Les 11: Hoofdstuk 9: verstedelijking van het
landschap
1. Inleiding: Ruimtelijke versnippering in België
België kende pas vanaf 1962 een wet op Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening. Die wet kwam laat en
werd bovendien niet krachtig genoeg toegepast. Daardoor kon de verkavelingspolitiek, waarbij grond
buiten de stad gemakkelijk verhandeld en bebouwd werd, ongestoord doorgaan. Vooral Vlaanderen
werd één van de meest versnipperde en verstedelijkte regio’s van Europa. De groene ruimte werd
sterk aangetast, wat leidde tot verlies van biodiversiteit en hoge maatschappelijke kosten (zoals
infrastructuur, mobiliteit en klimaatimpact). Deze verspreide bebouwing, ook wel urban
sprawl genoemd, nam vooral na WOII ongeziene proporties aan, ondanks toenemende regelgeving.
2. Historische oorzaken van urban sprawl in België
2.1. Beginsituatie: veel kleine steden en een dichtbevolkt platteland
België had al vóór 1800 een relatief hoge urbanisatiegraad (35–40%), vooral in Vlaanderen en
Brabant. Het landschap bestond uit vele kleine steden (zoals Lier, Herentals) en een dichtbevolkt
platteland, vooral in West- en Oost-Vlaanderen. Grote metropolen zoals Parijs of Londen
ontwikkelden zich hier niet. Door deze spreiding ontstond een basis voor later versnipperde
verstedelijking.
2.2. Industrialisering: van stadsinbreiding naar uitbreiding
Door industrialisering trokken veel mensen naar industriesteden zoals Gent, Luik en Brussel. Tussen
1856 en 1930 verdubbelde het aantal mensen dat in stedelijke agglomeraties woonde.
Oorspronkelijk groeiden steden naar binnen (inbreiding) door huizen bij te bouwen op grote percelen
binnen de stad. Pas later groeiden steden naar buiten. Door sociale problemen (zoals cholera-
uitbraken) werd er na 1870 in collectieve infrastructuur geïnvesteerd (zoals riolering en
waterleiding). De afschaffing van stadsmuren en stadstollen in 1860 maakte verdere stadsuitbreiding
mogelijk.
Toch kende België geen "monstersteden" zoals andere landen. De groei kwam vooral van kleinere en
middelgrote gemeenten (urbanisatie van onderuit). In 1961 woonde 55% van de bevolking in
gemeenten tussen 2.000 en 25.000 inwoners.
2.3. Transportpolitiek: spoorwegen en pendel als motor van verspreide bebouwing
De Belgische overheid investeerde sterk in spoorwegen en infrastructuur. Na 1830 werd het
transportnet uitgebreid om export en interne verbindingen mogelijk te maken. Goedkope
treinabonnementen (vanaf 1869) stimuleerden pendelarbeid, zodat mensen op het platteland
konden blijven wonen en toch in de stad werken. Rond 1940 pendelde al 40% van de
beroepsbevolking – een unicum in Europa. Ook het netwerk van buurtspoorwegen (NMVB) speelde
een grote rol in het verbinden van stad en platteland.
Door dit beleid ontstond er geen leegloop van het platteland zoals in andere landen. België kende
een spreiding van de bevolking over het hele grondgebied.
2.4. Grond- en woonbeleid: privébezit als norm
Met de Huisvestingswet van 1889 werd het bouwen van een eigen woning fiscaal aantrekkelijk
gemaakt. Het ideaal van een “huisje met tuintje” buiten de stad werd breed gedragen, gesteund
door verschillende politieke stromingen (liberaal, katholiek en socialistisch). In tegenstelling tot
buurlanden werd weinig geïnvesteerd in sociale huurwoningen. België zette dus in op particuliere
woningbouw, vaak op goedkope gronden op het platteland.
Na WOII kwam daar nog het premiestelsel van de “wet-De Taeye” (1948) bij. Daarmee werden meer
dan 400.000 woningen gebouwd op familiegrond buiten de stad. Dit leidde tot massale
suburbanisatie.
, 2.5. Culturele ideologie: idealisering van het platteland
Vanaf eind 19e eeuw werd het landelijke leven als zuiver en moreel voorgesteld, in tegenstelling tot
de als moreel verdorven beschouwde grootstad (vooral Brussel). Vooral de Vlaamse elite, maar ook
kunstenaars, architecten en politici, idealiseerden het leven op het platteland. Dit leidde tot verdere
verspreiding van bebouwing, maar ook tot protest tegen “moderne” stadsuitbreiding. De
zogenaamde fermettebouw werd populair: landelijke huizen in “volkse stijl”.
In 1911 werd de eerste wet op landschapsbescherming gestemd, maar deze had weinig impact op
het terrein. De bescherming van open ruimte botste steeds op de wens om toch zelf een huis buiten
de stad te kunnen bouwen.
