INHOUDSOPGAVE
DE AARDE IN DE RUIMTE 6
1.1.4 AARDE, ZON EN MAAN 6
RELATIE TUSSEN AARDE EN MAAN 6
MAANSVERDUISTERING 7
EB EN VLOED 8
DE RELATIE TUSSEN AARDE EN ZON 8
1.2 AARDE 9
1.2.1 ONTSTAAN EN GESCHIEDENIS VAN DE AARDE 9
1.2.2 CONCENTRISCHE OPBOUW VAN DE AARDE 10
AARDKORST 11
MANTEL 11
KERN 11
1.2.3 ATMOSFEER 12
1.2.4 AARDE IN BEWEGING 13
AARDBEVINGEN 14
VULKANEN 15
1.2.7 KLIMATEN 16
HET TROPISCHE REGENWOUD 16
DE SAVANNE 17
DE STEPPE 17
DE WOESTIJN 17
MEDITERRAAN KLIMAAT 17
GEMATIGD ZEEKLIMAAT 18
TAIGA 18
TOENDRA 18
POLAIR KLIMAAT 18
1.3 HET WEER 18
1.3.1 WEERBERICHT 18
1.3.2 WEERSELEMENTEN 19
TEMPERATUUR 19
LUCHTDRUK 22
WIND 24
BEWOLKING 25
NEERSLAG 27
WEERFRONTEN 29
1.3.3 WEER VOORSPELLEN 29
WEERKAARTEN 30
1.3.4 WEERFENOMEN 30
ORKANEN, CYCLONEN EN TYFOONS 30
1
,TORNADO’S OF WINDHOZEN 30
REGENBOOG 31
STRAALSTROOM 31
1.3.5 GROTE PLAATJE VAN DE WETENSCHAP 32
2.2. SYSTEMATIEK 33
2.2.1 TAXONOMIE, FYLOGENIE EN SYSTEMATIEK 33
2.2.2. WETENSCHAPPELIJKE NAAMGEVING 35
2.2.3. OP ZOEK NAAR EEN DIER, PLANT OF SCHIMMEL? 35
2.2.4. WAT IS LEVEN? 35
2.2.5. ZES RIJKEN – WOESE (1977) 36
2.2.6. ARCHAEA EN BACTERIA 38
ARCHAEA/ OERBACTERIËN 39
BACTERIA/ BACTERIËN 39
2.2.7. PROTISTEN 40
EENCELLIGE WIEREN 40
KOLONIEVORMENDE WIEREN 41
MEERCELLIGE WIEREN 41
GEBRUIK VAN WIEREN DOOR DE MENS 41
2.5. DIEREN (DUS OOK MENSEN) 42
2.5.1. INDELING VAN HET DIERENRIJK 42
DE SPONS: EEN KOLONIE VAN CELLEN 42
NETELDIEREN: EEN DARMZAK EN TENTAKELS 43
OERMONDIGEN 43
NIEUWMONDIGEN 47
2.5.2. DE ZINTUIGEN 49
OOG 49
OOR 53
NEUS 56
TONG 57
HUID 58
ANDERE ZINTUIGEN 58
2.5.3. ZENUWSTELSEL 59
ONTSTAAN EN FUNCTIE 59
CENTRALE ZENUWSTELSEL 59
PERIFERE ZENUWSTELSEL 60
DE REFLEX EN GEWILDE BEWEGING 61
2.5.4 HET SKELET EN BEWEGING 62
INWENIDG EN UITWENDIG SKELET 62
FUNCTIE VAN HET SKELET BIJ GEWERVELDEN 62
GEWRICHTEN 65
SPIEREN EN PEZEN 66
2.5.5. VOEDING EN SPIJSVERTERING 67
HET NUT VAN ETEN BIJ DIEREN 67
2
,SPIJSVERTERINGSSTELSEL 67
VOEDING EN GEZONDHEID 70
2.5.6 ADEMHALING 71
HET NUT VAN ADEMHALEN 71
HET ONTSTAAN VAN ADEMHALINGSSYSTEMEN 72
LONGEN 72
KIEUWEN 74
TRANCHEEËN 74
2.5.7 BLOEDSOMLOOP 75
NUT VD BLOEDSOMLOOP 75
OPEN BLOEDSOMLOOP 75
GESLOTEN BLOEDSOMLOOP 75
