SOCIAAL WERK VERKENNEN
2024 – 2025
Inhoudstafel
1
,1. Sociaal werk definiëren...................................................................................... 7
1.1. Sociaal werkboom........................................................................................ 7
1.2. Globale definitie........................................................................................... 8
1.2.1. Doelen uit de globale definitie...............................................................8
1.2.2. Principes uit de globale definitie............................................................9
1.2.3. Onderbouwing van praktijken door kennis.............................................9
1.2.4. Welzijnsbevordering............................................................................... 9
1.3. Is een definitie nuttig?................................................................................ 10
2. Mensenrechten en grondrechten......................................................................10
2.1. Mensenrechten........................................................................................... 10
2.1.1. Drie generaties mensenrechten...........................................................11
2.1.1.1. Eerste generatie mensenrechten: burgerlijke en politieke rechten
.................................................................................................................... 11
2.1.1.2. Tweede generatie mensenrechten: sociale, economische en
culturele rechten......................................................................................... 11
2.1.1.3. Derde generatie mensenrechten: collectieve of solidariteitsrechten
.................................................................................................................... 11
2.2. Grondrechten............................................................................................. 12
2.2.1. Artikel 10 Belgische Grondwet.............................................................12
2.2.2. Artikel 23: ieder heeft recht een menswaardig leven te leiden............12
2.2.3. Artikel 24: het onderwijs is vrij.............................................................12
2.3. Mensenrechten en grondrechten onder druk.............................................13
3. De welvaartsstaat............................................................................................. 14
3.1. Historiek van de Belgische welvaartsstaat.................................................14
3.1.1. Van laissez-faire naar eerste sociale bescherming: crisis 1885-1886
zorgt voor kantelpunt..................................................................................... 14
3.1.2. Uitbouw sociale bescherming na WO I (1918 – 1930)..........................15
3.1.3. Crisis en staatstussenkomst (1930 – 1939)..........................................15
A. De autoritaire weg.................................................................................. 15
B. De democratische weg........................................................................... 16
2
, 3.1.4. Klassieke welvaartsstaat na 1945........................................................16
3.2. Kenmerken van de welvaartsstaat.............................................................16
3.3. ‘Klassieke’ werking van onze welvaartsstaat.............................................17
3.3.1. Herverdeling van inkomen...................................................................17
3.3.2. Sociale uitkeringen............................................................................... 18
A. Sociale zekerheid.................................................................................... 18
B. Sociale bijstand....................................................................................... 18
C. Collectieve voorzieningen.......................................................................19
3.4. ‘Crisis’ en hervorming van de Belgische welvaartsstaat............................19
3.4.1. Langdurige crisis van de welvaartsstaat..............................................19
3.4.2. Hervorming: de actieve welvaartsstaat................................................19
4. Kenmerken voor sociaal werk...........................................................................20
4.1. Vier basismethodieken............................................................................... 20
4.1.1. Basismethodiek 1: werken met individuen, gezinnen en nabije
contexten....................................................................................................... 20
4.1.2. Basismethodiek 2: werken met groepen..............................................20
4.1.3. Basismethodiek 3: werken aan en in organisaties...............................20
4.1.4. Basismethodiek 4: werken aan en in beleid.........................................21
4.2. Drie methoden........................................................................................... 21
4.2.1. Methode 1: probleemoplossend werken...............................................21
4.2.2. Methode 2: competentieverhogend werken.........................................21
4.2.3. Methode 3: structureel werken............................................................21
4.3. Rollen van sociaal werk.............................................................................. 21
4.4. Krachtlijnen voor sociaal werk: SOW-conferentie.......................................22
4.4.1. Nabijheid en laagdrempelig werken.....................................................22
4.4.2. Politiserend werken.............................................................................. 23
4.4.3. Procesmatig werken............................................................................. 23
4.4.4. Generalistisch werken..........................................................................23
4.4.5. Verbindend werken.............................................................................. 24
3
