Lecture I – Precontractuele fase, beginselen van contractenrecht & uitleg
Beginselen van contractenrecht
Wat speelt o.a. een rol binnen het contractenrecht?
- Klassieke beginselen;
o Pacta sund servanda
o Contractsvrijheid
o Vormvrijheid: mondeling als schriftelijk
- Bescherming zwakkere partij door wetgever;
o Bijvoorbeeld artikel 3:35 BW (allereerst te lezen in Baris/Riezenkamp)
- Functie(s) redelijkheid & billijkheid;
o Beperkende werking
o Aanvullende werking: als er iets niet geregeld is in een contract
o Artikel 6:2 BW → invulling blijkt uit de rechtspraktijk
o Artikel 6:248 BW: lid 1 is aanvullend, lid 2 is beperkend
- Onderhandelingsfase;
o Plas/Valburg → start jurisprudentie
o CBB/JPO
o VSH/Shell
o Gerechtvaardigd vertrouwen dat er daadwerkelijk een contract tot stand komt dan
mag je je niet meteen terugtrekken uit de onderhandelingen
o Afbreken mag, tenzij onaanvaardbaar wegens gerechtvaardigd
totstandkomingsvertrouwen
- Uitleg van de overeenkomst.
o Haviltex
Pacta sund servanda
Afbreken van onderhandelingen
De onderhandelingsfase – de precontractuele fase (voordat er een overeenkomst wordt
gesloten)
- Welke activiteiten?
o Praten met elkaar, kennismaken, oriënteren, vergelijken, plannen maken, plannen
laten zien, offertes (kunnen ook afgewezen worden), afwijzing betekent niet meteen
het einde, onderhandelen is investeren
- Waarom afbreken?
o Situatie toch anders dan gedacht, geen overeenstemming over de voorwaarden,
nieuwe koers binnen het bedrijf, plannen niet binnen het nieuwe beleid, te weinig
vertrouwen
- Mag dat zomaar volgens de HR?
o Het mag tenzij
De klassieker: Plas/Valburg (1982) (conflict tussen Plas en de gemeente Valburg, 1974,
gemeente besluit om een overdekt zwembad te gaan bouwen, gemeente stelt een lijst op met
eisen, Plas is een van de geïnteresseerde aannemers, zij brengt een offerte uit, hierna start
de onderhandelingen, deze verlopen goed, op een gegeven moment verzoekt de gemeente
Plas adviseurs in te schakelen, Plas betaalt deze uit eigen hand, Plas bouwt zijn bouwplannen
aan en dient een nieuwe offerte in, de gemeenteraad besluit de overeenkomst niet met Plas
1
,te sluiten, de andere aannemers hebben die kosten niet hoeven maken, Plas vordere een
schadevergoeding wegens onrechtmatig handelen en ook wanprestatie. De HR (h3
beoordeling middel), zie onderstaand:
r.o. 3.5:
“(…) als de onderhandelingen nog niet in een zodanig stadium zouden zijn geraakt dat de
gemeente te goeder trouw die onderhandelingen niet meer had mogen afbreken, maar reeds
wel in een stadium dat zulk afbreken haar in de gegeven omstandigheden niet meer zou
hebben vrijgestaan zonder de door Plas gemaakte kosten geheel of gedeeltelijk voor haar
eigen rekening te nemen.”
HR aanvaardt dat een verplichting tot vergoeding van (een deel van) de tijdens de
onderhandelingen gemaakte kosten “zelfs zou kunnen bestaan”.
→ HIERVOOR WAS DE REGEL: JE MAG ALTIJD AFBREKEN, HET EERSTE ARREST VAN
DE HR WAARIN ZIJ ZICH HIEROVER UITSPREEKT EN DAT JE TIJDENS
ONDERHANDELINGEN VERPLICHTINGEN KUNT AANGAAN = STARTSCHOT
→ Driefasenleer komt niet terug in dit arrest (fasen van onderhandelingen zijn niet altijd
verdeeld in 3 fasen)
Het vervolg:
- VSH/Shell (1987) – r.o. 3.1: Afbreken mag, tenzij onaanvaardbaar o.g.v.