HET BLOEDVATENSTELSEL BIJ VOGELS EN ZOOGDIEREN 77
BLOED 79
2.5.8 UITSCHEIDINGSSTELSEL 79
BETEKENIS 79
LONGEN 80
HUID 80
NIEREN 80
LEVER 82
2.5.9 VOORTPLANTING 82
ONGESLACHTELIJKE VOORTPLANTING 82
GESLACHTELIJKE VOORTPLANTING 82
SEKSUELE ONTWIKKELING BIJ DE MENS 83
VOORTPLANTINGSSTELSEL BIJ DE MENS 84
MENSTRUATIECYCLUS EN ZWANGERSCHAP 86
EIEREN EN GEDAANTEVERWISSELING 87
ERFELIJKHEID 89
2.5.10 AFWEERSYSTEEM 90
LYMFEVATENSTELSEL EN ZIJN BEWONERS 90
WITTE BLOEDLICHAMEN 91
KOORTS 93
2.6 ECOLOGIE: AAN DE SLAG MET LEVENDE EN NIET-LEVENDE NATUUR 94
2.6.1 INDELING: HOE ALLES AANEEN HANGT 94
2.6.2 ABIOTISCHE FACTOREN IN EEN ECOSYSTEEM 95
VOCHTIGHEIDSGRAAD 95
TEMPERATUUR 96
LICHT 96
NUTRIËTEN 96
ZUURGRAAD 96
ANDERE ABIOTISCHE FACTOREN 97
2.6.3 BIOTISCHE FACTOREN IN EEN ECOSYSTEEM 97
2.6.4 RELATIES BINNEN EEN ECOSYSTEEM 98
VOEDSELRELATIES BINNEN EEN ECOSYSTEEM: VAN VOEDSELKETENS TOT VOEDSELKRINGLOOP 98
3
, VOEDSELPIRAMIDES EN ENERGIESTROMEN IN EEN ECOSYSTEEM 100
VERDIEPING 102
2.6.5 ECOSYSTEMEN IN (ON)EVENWICHT 103
BALANCEREN ROND EEN (DYNAMISCH) EVENWICHT 103
ECOSYSTEMEN (EN POPULATIES) ONDER DRUK: VERTREKKEN OF BLIJVEN (EN AANPASSEN) 104
NIEUWKOMERS: GEWENSTE EN NIET-GEWENSTE INTRODUCTIES 105
STOELENDANS VAN LEVENSGEMEENSCHAPPEN: SUCCESSIE 106
VAN VERSTORING NAAR BEHEER: DE MENS GRIJPT IN OP ZIJN OMGEVING 108
2.6.6 GROTE PLAATJE VAN DE WETENSCHAP 109
INHOUDELIJKE BIG IDEAS 109
PERSPECTIEVEN IN WETENSCHAP 109
HOE WETENSCHAP WERKT 110
3.2 GELUID 111
3.2.1 WAT IS GELUID? 111
AAN DE SLAG 111
VERDIEPING 111
3.2.2 EIGENSCHAPPEN VAN GELUID 111
FREQUENTIE 111
AMPLITUDE 112
TOONHOOGTE 113
KLANKKLEUR 113
3.2.3 VERPLAATSING VAN GELUID 114
DOPPLEREFFECT 114
GELUIDSBARRIÈRE 115
WEERKAATSING 116
3.2.4 ENKELE TECHNISCHE TOEPASSINGEN VAN GELUID 117
MEDISCHE TOEPASSINGEN 117
ANDERE TOEPASSINGEN VAN GELUID 118
3.4 MAGNETISME 118
3.4.1 WAT IS MAGNETISME? 118
AAN DE SLAG 118
3.4.2 WERKING VAN EEN MAGNEET 118
WEETJE 119
3.4.3 MAGNETISME EN ELEKTRICITEIT 119
AAN DE SLAG 120
3.5. ELEKTRICITEIT 122
3.5.1. STATISCHE ELEKTRICITEIT 122
3.5.2. ELEKTRISCHE STROOM 123
3.5.3. DE STROOMKRING 125
GELEIDING, ISOLATIE EN WEERSTAND 126
SCHAKELINGEN 127