,5. Breedte van het sociaal werk – domeinen........................................................24
5.1. Domein armoede en sociale uitsluiting......................................................24
5.2. Domein gezin en opvoeding.......................................................................25
5.3. Domein leefomgeving en internationale solidariteit...................................26
5.4. Domein arbeid en economie......................................................................27
5.5. Domein onderwijs en vorming....................................................................27
5.6. Domein ouderen......................................................................................... 28
5.7. Domein personen met een beperking........................................................28
5.8. Domein migratie......................................................................................... 29
5.9. Domein jeugdwerk..................................................................................... 30
5.10. Domein algemene hulp- en dienstverlening.............................................31
5.11. Domein cultuur en vrije tijd......................................................................32
5.12. Domein justitie......................................................................................... 32
5.13. Domein (geestelijke gezondheid).............................................................33
6. Breedte van het sociaal werk – bronnen..........................................................34
6.1. Bron 1: Sociale kaart Vlaanderen...............................................................34
6.2. Andere belangrijke bronnen.......................................................................35
7. Breedte van het sociaal werk – transversaal....................................................35
7.1. Het sociaal werk bestaat niet want het is ander naargelang......................35
7.1.1. Anders naargelang je met welke doelgroep je werkt...........................35
7.1.2. Anders naargelang je rond welke thema’s je werkt.............................35
7.1.3. Anders naargelang je rond welke grondrechten je werkt.....................36
7.1.4. Anders naargelang je leefwereldgericht en/ of systeemwereldgericht
werkt.............................................................................................................. 36
7.1.5. Anders naargelang je kortstondig of langdurig met de doelgroep werkt
....................................................................................................................... 36
7.1.6. Anders naargelang de setting of je generalistisch of specialistisch werkt
....................................................................................................................... 37
7.1.7. Anders naargelang je werkt in een pioniersorganisatie of een
organisatie die al lang op de tijdlijn staat......................................................37
4
, 7.1.8. Anders naargelang je terecht komt in een pluralistische organisatie of
organisatie met levensbeschouwelijke insteek..............................................37
7.1.9. Anders naargelang je op een éénmanspost in een team sociaal werkers
of in een multi-disciplinair team werkt...........................................................38
7.1.10. Anders naargelang je organisatie hoofdzakelijk met professionals
werkt of met (veel) vrijwilligers......................................................................38
7.1.11. Anders naargelang je werkt in een strak gestructureerde organisatie
of eerder in een losse setting.........................................................................38
7.1.12. Anders naargelang je in een kleinschalige organisatie of een deel van
een grote organisatie werkt of op een samenwerkingsverband.....................38
7.1.13. Anders naargelang het territoriaal niveau/ werkingsgebied waar je
werkt.............................................................................................................. 39
7.1.14. Anders naargelang je bij de overheid werkt, in een non-profit
organisatie of een profit organisatie..............................................................39
7.2. Het sociaal werk bestaat niet want sociaal werk is voortdurend in
beweging/ in evolutie........................................................................................ 40
8. Handelingskader en spreidstanden..................................................................40
8.1. Handelingskader vanuit mensenrechtengedachte.....................................41
8.1.1. systeemwereldgericht handelen..........................................................41
8.1.2. Leefwereldgericht handelen.................................................................42
8.1.3. Participatief handelen..........................................................................42
8.1.4. Politiserend handelen...........................................................................43
8.1.5. Ontgrenzend handelen.........................................................................43
8.2. Spreidstand in sociaal werk........................................................................44
8.2.1. Spreidstand: aanpassings- en veranderingslogica...............................44
A. Aanpassingslogica.................................................................................. 44
B. Veranderingslogica................................................................................. 44
C. Voorbeeld............................................................................................... 45
8.2.2. Spreidstand tussen disciplinering en emancipatie...............................45
9. Nevenbouw....................................................................................................... 46
9.1. Inleidend.................................................................................................... 46
9.2. Formele en informele actoren....................................................................46