3. Stedenbouwkundig beleid: te laat en te zwak
Hoewel de overheid na WOI werk begon te maken van ruimtelijke ordening, werd dit vaak
gesaboteerd door lokale besturen. Steden wilden vaak hun historische vorm behouden, en nationaal
beleid werd gewantrouwd. Moderne planning werd soms geassocieerd met communisme of
fascisme. Pas in 1962 kwam de eerste wet op Stedenbouw, en pas eind jaren ’70 de gewestplannen.
Die werden meteen verzwakt door uitzonderingen en druk van grondeigenaars. België bleef zo sterk
versnipperd en verstedelijkt.
4. Heden en toekomst: betonstop of bouwshift?
De recente beleidsmaatregelen zoals het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (1997) en
het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen proberen versnippering tegen te gaan. De geplande "betonstop"
of "bouwshift" moet de open ruimte beschermen. Of dit zal lukken, is nog onduidelijk. Zeker is dat
de verstedelijking van onderuit diepgeworteld zit in de Belgische geschiedenis, en dat nieuwe
uitdagingen (zoals klimaat, mobiliteit en post-covid behoefte aan groene ruimte) sterk zullen bepalen
hoe ons landschap er in de toekomst uitziet.
8.1 verstedelijking als mondiaal proces
Een paar grafieken
Grafiek van mondiale verstedelijking waarbij je merkt hoe in de 19de en 20e eeuw er
duidelijk een soort van mondiaal transitieproces gaande is waarbij hoe langer hoe meer de
bevolking woont in steden en verstedelijkte gebieden
= urbanisatie: urbanisatie als een reflectie om aan te geven wat het percentage van de wereld
dat in verstedelijkte gebieden woont
o In het jaar 2000 waren voor het eerst baby's geboren waarbij de meerderheid in de steden
woonde en niet erbuiten
o Modernisering gaat vaak gepaard met urbanisering
o Vooral na WOll is de mondiale versnelling inzake verstedelijking niet enkel in snelheid
toegenomen maar ook in globale reikwijdte
Graad voor hoe hard elk land ge-urbaniseerd is
o Graad voor gebieden waar meer mensen in verstedelijkte dan in rurale gebieden
woont
o Sommige landen op nationaal niveau eigenlijk de meerderheid van de bevolking al in
steden en verstedelijkte gebieden wonen
Relatieve aantallen
o Meeste stedelijke inwoners nog altijd in de meest bevolkingrijke gebieden van de
wereld zijn terug te vinden
o Hebben een grote invloed op het globale verloop van de wereldgeschiedenis
o Fenomeen van de miljoenen steden: er is duidelijk sprake van een schaalvergroting,
is ook een recent fenomeen
landschap
1. Inleiding: Ruimtelijke versnippering in België
België kende pas vanaf 1962 een wet op Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening. Die wet kwam laat en
werd bovendien niet krachtig genoeg toegepast. Daardoor kon de verkavelingspolitiek, waarbij grond
buiten de stad gemakkelijk verhandeld en bebouwd werd, ongestoord doorgaan. Vooral Vlaanderen
werd één van de meest versnipperde en verstedelijkte regio’s van Europa. De groene ruimte werd
sterk aangetast, wat leidde tot verlies van biodiversiteit en hoge maatschappelijke kosten (zoals
infrastructuur, mobiliteit en klimaatimpact). Deze verspreide bebouwing, ook wel urban
sprawl genoemd, nam vooral na WOII ongeziene proporties aan, ondanks toenemende regelgeving.
2. Historische oorzaken van urban sprawl in België
2.1. Beginsituatie: veel kleine steden en een dichtbevolkt platteland
België had al vóór 1800 een relatief hoge urbanisatiegraad (35–40%), vooral in Vlaanderen en
Brabant. Het landschap bestond uit vele kleine steden (zoals Lier, Herentals) en een dichtbevolkt
platteland, vooral in West- en Oost-Vlaanderen. Grote metropolen zoals Parijs of Londen
ontwikkelden zich hier niet. Door deze spreiding ontstond een basis voor later versnipperde
verstedelijking.
2.2. Industrialisering: van stadsinbreiding naar uitbreiding
Door industrialisering trokken veel mensen naar industriesteden zoals Gent, Luik en Brussel. Tussen
1856 en 1930 verdubbelde het aantal mensen dat in stedelijke agglomeraties woonde.
Oorspronkelijk groeiden steden naar binnen (inbreiding) door huizen bij te bouwen op grote percelen
binnen de stad. Pas later groeiden steden naar buiten. Door sociale problemen (zoals cholera-
uitbraken) werd er na 1870 in collectieve infrastructuur geïnvesteerd (zoals riolering en
waterleiding). De afschaffing van stadsmuren en stadstollen in 1860 maakte verdere stadsuitbreiding
mogelijk.
Toch kende België geen "monstersteden" zoals andere landen. De groei kwam vooral van kleinere en
middelgrote gemeenten (urbanisatie van onderuit). In 1961 woonde 55% van de bevolking in
gemeenten tussen 2.000 en 25.000 inwoners.