4
DE AARDE IN DE RUIMTE 6
1.1.4 AARDE, ZON EN MAAN 6
RELATIE TUSSEN AARDE EN MAAN 6
MAANSVERDUISTERING 7
EB EN VLOED 8
DE RELATIE TUSSEN AARDE EN ZON 8
1.2 AARDE 9
1.2.1 ONTSTAAN EN GESCHIEDENIS VAN DE AARDE 9
1.2.2 CONCENTRISCHE OPBOUW VAN DE AARDE 10
AARDKORST 11
MANTEL 11
KERN 11
1.2.3 ATMOSFEER 12
1.2.4 AARDE IN BEWEGING 13
AARDBEVINGEN 14
VULKANEN 15
1.2.7 KLIMATEN 16
HET TROPISCHE REGENWOUD 16
DE SAVANNE 17
DE STEPPE 17
DE WOESTIJN 17
MEDITERRAAN KLIMAAT 17
GEMATIGD ZEEKLIMAAT 18
TAIGA 18
TOENDRA 18
POLAIR KLIMAAT 18
1.3 HET WEER 18
1.3.1 WEERBERICHT 18
1.3.2 WEERSELEMENTEN 19
TEMPERATUUR 19
LUCHTDRUK 22
WIND 24
BEWOLKING 25
NEERSLAG 27
WEERFRONTEN 29
1.3.3 WEER VOORSPELLEN 29
WEERKAARTEN 30
1.3.4 WEERFENOMEN 30
ORKANEN, CYCLONEN EN TYFOONS 30
1
,TORNADO’S OF WINDHOZEN 30
REGENBOOG 31
STRAALSTROOM 31
1.3.5 GROTE PLAATJE VAN DE WETENSCHAP 32
2.2. SYSTEMATIEK 33
2.2.1 TAXONOMIE, FYLOGENIE EN SYSTEMATIEK 33
2.2.2. WETENSCHAPPELIJKE NAAMGEVING 35
2.2.3. OP ZOEK NAAR EEN DIER, PLANT OF SCHIMMEL? 35
2.2.4. WAT IS LEVEN? 35
2.2.5. ZES RIJKEN – WOESE (1977) 36
2.2.6. ARCHAEA EN BACTERIA 38
ARCHAEA/ OERBACTERIËN 39
BACTERIA/ BACTERIËN 39
2.2.7. PROTISTEN 40
EENCELLIGE WIEREN 40
KOLONIEVORMENDE WIEREN 41
MEERCELLIGE WIEREN 41
GEBRUIK VAN WIEREN DOOR DE MENS 41
2.5. DIEREN (DUS OOK MENSEN) 42
2.5.1. INDELING VAN HET DIERENRIJK 42
DE SPONS: EEN KOLONIE VAN CELLEN 42
NETELDIEREN: EEN DARMZAK EN TENTAKELS 43
OERMONDIGEN 43
NIEUWMONDIGEN 47
2.5.2. DE ZINTUIGEN 49
OOG 49
OOR 53
NEUS 56
TONG 57
HUID 58
ANDERE ZINTUIGEN 58
2.5.3. ZENUWSTELSEL 59
ONTSTAAN EN FUNCTIE 59
CENTRALE ZENUWSTELSEL 59
PERIFERE ZENUWSTELSEL 60
DE REFLEX EN GEWILDE BEWEGING 61
2.5.4 HET SKELET EN BEWEGING 62
INWENIDG EN UITWENDIG SKELET 62
FUNCTIE VAN HET SKELET BIJ GEWERVELDEN 62
GEWRICHTEN 65
SPIEREN EN PEZEN 66
2.5.5. VOEDING EN SPIJSVERTERING 67
HET NUT VAN ETEN BIJ DIEREN 67
2
,SPIJSVERTERINGSSTELSEL 67
VOEDING EN GEZONDHEID 70
2.5.6 ADEMHALING 71
HET NUT VAN ADEMHALEN 71
HET ONTSTAAN VAN ADEMHALINGSSYSTEMEN 72
LONGEN 72
KIEUWEN 74
TRANCHEEËN 74
2.5.7 BLOEDSOMLOOP 75
NUT VD BLOEDSOMLOOP 75
OPEN BLOEDSOMLOOP 75
GESLOTEN BLOEDSOMLOOP 75