5
, 9.3. Samenwerken met velen............................................................................48
9.3.1. Informele actoren................................................................................. 49
9.3.2. Formele actoren................................................................................... 51
10. Bovenbouw..................................................................................................... 53
10.1. Inleidend: welzijn is een belangrijk beleidsdomein...................................53
10.2. Multigovernance....................................................................................... 53
10.3. Focus op het welzijns/ sociaal beleid op federaal, vlaams en lokaal niveau
.......................................................................................................................... 54
10.3.1. Instrumenten van elk beleidsniveau bij het uitvoeren van een beleid
....................................................................................................................... 54
10.3.2. Rol van het federale niveau...............................................................54
10.3.3. Rol van het Vlaamse niveau...............................................................56
10.3.4. Rol van het lokaal niveau...................................................................58
11. Focus op het recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing..................60
11.1. Inleidend (herhaling)................................................................................ 60
11.2. Hoe mensen tot hun recht laten komen (ontplooiing en ontwikkeling)....60
11.2.1. Culturele functie................................................................................. 61
11.2.2. Culturele functie................................................................................. 61
11.2.3. Leren en educatie.............................................................................. 62
11.2.4. Maatschappelijke beweging/ activering.............................................63
11.2.5. De mix is de max............................................................................... 63
12. Korte historiek sociaal werk............................................................................64
12.1. Sociaal werkpraktijken in de Middeleeuwen (476 – 1500)........................64
12.2. Sociaal werkpraktijken in de nieuwe tijd (1500 – 1789)...........................65
12.3. Sociaal werkpraktijken in de nieuwste tijd (1789 – 1945)........................66
12.4. Sociaal werk vanaf de 2e helft van de 20e eeuw.......................................67
12.5. Professionalisering sociaal werk...............................................................70
13. Discours.......................................................................................................... 72
13.1. Wat is een (dominante) discours?............................................................72
6
2024 – 2025
Inhoudstafel
1
,1. Sociaal werk definiëren...................................................................................... 7
1.1. Sociaal werkboom........................................................................................ 7
1.2. Globale definitie........................................................................................... 8
1.2.1. Doelen uit de globale definitie...............................................................8
1.2.2. Principes uit de globale definitie............................................................9
1.2.3. Onderbouwing van praktijken door kennis.............................................9
1.2.4. Welzijnsbevordering............................................................................... 9
1.3. Is een definitie nuttig?................................................................................ 10
2. Mensenrechten en grondrechten......................................................................10
2.1. Mensenrechten........................................................................................... 10
2.1.1. Drie generaties mensenrechten...........................................................11
2.1.1.1. Eerste generatie mensenrechten: burgerlijke en politieke rechten
.................................................................................................................... 11
2.1.1.2. Tweede generatie mensenrechten: sociale, economische en
culturele rechten......................................................................................... 11
2.1.1.3. Derde generatie mensenrechten: collectieve of solidariteitsrechten
.................................................................................................................... 11
2.2. Grondrechten............................................................................................. 12
2.2.1. Artikel 10 Belgische Grondwet.............................................................12
2.2.2. Artikel 23: ieder heeft recht een menswaardig leven te leiden............12
2.2.3. Artikel 24: het onderwijs is vrij.............................................................12
2.3. Mensenrechten en grondrechten onder druk.............................................13
3. De welvaartsstaat............................................................................................. 14
3.1. Historiek van de Belgische welvaartsstaat.................................................14
3.1.1. Van laissez-faire naar eerste sociale bescherming: crisis 1885-1886
zorgt voor kantelpunt..................................................................................... 14
3.1.2. Uitbouw sociale bescherming na WO I (1918 – 1930)..........................15
3.1.3. Crisis en staatstussenkomst (1930 – 1939)..........................................15
A. De autoritaire weg.................................................................................. 15