totstandkomingsvertrouwen of overige omstandigheden van het geval
o Onderhandelingen tussen VSH en Shell over een gezamenlijke onderneming, plan
was dat Shell 60% van de aandelen nemen en VSH de rest, onderhandelingen
waren al ver gevorderd en veel dingen waren al besproken, toen bleek dat VSH
niet de financiële middelen had om de 40% van de aandelen in te brengen, Shell
onderbrak de onderhandelingen en VSH verkocht de aandelen voor een veel lagere
prijs, hierin werd positief contractbelang gevorderd, het Hof en de HR oordeelden
hetzelfde: partijen dienen rekening te houden met elkaar gerechtvaardigde
belangen, het stond Shell vrij de onderhandelingen te onderbreken tenzij er een
gerechtvaardigd verteouwen was gewekt dat er een overeenkomst tot stand zou
komen
- Vogelaar/Skil (1991) – r.o. 3.5: Ook indien de overeenkomst in voorbereiding is (niet in
onderhandeling)
o Vogelaar verrichte werkzaamheden voor de wielerploeg van Skil, Vogelaar zou
teamleider worden van de wielerploeg, er werd geen cosponsor gevonden en het
hele project werd stopgezet door Skil, Vogelaar vorderde een schadevergoeding
omdat hij ploegleider zou worden en daarop vertrouwde: HR zei dat het niet strikt
ging om onderhandelingen, het maakt niet uit of sprake is van formele
onderhandelingen of andere voorbereidingen van een overeenkomst, voor beiden
geldt een zelfde regel, van belang is of Vogelaar er op mocht vertrouwen dat de
overeenkomst tot stand zou komen, objectief en subjectief = nuancering
Plas/Valburg en sluit aan bij VSH/Shell
- De Ruiterij/MBO-Ruiters (1996) – r.o. 3.6: het schaden van het
totstandkomingsvertrouwen maakt niet automatisch dat het afbreken van de
onderhandelingen onaanvaardbaar is. Rekening dient te worden gehouden met …
o De Ruiterij wou Hotel Maastricht uitbreiden, MBO Maastricht zou dit doen, er
werden strenge regels afgesproken, deze eerste fase overeenkomst zou later nog
2
, gevormd worden, ondanks dat de eerste termijnen niet werden gehaald bleven
partijen onderhandelen, deadlines werden verschoven, nieuwe prijsvoorstellen,
partijen komen er niet uit, in 1992 worden de onderhandelingen hervat, de Ruiterij
maakt kenbaar dat er een voorbehoud zou gelden: een moederbedrijf van de
Ruiterij moet toestemming geven, dat gebeurd niet. De Ruiterij stopte de
onderhandelingen met MBO, MBO stelt dat zij gerechtvaardigd mocht vertrouwen,
claimt schadevergoeding en liet beslag leggen op vermogen van de Ruiterij. Hof
gaf MBO gelijk. HR bevestigd dat de onderhandelingen vrij mogen worden
afgebroken tenzij dit onaanvaardbaar is door gerechtvaardigd vertrouwen MAAR
het bestaan van een gerechtvaardigd vertrouwen is op zichzelf niet voldoende, alle
omstandigheden van het geval moeten worden meegenomen = uitbreiding van
tenzij. Het oordeel dat het afbreken onaanvaardbaar was, bleek in stand.
- Combinatie/de Staat (1996) – r.o. 3.5.2.2: Totstandkomingsvertrouwen op moment van
afbreken bepalend, niet de duur van de onderhandelingen (aanleiding: lineaire
benadering driefasenleer)
o RGD deelde een aanbesteding uit van krachtcentrales en de marine, combinatie
tekende een verklaring en een vaste prijs, de combinatie bracht een offerte uit die
boven het budget lag, meerdere keren, op basis van de exclusiviteit volgde
langdurige onderhandelingen, er volgt 3 jaar later opnieuw een te hoge offerte en
de staat slaat dit af, begint een nieuw traject en gunt het project aan een andere
partij, combinatie vordert schade wegens gerechtvaardigd verteouwen, Hof wees
dit af omdat de combinatie niet meer mocht vertrouwen op het totstandkoming van
de overeenkomst, de HR gaat hierin mee, dit is naar redelijkheid en billijkheid niet
aanvaardbaar, er moet gekeken worden naar het gerechtvaardigd vertrouwen op
moment van afbreken
Signaalarrest: CBB/JPO (2005)
r.o. 3.6:
“(…) als maatstaf voor de beoordeling van de schadevergoedingsplicht bij afgebroken
onderhandelingen heeft te gelden dat ieder van de onderhandelende partijen — die verplicht
zijn hun gedrag mede door elkaars gerechtvaardigde belangen te laten bepalen — vrij is de
onderhandelingen af te breken, tenzij dit op grond van het gerechtvaardigd vertrouwen van de
wederpartij in het totstandkomen van de overeenkomst of in verband met de andere
omstandigheden van het geval onaanvaardbaar zou zijn.”