2.3. Transportpolitiek: spoorwegen en pendel als motor van verspreide bebouwing
De Belgische overheid investeerde sterk in spoorwegen en infrastructuur. Na 1830 werd het
transportnet uitgebreid om export en interne verbindingen mogelijk te maken. Goedkope
treinabonnementen (vanaf 1869) stimuleerden pendelarbeid, zodat mensen op het platteland
konden blijven wonen en toch in de stad werken. Rond 1940 pendelde al 40% van de
beroepsbevolking – een unicum in Europa. Ook het netwerk van buurtspoorwegen (NMVB) speelde
een grote rol in het verbinden van stad en platteland.
Door dit beleid ontstond er geen leegloop van het platteland zoals in andere landen. België kende
een spreiding van de bevolking over het hele grondgebied.
2.4. Grond- en woonbeleid: privébezit als norm
Met de Huisvestingswet van 1889 werd het bouwen van een eigen woning fiscaal aantrekkelijk
gemaakt. Het ideaal van een “huisje met tuintje” buiten de stad werd breed gedragen, gesteund
door verschillende politieke stromingen (liberaal, katholiek en socialistisch). In tegenstelling tot
buurlanden werd weinig geïnvesteerd in sociale huurwoningen. België zette dus in op particuliere
woningbouw, vaak op goedkope gronden op het platteland.
Na WOII kwam daar nog het premiestelsel van de “wet-De Taeye” (1948) bij. Daarmee werden meer
dan 400.000 woningen gebouwd op familiegrond buiten de stad. Dit leidde tot massale
suburbanisatie.
, 2.5. Culturele ideologie: idealisering van het platteland
Vanaf eind 19e eeuw werd het landelijke leven als zuiver en moreel voorgesteld, in tegenstelling tot
de als moreel verdorven beschouwde grootstad (vooral Brussel). Vooral de Vlaamse elite, maar ook
kunstenaars, architecten en politici, idealiseerden het leven op het platteland. Dit leidde tot verdere
verspreiding van bebouwing, maar ook tot protest tegen “moderne” stadsuitbreiding. De
zogenaamde fermettebouw werd populair: landelijke huizen in “volkse stijl”.
In 1911 werd de eerste wet op landschapsbescherming gestemd, maar deze had weinig impact op
het terrein. De bescherming van open ruimte botste steeds op de wens om toch zelf een huis buiten
de stad te kunnen bouwen.
3. Stedenbouwkundig beleid: te laat en te zwak
Hoewel de overheid na WOI werk begon te maken van ruimtelijke ordening, werd dit vaak
gesaboteerd door lokale besturen. Steden wilden vaak hun historische vorm behouden, en nationaal
beleid werd gewantrouwd. Moderne planning werd soms geassocieerd met communisme of
fascisme. Pas in 1962 kwam de eerste wet op Stedenbouw, en pas eind jaren ’70 de gewestplannen.
Die werden meteen verzwakt door uitzonderingen en druk van grondeigenaars. België bleef zo sterk
versnipperd en verstedelijkt.
4. Heden en toekomst: betonstop of bouwshift?
De recente beleidsmaatregelen zoals het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (1997) en
het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen proberen versnippering tegen te gaan. De geplande "betonstop"
of "bouwshift" moet de open ruimte beschermen. Of dit zal lukken, is nog onduidelijk. Zeker is dat
de verstedelijking van onderuit diepgeworteld zit in de Belgische geschiedenis, en dat nieuwe
uitdagingen (zoals klimaat, mobiliteit en post-covid behoefte aan groene ruimte) sterk zullen bepalen
hoe ons landschap er in de toekomst uitziet.
8.1 verstedelijking als mondiaal proces
Een paar grafieken
Grafiek van mondiale verstedelijking waarbij je merkt hoe in de 19de en 20e eeuw er
duidelijk een soort van mondiaal transitieproces gaande is waarbij hoe langer hoe meer de
bevolking woont in steden en verstedelijkte gebieden
= urbanisatie: urbanisatie als een reflectie om aan te geven wat het percentage van de wereld
dat in verstedelijkte gebieden woont
o In het jaar 2000 waren voor het eerst baby's geboren waarbij de meerderheid in de steden
woonde en niet erbuiten
o Modernisering gaat vaak gepaard met urbanisering
o Vooral na WOll is de mondiale versnelling inzake verstedelijking niet enkel in snelheid
toegenomen maar ook in globale reikwijdte
Graad voor hoe hard elk land ge-urbaniseerd is
o Graad voor gebieden waar meer mensen in verstedelijkte dan in rurale gebieden
woont
o Sommige landen op nationaal niveau eigenlijk de meerderheid van de bevolking al in
steden en verstedelijkte gebieden wonen
Relatieve aantallen
o Meeste stedelijke inwoners nog altijd in de meest bevolkingrijke gebieden van de
wereld zijn terug te vinden
o Hebben een grote invloed op het globale verloop van de wereldgeschiedenis
o Fenomeen van de miljoenen steden: er is duidelijk sprake van een schaalvergroting,
is ook een recent fenomeen