B. De democratische weg........................................................................... 16
2
, 3.1.4. Klassieke welvaartsstaat na 1945........................................................16
3.2. Kenmerken van de welvaartsstaat.............................................................16
3.3. ‘Klassieke’ werking van onze welvaartsstaat.............................................17
3.3.1. Herverdeling van inkomen...................................................................17
3.3.2. Sociale uitkeringen............................................................................... 18
A. Sociale zekerheid.................................................................................... 18
B. Sociale bijstand....................................................................................... 18
C. Collectieve voorzieningen.......................................................................19
3.4. ‘Crisis’ en hervorming van de Belgische welvaartsstaat............................19
3.4.1. Langdurige crisis van de welvaartsstaat..............................................19
3.4.2. Hervorming: de actieve welvaartsstaat................................................19
4. Kenmerken voor sociaal werk...........................................................................20
4.1. Vier basismethodieken............................................................................... 20
4.1.1. Basismethodiek 1: werken met individuen, gezinnen en nabije
contexten....................................................................................................... 20
4.1.2. Basismethodiek 2: werken met groepen..............................................20
4.1.3. Basismethodiek 3: werken aan en in organisaties...............................20
4.1.4. Basismethodiek 4: werken aan en in beleid.........................................21
4.2. Drie methoden........................................................................................... 21
4.2.1. Methode 1: probleemoplossend werken...............................................21
4.2.2. Methode 2: competentieverhogend werken.........................................21
4.2.3. Methode 3: structureel werken............................................................21
4.3. Rollen van sociaal werk.............................................................................. 21
4.4. Krachtlijnen voor sociaal werk: SOW-conferentie.......................................22
4.4.1. Nabijheid en laagdrempelig werken.....................................................22
4.4.2. Politiserend werken.............................................................................. 23
4.4.3. Procesmatig werken............................................................................. 23
4.4.4. Generalistisch werken..........................................................................23
4.4.5. Verbindend werken.............................................................................. 24
3
,5. Breedte van het sociaal werk – domeinen........................................................24
5.1. Domein armoede en sociale uitsluiting......................................................24
5.2. Domein gezin en opvoeding.......................................................................25
5.3. Domein leefomgeving en internationale solidariteit...................................26
5.4. Domein arbeid en economie......................................................................27
5.5. Domein onderwijs en vorming....................................................................27
5.6. Domein ouderen......................................................................................... 28
5.7. Domein personen met een beperking........................................................28
5.8. Domein migratie......................................................................................... 29
5.9. Domein jeugdwerk..................................................................................... 30
5.10. Domein algemene hulp- en dienstverlening.............................................31
5.11. Domein cultuur en vrije tijd......................................................................32
5.12. Domein justitie......................................................................................... 32
5.13. Domein (geestelijke gezondheid).............................................................33
6. Breedte van het sociaal werk – bronnen..........................................................34
6.1. Bron 1: Sociale kaart Vlaanderen...............................................................34
6.2. Andere belangrijke bronnen.......................................................................35
7. Breedte van het sociaal werk – transversaal....................................................35
7.1. Het sociaal werk bestaat niet want het is ander naargelang......................35
7.1.1. Anders naargelang je met welke doelgroep je werkt...........................35
7.1.2. Anders naargelang je rond welke thema’s je werkt.............................35
7.1.3. Anders naargelang je rond welke grondrechten je werkt.....................36
7.1.4. Anders naargelang je leefwereldgericht en/ of systeemwereldgericht
werkt.............................................................................................................. 36
7.1.5. Anders naargelang je kortstondig of langdurig met de doelgroep werkt
....................................................................................................................... 36
7.1.6. Anders naargelang de setting of je generalistisch of specialistisch werkt
....................................................................................................................... 37
7.1.7. Anders naargelang je werkt in een pioniersorganisatie of een
organisatie die al lang op de tijdlijn staat......................................................37
4
, 7.1.8. Anders naargelang je terecht komt in een pluralistische organisatie of