- Onderhandeling tussen JPO en CBB over een kantoorgebouw van CBB, JPO zou
grond kopen en doorleveren aan CBB, CBB brak de onderhandelingen af en JPO werd
en tussenuit gelaten, JPO vorderde een vergoeding van de gederfde winst door
gerechtvaardigd vertrouwen op het bereiken van overeenstemming
Rekening houden met …
Status quo?
Standaardarrest is De Ruiterij/MBO-Ruiters
- ‘Vrijheid blijheid’; contractvrijheid staat voorop, afbreken mag tenzij
- Sancties (dooronderhandelingsplicht, schadevergoedingsplicht) komen pas in beeld
wanneer afbreken onaanvaardbaar is;
o Wanneer sprake is van een gerechtvaardigd totstandkomingsvertrouwen en alle
andere omstandigheden van het geval
3
, - Afbreken is – in principe – onaanvaardbaar i.g.v. gerechtvaardigd
totstandkomingsvertrouwen;
- MAAR dit is een strenge en tot terughoudendheid nopende maatstaf.
o Uitgangspunt dat je mag afbreken staat voorop, niet snel
- Afbreken kan – ondanks gerechtvaardigd totstandkomingsvertrouwen – niet
onaanvaardbaar zijn igv een goede reden;
- Ook andere omstandigheden vh geval kunnen afbreken onaanvaardbaar maken
o Greenib Car/Van Dam (2013): r.o. 3.4.3: het doen van (niet bewuste) onjuiste
mededelingen is onvoldoende voor afbreken
▪ Onderhandelen over auto dealer overeenkomst, Van Dam had nog niet
alle vergunningen rond die hij rond moest hebben, op basis daarvan
besloot Greenib de intentieverklaring te ontbinden, Van Dam had al
kosten gemaakt en vorderde vergoeding van de gemaakt kosten en dat
de verklaring een overeenkomst zou worden, Van Dam was niet
helemaal eerlijk geweest over haar vergunningen, HR gaat mee met het
Hof en stelt dat onbewust onjuiste mededelingen niet meteen betekenen
dat er sprake is van gerechtvaardigd vertrouwen
Wat als aan de onaanvaardbaarheidsmaatstaf is voldaan?
- Dooronderhandelen
- Schadevergoeding Positief
OF negatief contractsbelang
→ KUNT NIET ALLEBEI VORDEREN, ze gaan uit van uiteenlopende hypothetische
situaties
Is dit hetzelfde als het negatieve contractsbelang zoals afgeleid uit r.o. 3.5 Plas/Valburg?
NEE: het negatief contractsbelang wordt gekoppeld aan ‘de tweede fase’ – afbreken staat vrij,
maar kosten moeten worden vergoed. Verschil is dat in Plas het om een veel beperktere
schadevergoeding gaat.
Grondslag vordering schadevergoeding?
1. Redelijkheid en billijkheid als zelfstandige grondslag voor het ontstaan van verbintenissen
ex. art. 6:2/6:248 BW
2. Onrechtmatige daad ex. art. 6:162 BW
3. Ongerechtvaardigde verrijking ex. art. 6:212 BW (Plas/Valburg – afbreken mag, mits
kosten vergoed)
→ GEEN WANPRESTATIE
Hoe kunnen partijen discussie voorkomen?
- Afspraken vooraf (over kosten)
- Vrijheid om af te breken benadrukken (schriftelijk)
- (Inperken van) goede redenen
MAAR: rechter heeft het laatste woord…
4
Beginselen van contractenrecht
Wat speelt o.a. een rol binnen het contractenrecht?