HET BLOEDVATENSTELSEL BIJ VOGELS EN ZOOGDIEREN 77
BLOED 79
2.5.8 UITSCHEIDINGSSTELSEL 79
BETEKENIS 79
LONGEN 80
HUID 80
NIEREN 80
LEVER 82
2.5.9 VOORTPLANTING 82
ONGESLACHTELIJKE VOORTPLANTING 82
GESLACHTELIJKE VOORTPLANTING 82
SEKSUELE ONTWIKKELING BIJ DE MENS 83
VOORTPLANTINGSSTELSEL BIJ DE MENS 84
MENSTRUATIECYCLUS EN ZWANGERSCHAP 86
EIEREN EN GEDAANTEVERWISSELING 87
ERFELIJKHEID 89
2.5.10 AFWEERSYSTEEM 90
LYMFEVATENSTELSEL EN ZIJN BEWONERS 90
WITTE BLOEDLICHAMEN 91
KOORTS 93
2.6 ECOLOGIE: AAN DE SLAG MET LEVENDE EN NIET-LEVENDE NATUUR 94
2.6.1 INDELING: HOE ALLES AANEEN HANGT 94
2.6.2 ABIOTISCHE FACTOREN IN EEN ECOSYSTEEM 95
VOCHTIGHEIDSGRAAD 95
TEMPERATUUR 96
LICHT 96
NUTRIËTEN 96
ZUURGRAAD 96
ANDERE ABIOTISCHE FACTOREN 97
2.6.3 BIOTISCHE FACTOREN IN EEN ECOSYSTEEM 97
2.6.4 RELATIES BINNEN EEN ECOSYSTEEM 98
VOEDSELRELATIES BINNEN EEN ECOSYSTEEM: VAN VOEDSELKETENS TOT VOEDSELKRINGLOOP 98
3
, VOEDSELPIRAMIDES EN ENERGIESTROMEN IN EEN ECOSYSTEEM 100
VERDIEPING 102
2.6.5 ECOSYSTEMEN IN (ON)EVENWICHT 103
BALANCEREN ROND EEN (DYNAMISCH) EVENWICHT 103
ECOSYSTEMEN (EN POPULATIES) ONDER DRUK: VERTREKKEN OF BLIJVEN (EN AANPASSEN) 104
NIEUWKOMERS: GEWENSTE EN NIET-GEWENSTE INTRODUCTIES 105
STOELENDANS VAN LEVENSGEMEENSCHAPPEN: SUCCESSIE 106
VAN VERSTORING NAAR BEHEER: DE MENS GRIJPT IN OP ZIJN OMGEVING 108
2.6.6 GROTE PLAATJE VAN DE WETENSCHAP 109
INHOUDELIJKE BIG IDEAS 109
PERSPECTIEVEN IN WETENSCHAP 109
HOE WETENSCHAP WERKT 110
3.2 GELUID 111
3.2.1 WAT IS GELUID? 111
AAN DE SLAG 111
VERDIEPING 111
3.2.2 EIGENSCHAPPEN VAN GELUID 111
FREQUENTIE 111
AMPLITUDE 112
TOONHOOGTE 113
KLANKKLEUR 113
3.2.3 VERPLAATSING VAN GELUID 114
DOPPLEREFFECT 114
GELUIDSBARRIÈRE 115
WEERKAATSING 116
3.2.4 ENKELE TECHNISCHE TOEPASSINGEN VAN GELUID 117
MEDISCHE TOEPASSINGEN 117
ANDERE TOEPASSINGEN VAN GELUID 118
3.4 MAGNETISME 118
3.4.1 WAT IS MAGNETISME? 118
AAN DE SLAG 118
3.4.2 WERKING VAN EEN MAGNEET 118
WEETJE 119
3.4.3 MAGNETISME EN ELEKTRICITEIT 119
AAN DE SLAG 120
3.5. ELEKTRICITEIT 122
3.5.1. STATISCHE ELEKTRICITEIT 122
3.5.2. ELEKTRISCHE STROOM 123
3.5.3. DE STROOMKRING 125
GELEIDING, ISOLATIE EN WEERSTAND 126
SCHAKELINGEN 127
4
