn nog niet hetzelfde als ‘kwalitatieve groei’. Kijk naar
de concrete invulling van wat mensen bedoelen met deze concepten (zie conclusie kenniscrisis:
taal en misleiding en ook de voorbeeld-examenvragen in de studiegids en op Canvas)
• Samenhang tussen economie die stijgt en welvaart die daalt en het milieu die daar in problemen
geraakt en de grondstoffen die opgeraken.
3
, 1.2. Grondstoffencrisis
• Fossiele energetische brandstoffen zijn eindig
- Dit zijn olie, gas, steenkool
- Olie en steenkool zijn de basiselementen van onze samenleving (kledij, computer,…)
• Minerale en metalen, ook eindig maar kunnen hergebruikt worden
- Er zijn negatieve milieueffecten bij deze stoffen zoals bv: bij het ontginnen
- Ook andere problemen zoals: mensen die sterven in de mijnen, kinderarbeid, armoede en
schending van collectieve en culturele rechten, schending mensenrechten
• Nagroeibare grondstoffen zoals voedsel zijn niet eindig
- Er zijn wel negatieve milieueffecten zoals bv: vleesproductie
- Onder druk bij einde fossiele brandstoffen, klimaatverandering, verlies van biodiversiteit,
bodemerosie, urbanisering, verspilling en vleesconsumptie
• De bronnen waar we alle grondstoffen halen voor onze economie raken leeg, drogen op,
verdwijnen. Maar deze grondstoffencrisis kan door technische (soms schadelijke) ingrepen
gemilderd worden
- Grondstoffen geraken op → schaarste, crisis. Men gaat steeds dieper en meer boren en op
meer risicovolle plaatsen om deze schaarse fundamentele grondstoffen te zoeken → meer
milieuproblemen, mensenrechte problemen…
• Crisis en schaarste van grondstoffen zal in de loop van jullie leven verder toenemen.
• Nadelen bij opwekken van grondstoffen:
- Milieuvervuiling
- Schending mensenrechten: bv: In de goudmijnbouw alleen al sterven jaarlijks meer dan
15.000 arbeiders
ANTWOORD:
• Circulaire economie
- Gesloten kringloop productie
- Intensiteit van hulpbronnen en afval reduceren
• Kwaliteit van leven laten samengaan met weinig materialen en laag verbruik
- SW: inzetten op strategische experimenten,
- SW: veerkracht, sociaal kapitaal en visievorming
- SW: anticiperen vanuit toekomstvisie passie en creativiteit inzetten voor maatschappelijke
innovatie
- B: delen van auto’s (carpoolen), recycleren, minder afval maken…
4