organisatie met levensbeschouwelijke insteek..............................................37
7.1.9. Anders naargelang je op een éénmanspost in een team sociaal werkers
of in een multi-disciplinair team werkt...........................................................38
7.1.10. Anders naargelang je organisatie hoofdzakelijk met professionals
werkt of met (veel) vrijwilligers......................................................................38
7.1.11. Anders naargelang je werkt in een strak gestructureerde organisatie
of eerder in een losse setting.........................................................................38
7.1.12. Anders naargelang je in een kleinschalige organisatie of een deel van
een grote organisatie werkt of op een samenwerkingsverband.....................38
7.1.13. Anders naargelang het territoriaal niveau/ werkingsgebied waar je
werkt.............................................................................................................. 39
7.1.14. Anders naargelang je bij de overheid werkt, in een non-profit
organisatie of een profit organisatie..............................................................39
7.2. Het sociaal werk bestaat niet want sociaal werk is voortdurend in
beweging/ in evolutie........................................................................................ 40
8. Handelingskader en spreidstanden..................................................................40
8.1. Handelingskader vanuit mensenrechtengedachte.....................................41
8.1.1. systeemwereldgericht handelen..........................................................41
8.1.2. Leefwereldgericht handelen.................................................................42
8.1.3. Participatief handelen..........................................................................42
8.1.4. Politiserend handelen...........................................................................43
8.1.5. Ontgrenzend handelen.........................................................................43
8.2. Spreidstand in sociaal werk........................................................................44
8.2.1. Spreidstand: aanpassings- en veranderingslogica...............................44
A. Aanpassingslogica.................................................................................. 44
B. Veranderingslogica................................................................................. 44
C. Voorbeeld............................................................................................... 45
8.2.2. Spreidstand tussen disciplinering en emancipatie...............................45
9. Nevenbouw....................................................................................................... 46
9.1. Inleidend.................................................................................................... 46
9.2. Formele en informele actoren....................................................................46
5
, 9.3. Samenwerken met velen............................................................................48
9.3.1. Informele actoren................................................................................. 49
9.3.2. Formele actoren................................................................................... 51
10. Bovenbouw..................................................................................................... 53
10.1. Inleidend: welzijn is een belangrijk beleidsdomein...................................53
10.2. Multigovernance....................................................................................... 53
10.3. Focus op het welzijns/ sociaal beleid op federaal, vlaams en lokaal niveau
.......................................................................................................................... 54
10.3.1. Instrumenten van elk beleidsniveau bij het uitvoeren van een beleid
....................................................................................................................... 54
10.3.2. Rol van het federale niveau...............................................................54
10.3.3. Rol van het Vlaamse niveau...............................................................56
10.3.4. Rol van het lokaal niveau...................................................................58
11. Focus op het recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing..................60
11.1. Inleidend (herhaling)................................................................................ 60
11.2. Hoe mensen tot hun recht laten komen (ontplooiing en ontwikkeling)....60
11.2.1. Culturele functie................................................................................. 61
11.2.2. Culturele functie................................................................................. 61
11.2.3. Leren en educatie.............................................................................. 62
11.2.4. Maatschappelijke beweging/ activering.............................................63
11.2.5. De mix is de max............................................................................... 63
12. Korte historiek sociaal werk............................................................................64
12.1. Sociaal werkpraktijken in de Middeleeuwen (476 – 1500)........................64
12.2. Sociaal werkpraktijken in de nieuwe tijd (1500 – 1789)...........................65
12.3. Sociaal werkpraktijken in de nieuwste tijd (1789 – 1945)........................66
12.4. Sociaal werk vanaf de 2e helft van de 20e eeuw.......................................67
12.5. Professionalisering sociaal werk...............................................................70
13. Discours.......................................................................................................... 72
13.1. Wat is een (dominante) discours?............................................................72
6