- Klassieke beginselen;
o Pacta sund servanda
o Contractsvrijheid
o Vormvrijheid: mondeling als schriftelijk
- Bescherming zwakkere partij door wetgever;
o Bijvoorbeeld artikel 3:35 BW (allereerst te lezen in Baris/Riezenkamp)
- Functie(s) redelijkheid & billijkheid;
o Beperkende werking
o Aanvullende werking: als er iets niet geregeld is in een contract
o Artikel 6:2 BW → invulling blijkt uit de rechtspraktijk
o Artikel 6:248 BW: lid 1 is aanvullend, lid 2 is beperkend
- Onderhandelingsfase;
o Plas/Valburg → start jurisprudentie
o CBB/JPO
o VSH/Shell
o Gerechtvaardigd vertrouwen dat er daadwerkelijk een contract tot stand komt dan
mag je je niet meteen terugtrekken uit de onderhandelingen
o Afbreken mag, tenzij onaanvaardbaar wegens gerechtvaardigd
totstandkomingsvertrouwen
- Uitleg van de overeenkomst.
o Haviltex
Pacta sund servanda
Afbreken van onderhandelingen
De onderhandelingsfase – de precontractuele fase (voordat er een overeenkomst wordt
gesloten)
- Welke activiteiten?
o Praten met elkaar, kennismaken, oriënteren, vergelijken, plannen maken, plannen
laten zien, offertes (kunnen ook afgewezen worden), afwijzing betekent niet meteen
het einde, onderhandelen is investeren
- Waarom afbreken?
o Situatie toch anders dan gedacht, geen overeenstemming over de voorwaarden,
nieuwe koers binnen het bedrijf, plannen niet binnen het nieuwe beleid, te weinig
vertrouwen
- Mag dat zomaar volgens de HR?
o Het mag tenzij
De klassieker: Plas/Valburg (1982) (conflict tussen Plas en de gemeente Valburg, 1974,
gemeente besluit om een overdekt zwembad te gaan bouwen, gemeente stelt een lijst op met
eisen, Plas is een van de geïnteresseerde aannemers, zij brengt een offerte uit, hierna start
de onderhandelingen, deze verlopen goed, op een gegeven moment verzoekt de gemeente
Plas adviseurs in te schakelen, Plas betaalt deze uit eigen hand, Plas bouwt zijn bouwplannen
aan en dient een nieuwe offerte in, de gemeenteraad besluit de overeenkomst niet met Plas
1
,te sluiten, de andere aannemers hebben die kosten niet hoeven maken, Plas vordere een
schadevergoeding wegens onrechtmatig handelen en ook wanprestatie. De HR (h3
beoordeling middel), zie onderstaand:
r.o. 3.5:
“(…) als de onderhandelingen nog niet in een zodanig stadium zouden zijn geraakt dat de
gemeente te goeder trouw die onderhandelingen niet meer had mogen afbreken, maar reeds
wel in een stadium dat zulk afbreken haar in de gegeven omstandigheden niet meer zou
hebben vrijgestaan zonder de door Plas gemaakte kosten geheel of gedeeltelijk voor haar
eigen rekening te nemen.”
HR aanvaardt dat een verplichting tot vergoeding van (een deel van) de tijdens de
onderhandelingen gemaakte kosten “zelfs zou kunnen bestaan”.
→ HIERVOOR WAS DE REGEL: JE MAG ALTIJD AFBREKEN, HET EERSTE ARREST VAN
DE HR WAARIN ZIJ ZICH HIEROVER UITSPREEKT EN DAT JE TIJDENS
ONDERHANDELINGEN VERPLICHTINGEN KUNT AANGAAN = STARTSCHOT
→ Driefasenleer komt niet terug in dit arrest (fasen van onderhandelingen zijn niet altijd
verdeeld in 3 fasen)
Het vervolg:
- VSH/Shell (1987) – r.o. 3.1: Afbreken mag, tenzij onaanvaardbaar o.g.v.
totstandkomingsvertrouwen of overige omstandigheden van het geval
o Onderhandelingen tussen VSH en Shell over een gezamenlijke onderneming, plan
was dat Shell 60% van de aandelen nemen en VSH de rest, onderhandelingen
waren al ver gevorderd en veel dingen waren al besproken, toen bleek dat VSH
niet de financiële middelen had om de 40% van de aandelen in te brengen, Shell
onderbrak de onderhandelingen en VSH verkocht de aandelen voor een veel lagere
prijs, hierin werd positief contractbelang gevorderd, het Hof en de HR oordeelden
hetzelfde: partijen dienen rekening te houden met elkaar gerechtvaardigde
belangen, het stond Shell vrij de onderhandelingen te onderbreken tenzij er een
gerechtvaardigd verteouwen was gewekt dat er een overeenkomst tot stand zou
komen
- Vogelaar/Skil (1991) – r.o. 3.5: Ook indien de overeenkomst in voorbereiding is (niet in
onderhandeling)
o Vogelaar verrichte werkzaamheden voor de wielerploeg van Skil, Vogelaar zou
teamleider worden van de wielerploeg, er werd geen cosponsor gevonden en het
hele project werd stopgezet door Skil, Vogelaar vorderde een schadevergoeding
omdat hij ploegleider zou worden en daarop vertrouwde: HR zei dat het niet strikt
ging om onderhandelingen, het maakt niet uit of sprake is van formele
onderhandelingen of andere voorbereidingen van een overeenkomst, voor beiden
geldt een zelfde regel, van belang is of Vogelaar er op mocht vertrouwen dat de
overeenkomst tot stand zou komen, objectief en subjectief = nuancering
Plas/Valburg en sluit aan bij VSH/Shell
- De Ruiterij/MBO-Ruiters (1996) – r.o. 3.6: het schaden van het
totstandkomingsvertrouwen maakt niet automatisch dat het afbreken van de
onderhandelingen onaanvaardbaar is. Rekening dient te worden gehouden met …
o De Ruiterij wou Hotel Maastricht uitbreiden, MBO Maastricht zou dit doen, er
werden strenge regels afgesproken, deze eerste fase overeenkomst zou later nog
2
, gevormd worden, ondanks dat de eerste termijnen niet werden gehaald bleven
partijen onderhandelen, deadlines werden verschoven, nieuwe prijsvoorstellen,
partijen komen er niet uit, in 1992 worden de onderhandelingen hervat, de Ruiterij
maakt kenbaar dat er een voorbehoud zou gelden: een moederbedrijf van de
Ruiterij moet toestemming geven, dat gebeurd niet. De Ruiterij stopte de
onderhandelingen met MBO, MBO stelt dat zij gerechtvaardigd mocht vertrouwen,
claimt schadevergoeding en liet beslag leggen op vermogen van de Ruiterij. Hof
gaf MBO gelijk. HR bevestigd dat de onderhandelingen vrij mogen worden
afgebroken tenzij dit onaanvaardbaar is door gerechtvaardigd vertrouwen MAAR
het bestaan van een gerechtvaardigd vertrouwen is op zichzelf niet voldoende, alle
omstandigheden van het geval moeten worden meegenomen = uitbreiding van
tenzij. Het oordeel dat het afbreken onaanvaardbaar was, bleek in stand.
- Combinatie/de Staat (1996) – r.o. 3.5.2.2: Totstandkomingsvertrouwen op moment van
afbreken bepalend, niet de duur van de onderhandelingen (aanleiding: lineaire
benadering driefasenleer)
o RGD deelde een aanbesteding uit van krachtcentrales en de marine, combinatie
tekende een verklaring en een vaste prijs, de combinatie bracht een offerte uit die
boven het budget lag, meerdere keren, op basis van de exclusiviteit volgde
langdurige onderhandelingen, er volgt 3 jaar later opnieuw een te hoge offerte en
de staat slaat dit af, begint een nieuw traject en gunt het project aan een andere
partij, combinatie vordert schade wegens gerechtvaardigd verteouwen, Hof wees
dit af omdat de combinatie niet meer mocht vertrouwen op het totstandkoming van
de overeenkomst, de HR gaat hierin mee, dit is naar redelijkheid en billijkheid niet
aanvaardbaar, er moet gekeken worden naar het gerechtvaardigd vertrouwen op
moment van afbreken
Signaalarrest: CBB/JPO (2005)
r.o. 3.6:
“(…) als maatstaf voor de beoordeling van de schadevergoedingsplicht bij afgebroken
onderhandelingen heeft te gelden dat ieder van de onderhandelende partijen — die verplicht
zijn hun gedrag mede door elkaars gerechtvaardigde belangen te laten bepalen — vrij is de
onderhandelingen af te breken, tenzij dit op grond van het gerechtvaardigd vertrouwen van de
wederpartij in het totstandkomen van de overeenkomst of in verband met de andere
omstandigheden van het geval onaanvaardbaar zou zijn.”
- Onderhandeling tussen JPO en CBB over een kantoorgebouw van CBB, JPO zou
grond kopen en doorleveren aan CBB, CBB brak de onderhandelingen af en JPO werd
en tussenuit gelaten, JPO vorderde een vergoeding van de gederfde winst door
gerechtvaardigd vertrouwen op het bereiken van overeenstemming
Rekening houden met …
Status quo?
Standaardarrest is De Ruiterij/MBO-Ruiters
- ‘Vrijheid blijheid’; contractvrijheid staat voorop, afbreken mag tenzij
- Sancties (dooronderhandelingsplicht, schadevergoedingsplicht) komen pas in beeld
wanneer afbreken onaanvaardbaar is;
o Wanneer sprake is van een gerechtvaardigd totstandkomingsvertrouwen en alle
andere omstandigheden van het geval
3
, - Afbreken is – in principe – onaanvaardbaar i.g.v. gerechtvaardigd
totstandkomingsvertrouwen;
- MAAR dit is een strenge en tot terughoudendheid nopende maatstaf.
o Uitgangspunt dat je mag afbreken staat voorop, niet snel
- Afbreken kan – ondanks gerechtvaardigd totstandkomingsvertrouwen – niet
onaanvaardbaar zijn igv een goede reden;
- Ook andere omstandigheden vh geval kunnen afbreken onaanvaardbaar maken
o Greenib Car/Van Dam (2013): r.o. 3.4.3: het doen van (niet bewuste) onjuiste
mededelingen is onvoldoende voor afbreken
▪ Onderhandelen over auto dealer overeenkomst, Van Dam had nog niet
alle vergunningen rond die hij rond moest hebben, op basis daarvan
besloot Greenib de intentieverklaring te ontbinden, Van Dam had al
kosten gemaakt en vorderde vergoeding van de gemaakt kosten en dat
de verklaring een overeenkomst zou worden, Van Dam was niet
helemaal eerlijk geweest over haar vergunningen, HR gaat mee met het
Hof en stelt dat onbewust onjuiste mededelingen niet meteen betekenen
dat er sprake is van gerechtvaardigd vertrouwen
Wat als aan de onaanvaardbaarheidsmaatstaf is voldaan?
- Dooronderhandelen
- Schadevergoeding Positief
OF negatief contractsbelang
→ KUNT NIET ALLEBEI VORDEREN, ze gaan uit van uiteenlopende hypothetische
situaties
Is dit hetzelfde als het negatieve contractsbelang zoals afgeleid uit r.o. 3.5 Plas/Valburg?
NEE: het negatief contractsbelang wordt gekoppeld aan ‘de tweede fase’ – afbreken staat vrij,
maar kosten moeten worden vergoed. Verschil is dat in Plas het om een veel beperktere
schadevergoeding gaat.
Grondslag vordering schadevergoeding?
1. Redelijkheid en billijkheid als zelfstandige grondslag voor het ontstaan van verbintenissen
ex. art. 6:2/6:248 BW
2. Onrechtmatige daad ex. art. 6:162 BW
3. Ongerechtvaardigde verrijking ex. art. 6:212 BW (Plas/Valburg – afbreken mag, mits
kosten vergoed)
→ GEEN WANPRESTATIE
Hoe kunnen partijen discussie voorkomen?
- Afspraken vooraf (over kosten)
- Vrijheid om af te breken benadrukken (schriftelijk)
- (Inperken van) goede redenen
MAAR: rechter heeft het laatste woord…
4
